हे )0070000000500000000000007:000200090%
योर सेवा मन्दिर
दिल्ली
है
है;
ईैर
कफ
बे.
42
5
2३
हु
र,
है
हैँ
;
: ण्ड
" खण्ड
22020 %(0202809020%20302(9:%2(2(2009(%03६
वीर सेवा मे>र पुस्तकालक |
ब्अश्च 7
2 ॥
प्रछ्त&
[दार47'47२3![]रा९ 4
७8] 4७2२ ७ ५ ॥
शामतपफ्त
जुजह ("ण्दशाधए (एीगावि]भ9) णएण वीदात9
हक है 8
0७४७॥२7०० ७७ 7२7.3)॥[0055.
धरणापएछा) 8५
488 ७७ म॥0730#53 ९७ 74 घए0ापए' 0ए72638020580
4 पर)
ए35गोफा एडार)ए2७४४० 7४२७४
छापा सिदाताएणा. द
रिए्रप्राउ्0 छर
७७5008५ 4.0४0७ 4४ 5४57 ?७४५॥८५२.
एएछाआइतृ52 छ9
9.8 ४705७ 7४०८ 78५०४ # 7१,
7%ऋ0एशाशा'08 ठ6छए फ्सतए ''रा्ाए७४४७ 84045" ४४४88,
8070 8.457९१.
4933.
478०४ +'/.ं. 720096९७.,
([॥7 रंश॥ा&8 7600"ए९0 70ए $॥6 070॥98॥0', ]
शाा9-ऐशापैपा' १798 व8फ़०, | ४प898-४०७४७7/' 27888,
एन५३-४७0०४7079 ९९४० 900028, ) 80-28, &00॥0/ 4,00, 807॥08५.
॥ श्री: ॥
महाकविश्रीभारविप्रणीतं
किराताजुनीयम् ।
महामहोपाध्यायकोलाचलूमछिनाथसूरिकृतया
घण्टापथव्याख्यया समुछसितम् ।
जयपुरमहाराजाश्रितेन पण्डितव्रजलालसलुना
महामहोपाध्यायपण्डितदुगा प्रसादेन,
परबोपाहेेन पाण्डरड्गतनूअु॒वा
काशीनाथशर्मणा च
संपादितम् ।
पणशीकरोपाह्नविद्वदरलक्ष्मणशर्म तनु जचु पा
वासुदेवशमंणा संस्कृतम् ।
द्ादर्श संस्करणम् ।
द तच्च
मुम्बय्यां
पाण्डुरह् जावजी
इत्येतेः खीये निर्णयसागराख्यमुद्रणयन्रालये5कुयित्वा
प्राकाइय नीतस् ।
शके १८५५, सन १९३३.
मूल्य १॥ पादोनरूप्यकदयम ।
उपोद्धातः
* ८: टेंे री/ह एन:
: किराताजुनीयप्रणेतातिप्राचीनो महाकविमूर्धन्यः श्रीभारविः कस्सिन्समये कतमम
जनपूर्द जन्मना भूषितवानिति निश्चेतुमतीव दुःशकम् । कि तु काव्यमालायों मुद्रिते
त्रयोदर्ञे प्राचीनलेखे 'किराताजनीयपश्चददशसगोदिकोंकारों दुव्विनीतनामघेयः” इति
किराताजुनीयस्थ, षोड़शे ग्राचीनलेखे च येनायोजि नवे5इ्मस्थिरमर्थविधी विवेकिना
जिनवेश्म । स विजयतां रविकीर्ति: कविताश्रितकालिदासभारविकीर्ति: ॥! इति
भारविकवेनाम समुपरलंभ्यते । तत्र त्रयोदशों लेखोइशनवत्युत्तरषद्छतेषु ( ६९८ )
शकवर्षेषु, षोडशो लेखथ्व षट्पश्चाशद्धिकपश्चशतेषु ( ५५६ ) शकवर्षेषु लिखितो-
इंस्ति । एतेन ख़िस्ताब्दीयसप्तमशतकारम्मेषपि भारविकविः कालिदासवत्सग्रसिद्ध
उपमानभूतश्वासीत्.। ताहशी प्रसिद्धिश्व॒ सत्वरमेव न भवतीति खिस्ताब्दीयपष्ठशत-
कात्प्राचीनो भारविरिति निर्विकल्पम् ।
'व्हएना ओरिएन्टल जनंछ? नाम्नल्लेमासिकपुस्तकस्य तृतीये भागे द्वितीये खण्डे
( १४४ मिते पृष्टे ) शार्मण्यदेशीयों याकोबीपण्डितोडपि “४6 (४७76९6०/8
20770 [0806 +४॥७2]8 ]8087# (097 80070 6096 प्रांतंती9 0 6006
डंडा ठशापरणए; खाते उीक्ाणरां. ज्ञक्0 8 ऐेतेशः धा७0 (82728
एए 86 ]९8४6 8 $०ज १6८६१४४, 80070 ४06 फएशट707ए8 ० ४०'
850 6९१४प7०” इत्यादि वदन्खिस्ताब्दीयषष्ठशतकमध्यभागात्कथमपि माघ-
कविर्नावीचीन:, भारविश्व ततोडपि प्राचीन इति स्थिरीकरोति ।
देशंथ्व भारवेरनिश्चित एवं। राजाराम-रामकझृष्ण-भागवत-पण्डितस्तु 'मच्दव्यांच्या
संबंधोनें चार उद्घभारं! एतन्नामके महाराष्ट्रभाषाग्रथिते खकीयसंदम (३४ ) एंष्टे “जशा
सह्याद्रीच्या कब्यावर समुद्राच्या छाठा मोघ होतात, असा किराताच्या अठंराव्या
सर्गात उंद्वार काढणारा' भारविं निःसंशय दाक्षिणात्य होय; मग तो मन्हाठा अँसो
किंवां अंस्सछ द्रबिड. असो.! इत्युद्विति । अन्न यदि सह्ययद्विनामग्रहणंमात्रेणेव
भारवेदोक्षिणात्यलवमजञ्जीक्रियेत, तदा ठु दक्षिणादिक्प्रसिद्धानां मंठय-सह्य-सुवेला-'
दिपदतानां कावेरी-गोदावरी-तामप्नपर्णी-मीमा-वेण्यादिनदीनां च वर्णेयिता हरबिजय-
कारः सुप्रसिद्धकाश्मीरकरक्षाकरमहाकविरपि : दाक्षिणाद्य एवेल्यपि सुवचम् । एवं
ध्याटवीवर्णनतत्परो बाणोडपि विन्ध्याद्रिवासी कब्बन भिन्लः स्थात । अन्ये5पि
. खर्गपातालादिवर्णनबद्धपरिकरा: कवयस्तत्तत्प्रदेशवास्तव्या देवा दानवाब्ब भवितुमह
न्तीदतिसरला सरणिदेशनिर्णय्रे समुद्वीणों भागवतमद्ाशयेन १
किराताजुनीयमपहायान्य: को5पि गअन्थो भारविकविप्रणीतो नावलोकितः | किरा-
ताजञुनीयस्य तु. प्रकाशवर्ष जोनराज-एकन/थ-धर्मविजय-विनयसुन्दर-नरहर-मछिना-
_भादिमिः अणीताशटीकासतत्तद्ेशेबु समुपलभ्यन्ते । ताछु मदिनाथप्रणीता घण्टापथारूयैव
सर्वेगुणपूणो स्वेत्र लब्धप्नचारा च.। तत्न प्रकाशवषे-जोनरांजो काइ्मीरको,-घर्मवि-.
जय-विनयसुन्दरी जैनी, . एकनाथ-नरदरि-मछिनाथाश दाक्षिणात्या: सन्ति । प्रता-
परुद्रीयटीकाप्रारम्मे मद्ठिनाथस्य कनिष्ठसूनुः कुमारखामी मन्नलाचरणश्छोकद्या-
नन्तरमित्यमात्मानं वर्णयति---वार्णी, काणभुजीमजीगणदवाद्याद्धी् वैयासिकीमन्त-
मम
सञ्मरंस्त पन्चगगवीगुम्फेषु चाजागरीव। वाचामाचकलद्रहस्थयमखिलं यश्वाक्षपा-
दस्फुरां लोकेडभूद्दुपशमेव विदुष्षां सोजन्यजन्यं यशः ॥ त्रिस्कन्धचास्रजरूधि चुल- .
कीकुरुते सत्र यः । तस्य श्रीमछिनाथस्य तनयो5जनि ताइशः # कोलचलपेहयाय: प्रमा-
णपदवाक्यपारदश्वा यः । व्याख्यातसर्वशात्नः प्रबन्धकता च सर्वेबिद्यासु ॥ तस्यानु-
जन्मा तदनुगहात्तविदोइनवद्यो विनयावनत्रः | स्वामी विपश्चिद्वितनोति दीकां प्रता-
परुद्रीयरहस्यमेश्रीम् ॥ ययज्निगूढडमखिलं शक्त्या तत्तत्मकाइ्यते । नामूल लिख्यते
किंचिज्नानपेक्षितमुच्यते ।! इति । स च मल्िनाथस्तैलज्राभिजनः खिस्ताब्दीयचतुर्देश-
शतक आसीदिति बहुसंमतम् । केचित्तु मह्तिनाथः खिस्ताब्दीयसप्तदशशतकोत्तरभा-
गादष्यवाचीनः । यतोडयय शिशुपालवधकिराताओनीयादिटीकासु केशवकोशं प्रमाणत्वे-
नोपन्यस्थति । केशवश्व खकीयकोषे “तत्रायं सांप्रतं कलिः । तदूताब्दा: कुतिथिमाः
[ ४७६१ )! इति कटपयादिक्रमेणात्मग्रन्थनिमोणसमये कलिगताब्दान्वदति । अतः
पछ्यधिकषोडशशत ( १६६० ) मिते खिस्ताब्दे केशवेन कोशः प्रतीत इति स्फुटमेवेति
वदन्ति | एतह्ंश्या गजेन्द्रगहाडयनगयामयाप्यधिवसन्तीति केचिद्वदन्ति। काव्यप्रका-
शटीकाकारस्य सरखतीतीर्थस्य जनको मलिनाथस्त्वस्माद्धिन्नः । यतो नारायणो नेर-
'हरिश्वेति तत्सूनुद्यस्य नामघेये । श्िशुपालवधोपोद्धाते तु सरखतीतीर्थजनक
शिक्षुपाल्वधादिटीकाकारश्षक एवेति भ्रमेण लिखितम् ।
घण्टापथयुक्तस्थास्य किराताजुनीयस्य मुद्रणावसरेडस्मामिः संकलितानि पुस्तकानि
त्वेतानि---
_१--जयपुरराजगुरुपवैणीकरनारायणभद्चनां सटीकं ( १७३० ) मिते विक्रमाब्दे
जोधपुरे यशवन्तसिंहराज्ये सोभाग्यहर्षेण लिखित प्राय३ शुद्धम् । प्रारम्भ
पत्रपश्चकहीनम् । तत्पन्नाणि १३९.
२--सटीकमेव पुस्तक॑ जयपुरमद्दाजाभ्रितपण्डितश्रीसरयूप्रसादानां नातिशुद्ध
प्रारम्मे पत्रचतुष्येनान्तिमपत्रेण च विकलम्। सार्धशतवर्षप्राचीनमिवोपल-
इ््यमाणम् । तत्पत्नाणि २८३.
३--टीकामाजन्न जयपुरराजगुरुभइलक्ष्मीदत्तात्मजभट्टश्रीदत्तानां शुद्ध प्रक्नतरमति-
म्लिष्खरूपम् । तत्पत्राणि १०३
४“-भट्ट श्रीदत्तानामेव टीकामात्र॑ प्धददासगस्याश्टत्रेंशन्मितछोकपयन्त प्राचीन
खुवाच्य कि तु नातिशुद्धम् । तत्पन्नाणि १५७
७---तेषामेव मूलमात्र शुद्ध प्राचीन च | तत्पन्नाणि ६७५
एवं पुस्तकपश्चकमासाद टीकापाठान्सम्यग्विविच्यैतन्मुद्रणमकारि। ग्रन्थादी बिषयो-
झुकमः, ग्रन्थान्ते च प्च॒द्शसगस्थगोमूत्रिकादिवन्ध छोकानां चित्राणि, टीकायां सल्लि-
नाथेन प्रमाणतयोपन्यस्तानां प्रन्थप्रन्थकतृणां तत्तत्स्थलोछिखपूर्चवेकं नामानि, भअन्थस्थ-
“निखिलश्छोकानां मातृकाक्रमेणानुक्रमणी च निवेशितार्ति । एवं प्रयत्नपूर्वक॑ मुद्वितोड्य
अन्थो निमत्सराणां ग्रणैकपक्षपातिनां विदुषामानन्दावहों भूयादिति शिवम् ॥
* कुंमारखामी. २ नरहरेरेव संन््यासग्रहणानन्तरं सरखतीतीर्थ इति नाम जातम्.
किराताजैनीयस्य विषयानुक्रम! ।
००-०० मंम्याहए: फटी कात७००८ममथक,
सर्याहः । ' . विषयः ।
4
न्रे
१७०
११
१२
युधिष्टिरेण वनेचरस्थ समागमः । तत्क्तं दुर्योधनस्य राजनीतिनैपुण्यवर्णनम् ६
वनेचरगमनम् । युधिष्ठरं प्रति द्रो पदीवाक्यम् ।
युधिष्ठरं प्रति भीमसेनवचनम् | भीमसेनं प्रति युधिष्ठिरवाक्यम् । पाष्डव-
समीपे व्यासमुनेरागमनम् । पाण्डवकृतमुनिसत्कारवर्णनम् ।
व्यासमुनिखरूपवर्णनम् । मुर्नि प्रति युधिष्टिरवचनम् । युघधिष्टिरं प्रति मुनिवच-
नम् । अजुनं प्रति मुनिक्तो वियोपदेश: । तपश्चयोर्थ निदेशश्व । मुनि-
गमनम् । अजुनस्थ गमनोपक्रमः । पाण्डवानां भाव्यञुनवियोगेन वैमनस्यम् ।
अजुनकृत॑ द्रौपदीविकोकनम् । अजुनं अति द्रौपदीवाक्यम् । व्यासाशप्तेन
गुह्मकेन सहाजुनस्पेन्द्रकोल नाम हिमालयपादविशेष भ्रति भप्रस्थानम् ।
कविकृतं शरद्वर्णनम् । गुह्मककृतं शरद्वर्णनम् । हिमाद्विविकोकनम् ।
दिमादिवर्णनम् । अर्जुनस्थ तन्मूले श्राप्तिः । गुह्यकगमनम् ।
इन्द्रकीलेडजुनस्थारोहणादिवर्णनम् । तत्राजुनस्थ॒ तपश्चयोरम्भः तपोवर्णनम् ।
इन्द्रकीलवनरक्षकैरिन्द्रसमीपे गत्वाजुनस्थ कृततपोतिशयवर्णनम् । अजुन-
तपोविध्ना्थ गन्तव्यमित्यप्सरोगण प्रति शक्रनिदेश: ।
गन्धर्वं: समेतस्याप्सरोगणस्थ सविलासगमनादिवर्णनम् ॥ इन्द्रकीलपर्वते
आप्तानां तेषां रथगजादिसमेतस्थ तच्छिबिरस्य संनिवेशादिवर्णनम् ।
गन्धवोणामप्सरसां च पुष्पावचयक्रीडावर्णेनम् । सलिलक्रीडावर्णनम् ।
साययकालवर्णनम् । चन्द्रोदयवर्णनम् । खुरतवर्णनम् । पानग्रोष्ठीवर्णनस् । पुन-
रपि संक्षेपेण सुरतवर्णेनम् । संक्षेपेण प्रभातवर्णनम् ।
अजुनप्रलोभनार्थमप्सरसां तत्समीपे गमनवर्णनम् । अज्जुनवर्णनम् । वर्षादि-
ऋतुवर्णेनम् । अजुन॑ विलोक्याप्सरसां चेशवर्णनम् । आसां प्यासवेफ-
ल््यवर्णन च |
अजुनाश्रमे मुनिरूपधारिण इन्द्रस्यागमनम् । इन्द्राजुनयोः सेंवादः । इन्द्रेण
अल्यक्षीभूयाञुने श्रति शिवाराधनमादिश्मिति वर्णनम् ।
शिवाराधानार्थमञुनकृतस्य तपसो वर्णनम् । अज्जुनतपसा भ्र॒श तप्तानां सिद्ध-
तापसानां शिवसमीपे गमन॑ तत्तपोशत्तकथर्न च। शिवहकृतं मुबिसान्त्व-
नमजुनखरूपकथन च । वराहरूपमास्थायाझ्ुनपराभवार्थमागतस्यथ मूक-
दानवस्य वधार्थमजुनानुजिश्॒क्षया च किरातरूपधारिणस्तद्भूपधारिण्येव गण»
सेनया समेतस्य भगवती मृगयाव्याजेनाजुनाश्रमे गमनवर्णनम् ।
(४)
सगोडड: । विष॑ये
१३ वराहरूपधारिणो मूकदानवस्थाजुनकृतं विकोकनम् । तह्विलोकनेनाझुनस्थ
१४
नानाविधा वितकोः । वराहं प्रति भगवतोडजुनस्थ च बाणमोक्षवर्णेनम् ।
वराहरूत्युवणनम् । वराहशरी रत: खबाणमाददानरमँजुनं प्रति शिवप्रहि-
तस्य बनेचरस्पोत्तेजक॑ वाक्यम् ।
वनेचरं ग्रत्यजुनवचनम् । तच्छुत्वागतस्थ वनेचरस्थ वचनमाकण्ये सेनासमे-
तस्य लीलाकिरातस्य भगवतो5जुनविजयार्थमागंमनम् । भगवत्सेनयाजुनस्य
युद्धवर्णेनम् ।
चित्रयुद्धवर्णमम् ।
किरातवेषस्थ भगवतो नितान्तं युद्धकोशल्ल विलोक्याजुनस्थ बितर्कः | भग-
वता सहाजुनस्याखयुद्धवर्णनम् ।
सेनया सहाजुनयुद्धवर्णनम् । भगवदजुनयोयुद्धवर्णनम् ।
भगवदजुनयोबांहुयुद्धवर्णनम् । अजुनस्थ सत्त्वातिशयं विलोक्य मगवतः प्रसा-
दखरूपप्रकटीकरण च । तत्रैवेन्द्रादिदिवागमनम् । अशुनकृता भगव-
त्स्तुतिः । वरयाचनम् । अजुनं प्रति पाशुपतास्नलसमेतस्थ धनुर्वेदस्य भगव-
त्कृत उपदेश: । इन्द्रादिदेवानामपि भगवदाज्ञयाजुनं प्रति वरदानं खस्वा-
ख्रदानं च.। कृतकझृत्यस्याजुनस्थ भगवदाज्ञया युधिष्टिरसमीप आगमनम् ।
प्रन्थसमाप्तिः ॥ .
. ॥ श्रीः॥
महाकविश्री भारविप्रणीत॑
| रु ७ |
किराताजुनीयम ।
मलछिनाथकूृतया घण्टापथव्याख्यया समेतम |
प्रथमः सगे: ।
अधाज्लीकृतदांपत्यमपि गाठानुरागि यत्।
पितृभ्यां जगतस्तस्मे कस्सेचिन्मदसे नमः ॥
आहरूम्बे जगदालरूम्बं हेरम्बचरणाग्बुजम् |
जझ्ुष्यन्ति यद्वजःस्पशोत्सथः प्रत्यूहवाधयः ॥
तदिब्यमव्ययं धाम सारस्वतमसुपास्महे ।
यत्प्रकाशास्प्रल् यन््ते मोहान्धतमसच्छटाः 0
वाणीं काणभ्ुनीमजीगणदवाध्यासीच वेयासकी
मन्तस्तपन्नमरंस्त पश्चगगवीगुम्फेषु चाजागरीव्॥ ,
वाचासाचकलद्गभइस्यमखिलं यश्चाक्षपादस्फुरां . |
छोके5भृथदुपज्षमेव बिदुर्षा सोजन्यजन्य यह: 0
मलिनाथकविः सो5य॑ मन्दात्मानुजिषृक्षया ।
तस्किराताजुनीयाखूय कार्य व्याख्यातुमिच्छति ॥
नारिकेलफ़लसंमित वचो भारवेः सपदि तद्विमज्यते।
स्वादयन्तु रसगर्भनिभरं सारमस्य रसिका यथेप्सितम् ॥
नानानियन्धविषमेकपदेनितान्त साशइूचकुमणखिस्रणियामशऊहूमस ।
क॒तु प्रवेशमिद्द भारविकाव्यवन्धे धण्टापर्थ कमपि नूतनमातनिष्ये ॥
इद्ान्वयमुखेनेव सर्वे व्याख्यायते मया । ु
नामूछ लिख्यते किंचितानपेक्षितमुच्यते ॥
अथ ततन्नमधपान्भारविनामा कथिः काव्य यश्से5थेकृते व्यवहारणिदे शिवेतर-
क्षतये । सच्ः परनिद्ंतये कान्तासंमिततयोपदेशयुजे ॥? इत्याद्याऊंधारिकवचन-
झ्रामाण्यात्काव्यस्था ने कश्षेय:साधनताम् , 'काव्याकापांश्व वजेयेतः इति निषेध-
शास्तस्यासत्काव्यविषयतां च पश्यन्किराताजुनीयारूयं मद्दाकाव्यं चिकीएश्रिकी
चिंतार्थाविन्ञपरिससासिसंप्रदायाविच्छे दुछक्षणफछसाधनत्वात् “आंधीनमस्क्रिया-
वस्तुनिर्देशो वापि तस्मुखम्? इस्याद्याशीवादाधन्यतमस्थ भ्रवन््धमुखकक्षणत्वात्व
धनेचरस्म युधिष्टिरप्राप्तिरूप वस्तु निर्दिशन्कथामुपक्षिपति-न
रे किराताजुनीये
श्रियः कुरूणामधिपस्थ पालनीं प्रजासु इत्ति यमयुझ्ू वेदितुम् ।
चर ष्टिरं
स वर्णिलिड्री विदितः समाययों युधिष्टिरं देतवने वनेचरः ॥।१॥
थ्रिय इति॥ आदितः श्रीशब्द्प्रयोगाहणेगणादिशुद्धिनात्राती वोपयुज्यते । तदु-
कम्--'देवतावाचका:ः दब्दा ये च भद्गादिवाचका:। ते सर्वे नेव निन््धाः स्युलि-
पितो गणतोउपि वा ॥? इति । कुरू्णां निवासा: कुरवो जनपदाः:। “तस्य निवासः?
इत्यण्प्रत्ययः। जनपदे छुप्। तेषामधिपस्य दुर्योधनस्य संबन्धिनीम् । शेषे षष्ठी ।
ज्लियो' राजलद्वस्या: । 'कतृकमेणो: कृति” इति कमेणि षष्ठी। पाल्यते5नयेति पाल-
नी ताम् । प्रतिष्ठापिकामिलथे: । प्रजारागमूलत्वात्संपद् इति भावः | “करणाधि-
करणयोश्व” इति करणे ल्युट्र । (टिट्वाणनू-? इत्यादिना डीप्। प्रजासु जनेषु
विषये । “प्रजा स्थात्संतदों जने! इत्यमरः। बृत्ति व्यवद्ारं वेदितुं ज्ञातुं यं वनेचर-
मयुड्ड नियुक्तवान् । वर्णः प्रशस्तिरस्थास्तीति वर्णी ब्रह्मचारी । तदुक्तम्र--“स्मरणं
कीतेन केलिः प्रेक्षणं गुद्ममाषणम्। संकर्पो5ध्यवसायश्र क्रियानिन्वेतिरेव च ।
एतन्मेथुनमशझ्ज प्रवदुन्ति मनीषिणः | घिपरीतं ब्रह्मचर्यमेतदेवाष्टलक्षणम् ॥*
एतदष्टविघधमेथुनाभावः प्रशस्तिः । “वर्णाइह्मचारिणि! इतीनिप्रत्ययः । तस्य छिड्ठ
विट्वमस्यास्तीति वर्णिलिड्डी । ब्रह्मचारिवेषवानित्यरथ:। स नियुक्त:। वने चरतीति
वबनेचरः किरातः। 'भेदाः किरातशबरपुलिन्दा म्लेच्छजातय:” इत्यमरः। 'चरेष्टः”
इति टप्रत्ययः । “तस्पुरुषे कृति बहुरूम्! इत्यछुऋ । विद्त वेदनमस्थास्तीति बि-
दिवः। परवृत्तान्तज्ञानवानित्य थे:। “अशेआदिशभ्यो5्च्' इंत्यच्प्र्ययः । अथवा कतेरि
कमेधर्मोपचाराद्विदितवृत्तान्तो विदित इत्युच्यते। उमयश्रापि 'पीता गावः?,
पुक्ता आह्यणा:', 'विभक्ता आतरः इत्यादिवत्साधुत्वम। न तु कतेरि क्तः।
सकमेकेभ्यस्तस्य पिधानाभावात् । अतएवं भाष्यकार:--“अकारो मत्वर्थीयः |
विभफक्तमेषामस्तीति विभक्ताः, पीतसमेषामस्तीति पीताः:? इति सर्वेन्न । अथवोत्तर-
पदलोपो5त्र द्ृष्टव्यः | विभक्तथना विभक्ताः, पीतोदकाः पीता हृति। अन्र छोप-
शब्दाथेमाह कैयटः--“गम्यार्थप्रयोग एवं कोपोडमिमतः । 'विभक्ता आतरः?
इत्यन्न च धनस्य यदिभक्तत्वं तद्भातृपूषचरितम्। 'पीतोदका गावः” इत्यत्नाप्युद-
कस्य पीतर्व ग्रोष्वारोप्यत इति। तद्दद॒त्नापि वृत्तिग्त विद्तित्व॑ं वेदितरि वनेचर
डपचयेते । एतेन 'वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां', 'पातुं न प्रथर्म ब्यवस्यति जले
युष्मास्वपीतेषु' एवमादयो व्याख्याता:। यथा अथवा बिद्तो विदितवान्।
सकमेकादष्यषिवक्षिते कमेणि क्तः | यथा “आश्षितः कर्ता? इत्यादो | यथाहुः--
चातोरथोन्तरे बवृत्तेधांत्वर्थनोपसंग्रह्यत् । प्रसिद्धेरविवक्षातः कमेणो5कार्मेका
क्रिया ॥! इति। द्वेतवने द्वेताख्ये तपोवने । यद्दा द्वे इते गते यस्मात्तहीतम् ।
द्वीतमेव द्वेतम् । तन्च तद्धन॑ च तस्मिन् । शोकमोद्ाद्वर्जित इत्यर्थः | युषि रणे
स्थिरं युधिष्टिरं धमेराजस् । “इलदन्तात्सप्तम्याः संज्ञायाम्! इत्यलुऋ। “गवियु-
घिभ्यां स्थिर: इति षतवम्। समाययो संग्राप्त:। अन्न “बने वनेचरः” इति दयोः
स्वरब्यज्नसमसुदाययोरेकदेवादत्त्या दृत्यनुआसो नामारंकारः | अस्मिनन््सगें बंश-
बजे ]
स्थवृत्तम् । “जतो तु वंशस्थमुदीरित जरौ” इति तलक्षणम् ॥
कऊंतग्रणामस्य महीं महीभुजे जितां सपत्लेन निवेदयिष्यतः |
न विव्यथे तस मनो न हि भ्रियं प्रवक्तुमिच्छन्ति सपा द्वितेषिणः २
प्रथम: सगेः । हि
कृतप्रणामस्येति ॥ कृतप्रणामस्थ तत्काछोचितत्वात्कृतनमस्कारस्य सपलेन
रिपुणा दुर्योधनेन | 'रिपो वरिसपलारिदिषट्वेषणदुह्ं दः” इत्यमरः । जितां स्वाय-
त्तीकृतां महीं महीभुजे युथिष्ठिराय । क्रियाप्रहणास्संप्रदानत्वस् । निवेद्यिष्यतो
ज्ञापयिव्यतः । 'रूटः सद्ठा? इति शरतृप्रत्ययः । तस्य वनेचरस्य सनो न विव्यथे ।
कथमीदरगम्रिय राज्षे विज्ञापपामीति मनसि न चचालेत्यथे: । “व्यथ भयचकछनयोः?
इति धातोलिंद | उक्तमथेमथोन्तरन्यासेन समर्थयते--न हीतिं । हि यस्मात् ।
हितमिच्छन्तीति हितेषिणः स्वामिहितार्थिनः पुरुषा रूपा मिथ्याभूत प्रिय॑ प्रवक्तं
नेच्छन्ति । अन्यथा कार्यविघातकतया स्वामिद्रोहिणः स्युरिति भावः | जमोत्य-
ममान्द्रमरूषाभाषित्वमभ्यूहकत्वं चेति चारगुणाः” इति नीतिवाक्यारूते ॥
तथापि प्रियाहें राज्षि कट्ठ निषुरोक्तिन युक्तेत्याशक्ुध स्वाम्यनुश्या न दुष्यती-
त्ौशयेनाइ---
द्विषां विधाताय विधातुमिच्छतो रहस्यनुन्ञामधिगम्य भूभृतः |
स सौष्ठवोदायेविशेषशालिनीं विनिश्चिताथोमिति वाचमाददे ॥३॥
द्विषामिति ॥ रहस्पेकान्ते स वनेचरो द्विर्षा शत्रूणाम् । कमेंणि षष्ठी । विघा-
ताय । निहन्तुमित्य्थें: । 'तुमथाच भाववचनात्” इति चतुर्थी । “भाववचनाश्व!
इति तुमर्थ घब्प्रत्ययः । अन्न तादथ्येमपि न दोषः। तथापि प्रयोगव चित्री विशेष-
स्थाप्यलूकारत्वादेव व्याचक्षते । विधातुं व्यापारं कतुंमिच्छतः। “समानकर्ठकेजु
सुमुन्' । द्विषो विहन्तुमुध्ुक्तज्ञानस्येयथे: । अतएव भूभ्ठ॒तो युधिष्टिरस्थानुज्ञाम-
धिगम्य सुष्ठु भावः सोष्ठव॑ शब्द्सामथ्येंस् । सुधुुशब्दादव्ययादुद्वात्रादिस्वादस्प-
त्ययः । उदारस्य भाव औदायमर्थ संपत्ति: । तयोदईन्द्रः सौष्ठवोदाय । अश्रोदाये-
झब्दस्थाजायन्तत्वेडपि 'कृक्षणहेत्वोीः क्रियायाः? इृत्यन्नाव्पस्वर्थापि हेतुशब्दस्य
चूवैनिपातमकुर्षता सूत्रकृतेव पूर्वनिपातस्यानित्यव्वज्ञापनान्न पूर्वनिपातः। उक्त च
काक्षिकायास---“अयसेव लक्षणदवेत्वोरिति निर्देशः पूर्वनिपातव्यभिचारचिद्धम!
इति । ते एवं विशेषः । तयोवा विशेष: । तेन शारते शोभत इति सोष्ठवो-
दार्यविशेषशालिनी ताम् । ताच्छील्ये णिनिः । विनिश्चितार्थो विशेषतः प्रमाणतो
निर्णाताथोमिति वक्ष्यमाणरूपां वाचमाददे स्वीकृतवान् । उवाचेत्यथः ॥
भ्रथर्म तावदप्रियनिवेद्कमास्मान प्रत्यक्षोभ याचते---
क्रियासु युक्तेतेप चारचक्षुपो न वश्नीयाः प्रभवोज्लुजीविभिः ।
अतोउहेसि क्षन्तुमसाधु साधु वा हित॑ मनोहारि च दुलेम॑ वच१॥४॥
फ्रियास्विति ॥ द्वे हुप, क्रियासु कृत्य वस्तुषु युक्तेर्नियुक्तेरनुजीबिभिश्त्येः ।
चारादिभिरित्यर्थ:. । चरन्तीति चराः। पचाद्यचू। त एवं चारा:। चरे: पचा-
झजन्ताप्पज्ञादित्वादर्ण्पत्थयः । त एवं चक्षुयेषां ते चारचक्षुपः | “स्वरपरमण्डले
कार्योकायोवलोकने चाराश्रक्षृंषि क्षितिपतीनाम! इति नीतिवाक्यासते । प्रभवों
निम्रहानुअहसमथोः स्वामसिनों न वद्चनीया न प्रतारणीयाः । सत्यमेव वक्तब्या
इत्यर्थ: । चारापचारे चक्षुरपचारवद्वाज्ञां पढ़े पढ़े निपात इति भावः । अतो5प्र-
तारणत्वाद्धेतो: असाध्वग्रियं साधु प्रियं वा। मदुक्तमिति शेषः । क्षन्तुं सोढ-
४ भूसुजः इति पाठः-
४ किशताजुनीये
भईसि। कुतः। हित पथ्यं व मनोहारि प्रिय च बचो दुर्कभम्। अतो सद्ग॒चो5पि
हितस्वादप्रियमपि क्षन्तव्यमित्यर्थः ॥ "
तट वृष्णीभाव एवं वरमित्याशइयाइ-- ह
स किंसखा साधु न शास्ति योडधिप॑ हितान्न यः संशणुते स किंग्रभु!।
सदालुकूलेषु हि कुर्वते रति नृपेष्वमात्यषु च सर्वसंपदः ॥ ५॥
स॒ इति ॥ यः सखामात्यादिरभिपं स्वामिन साधु हित न शास्ति नोपदिशति ।
ब्रुविशासि-! इल्ादिना शासेदुंहादिपाठाद्विकमेकस्वम। स हितानुपदेष्टा ।
कुत्सित: सखा फिंसखा। दुमेञीत्यर्थ: | 'किमः क्षेपे' इति समासान्तप्रतिषेषः ।
तथा यः प्रभुर्निग्रहानलुमहसमर्थं: स्वामी हितादाप्तजनाद्धितोपदेष्टः सकाशात्।
“आख्यातोपयोगे! इत्यपादानंत्वात्पन्लयमी | न संझणुंते न छृणोति । हितमिति.
शेष:। “समो गम्युच्छि-? इत्यादिना संपूर्वाच्छूणोतेरकमैकादात्मनेपद्स । अकर्म-.
कत्वं वेवक्षिकम्। स हितमश्नोता प्रभुः किंप्रभुः कुत्सितस्वामी । पू्वेवल्समासः।
सर्वथा सचिवेन वक्तव्य श्रोतव्य स्वामिना । एवं च राजमत्रिणोरेकम त्य॑ स्थादि-'
ज््यथेः। ऐकमत्यस्थ फलमाह--सदेति । हि यस्मान्पेषु स्वामिथु । असा सह भवा
अमास्यास्तेषु च। 'अव्ययात्त्यप!। अनुकूछेषु परस्पराजुरक्तेषु सत्खु सर्वसंपदः सदा.
रतिमनुराग कुर्वेते कुर्वन्ति । न जातु जहतीत्यथे: । अतो मया वक्तब्य र्वया च
श्रोतब्यमिति भावः । श्तत्रेव राजमन्निणोर्हितानुपदेशतद्अवणनिन्दासामर्थ्यंसि-
हेरैकमत्यछक्षणकारणस्य निर्दिष्टस्यसर्वेसंपत्सिद्धिरूपकायंण समर्थनात्कार्येण .
कारणसमर्थनरूपो5थौन्तरन्यासो5छंकारः । तदुक्तम्---“सामान्यविशेषकाये-:
कारणभावाश्यां निर्दिष्टप्रकृतसमर्थ नमर्थान्तरन्यासः” इति 0॥ ह
संप्रति स्वाहंकारं परिहरति--
निसगेदुर्बेधमबोधविक्वाः क भूपतीनां चरित॑ क्व जन्तवः ।
तवानुभावोध्यमवेदि यन्मया नियूढतत्त्वं नयवर्त्म विद्विषाम्॥६॥
' निसगेति ॥ निसर्गदुबॉध खभावदुर्गहम् | 'हैषदुः-! इत्यादिना खल्प्रद्ययः।
भूपतीनां चरित क्ष । अबोधविक्ृवा अज्ञानोपहता जल्तवः। साहइशाः पामरजना
इत्यर्थ:। क। नोभय संघटत इत्र्थः | तथापि निगृढतरव संबृतयाथाथ्ये चिद्ठिषां
नयबत्म षाडुंण्यअ्योगः “संधिविग्नहयानानि संस्थाप्यासनमेब च । द्वेधीआावश्व .
बिज्ञेया: पहुणा नीतिवेदिनाम् ॥? इत्यादिखूपो यन्मयावेदि । ज्ञातमिति यावत् ।
चिदेः कमेंणि लुड़ । अयम् । इदं वेदनमित्यथेः। विधेयग्राधान्यात्युलिड्रनिर्देशः ।
तवानुभावः सामथ्यम्। अनुगतो भावोडनु भाव इति घणन्तेन प्रादिसमास:। न
तूपसष्टाद्ृज्प्रययः । 'श्रिणीभुवो<नुपसगगे! इत्यनुपसगोद्भवतेधांतोधेम्विधानाव्
अतपएुव काशिकायाम्-कथ प्रभावो राश्ञा प्रकृष्टो भाव इति प्रादिसमासः इति।
दोषपरिहारों सम्यश्ज्ञात्वेचर विशापयामि। नतु ढृथा कर्णेकटोरं प्रलपामीदाशयः 0
संप्रति यद्वक्तव्यं तदाह-- ह ह
विशज्भमानों मब॒तः परामवव नृपासनस्थोडपि वनाधिवासिनः ।
दुरोदेरच्छभजितां समीहते नयेन॑ जेंतु जंगेंती सुयोधन! ॥ ७॥
प्रथमः सगे) | ध्
विशड्टमान इति ॥ सुखेन युध्यते सुयोधनः । “माषायाँ शासियुधिदश्िष्टषि-
मषिश्यों युज्वाच्य:ः । नृपासनस्थः सिंहासनस्थो5पि वनसमधिवसतीति बना-
घिवासिनो वनस्थात्। राज्यश्रष्टादपीत्यर्थ: । भवतस्त्वत्त: पराभव पराजय विश-
कमान उद्रेक्षमाणः सन्। दुश्मुद्रमस्पेति दुरोदरं चूतम्। एषोदरादित्वात्साथु ।
“<दुरोदरो बूतकारे पणे यूते दुरोदरम्र! इत्यमरः। तस्य छश्मनना मिषेण जितां रूब्धां
दुर्नयाजिंतां जगतीं महीम् । “जगती बिष्टपे मद्यां वास्तुच्छन्दोषिशेषयों:” हृ॒ति
चेजयन्ती । नयेन नीत्या जेतुं वशीकर्तु समीद्वते व्याप्रियते । न तूदासत हत्यथेः ।
बलव॒त्स्वामिकमविश्वुद्धाग्मं च धन श्रुआनस्थ कुतो मनसः समाधिरिति भावः।
अन्न दुरोदरच्छा्मजिताम! इति विशेषणद्वारेण पदार्थस्थ चतुर्थपादार्थ प्रति
हेतुत्वेनोपन्यासाद्वितीयकाव्यलिड्रमरूंकारः: । तदुक्तम--देतोरवाक्यपदार्थत्वे
ऋव्यलिज्ञमुदाह्तम्! इति ॥
“नयेन जेतुं जगतीं समीहते” इत्युक्तम् | तस्प्रकारमाह---
तथापि जिक्यः स भवजिगीषया तनोति शुअ्ंं गुणसंपदा यशः |
भूतिमनाय + ५ [।
समुन्नयन्भूतिमनायसंगमादर विरोधोडपि सम॑ महात्मभिः ॥ ८॥
तथापीति ॥ तथापि साशझो $पि । जिल्मो वक्र: | वद्धक इति यावत्। स दुर्यो-
धनो भवजिगीषया । गुणैर्मवन््तमाक्रमितुमिच्छयेत्यर्थ:। 'हेतो” इति तृतीया । गुण-
संपदा दानदाक्षिण्यादिगुणगरिम्णा करणेन | झुअं यशस्तनोति । स खलो गुणको-
भनीयां त्वत्संपदमाव्मसात्कतु त्वत्तो5पि गुणवत्तामात्मनः प्रकटयतील्यर्थः। नन््वेज
गुणिनः सतोडपि सजनविरोधो महानस्त्यस्य दोष इत्याशड्ब सो5पि तत्संसगा-
लासे नीचसंगमाद्वरमुत्कर्षा वहत्वादित्याइ---समिति । तथाहि । भूतिं समुन्नयन्नु-
स्कर्षमापादयन् । 'छटः शतृशानचो' इत्यादिना शतृप्रत्ययः । पुनलंडूहणसाम-
थ्योत्प्रथभासामानाधिकरण्यम् । महात्मभिः समम्र्। सहेत्यथे; । “सा्क सन्ना सम॑
सह' इत्यमरः । अनायंसंगमा दुरजेबसंसगोत् । 'पश्चमी विभक्ते' इति पदञ्चमी । बिरो-
' धो5पि वरं मनाक्प्रियः । 'देवाद्गवते वरः श्रेष्ठे त्रिषु छीब॑ मनाकिप्रिये” हयमरः |
अन्न मेत्यपेक्षया मनाविप्रयत्वं बिरोधस्य “भूतिं समुन्नयन! इत्यस्थ पूर्ववाक्यान्वये
समाप्तस्य वाक्याथेस्थ पुनरादानात्समाप्तपुनरात्ताख्यानदोषापत्तिः । तदुक्त काव्य-
प्रकाशे-- 'समाप्तपुनरादानात्समाप्तपुनरात्तकस्! इति । न व वाक्यान्तरमेतत्
येनोक्तदोषपरिहार: स्थात्। अंथान्तरन्यासो5छंकारः। स च॒ भूतिसमुन्नयनस्य
पदार्थविशेषणद्वारा विरोधवर्तं प्रति हेतुत्वाभिधानरूपकाव्यलिड्ञानुप्राणित इति ॥
नज्ञु 'कातर्य केवछा नीतिः” इत्याशक्य नीतियुक्त पोरुषमस्थेत्याह---
कृतारिषडंगेजयेन मानवीमगम्यरूपां पदवीं प्रपित्सुना ।
'विभज्य नक्तंदिवमस्ततन्द्रिणा वितन्यते तेन नयेन पोरुषम ॥॥९॥
कृतेति ॥ षण्णां वर्गः घड्डुगें:। अरीणामन्तःछत्रूर्णां कामकरोधादीनां पड्डुगों3रि-
षड्स्गें: । शिवभागवतवत्समासः । तस्य जयः कृतो येन तेन तथोक्तेन। बिनीतेने-
'लर्थ: | बिनीताधिकारं प्रजापालनमिति भाव: । अगम्यरूपां पुरुषमात्रदुःप्राप्यास् ।
सनोरिमां मानवीम् । मनूपदिष्टसदाचारक्षुण्णामरित्यथे: । पदवी प्रजापालनपद्धतिं
अपित्सुना मपसमिच्छुना । प्रपयतेः सब्नस्तादुप्रययः । 'सनि मीमा-? हत्यादिने-
'खादेशः । था छोपो<5भ्यासस्थ' इ॒त्यभ्यासछोपः । अस्त तन्द्रिराकूस्यं यस्य तेना-
० दे
हि किराताजुनीये:
खतन्द्रिणा । अनलसेनेत्यर्थ: । तदिः सौत्रो घातुः । तस्मात् 'वहुयादयश्व' इत्यौ-
णादिकः किन्प्र्ययः | 'कृदिकारादक्तिनो वा छीष् वक्तन्यःः इति। 'वन्दीघटी वरी-
तन्द्री'इति डीपन्तो5पीति क्षीरस्वासी । तथा रामायणे प्रयोग:--'निसन्द्रिरिप्-
मत्तश्व स्वदोषपरदोषवित” इति । तेन दुर्योधनेन। पुरुषस्थ कमे पोरुष पुरुष-
कारः । उद्योग इति यावत्। युवादित्वादण्प्रत्ययः । 'पौरुष पुरुषस्योक्ते मावे करमणि
तेजसि' इति विश्वः । नक्ते च दिवा च नक्तेदिवम् | अहोरात्रयोरित्यथेंः । “अच-
तुर-! इत्यादिना सप्तम्यर्थेवृत्योरष्यययोद्व॑न्द्रनिपातेडच्समासानतः । विभज्यास्थां
वेलायामिद कर्मेति विभाग कृत्वा नयेन नीत्या वितन्यते विस्ताय॑ते ॥
संप्रति रुतद्याथनुरागमाह---
सखीनिव प्रीतियुजो5नुजीविनः समानमानान्सुहृदथ बन्धुमिः |
स संतत दर्शयते गतसयः क्ृताधिपत्यामिव साधु बन्धुताम् ॥१०॥
सखीनिवेति ॥ गतस्मयों निरहंकारो$त एवं स दुर्योधन: संततमनारत साधु
सम्यक् । अकपटमित्यथें: । अनुजीविनो भ्ृत्यान | प्रीतियुजः स्रिग्धान्सलीनिव
मित्राणीव द्शयते । छोकस्येति शोषः । 'हेतुमति च” इति णिच् । “णिचश्वा
इत्यात्मनेपदम । शो भन हृदय येषां तान्सुहदो मित्राणि च | “सुहहुरृदी मिन्ना-
मित्रयो:” इति निपातः। बन्धुमिओोत्रादिभिः समानमानांस्तुल्यसत्कारान्दर्शयते ।
बन्धूनां समूहों बन्घुता तामू । आमजनबन्धुसहायेभ्यस्तरू! । कृतमाधिपत्य
स्वास्यं यस्यास्तां कृताधिपत्यामिव दर्शयते । बन्धूनधिपतीनिव दशैयतीत्यथे: ।
यथा अृत्यादिषु सख्यादिबुद्धिजायते लोकस्य तथा तान्सभावयतीदर्थ:। अनुजी-
व्यादीनाम् 'कतुरीप्सिततर्ं कमे” इति कमैत्वम् । पूर्वे त्वस्मिज्नेव पदान्वये वाक्या-
श्रेमित्थ॑ व्णेयन्ति---स राजाज्ुजीव्यादीन्सख्यादीनिव दशीयते । सख्यादय इव
ते तु तं पश्यन्ति । सख्यादिभावेन पश्यतस्तांसथा दर्शयते। स्वयसेव छन्दानुवर्ति-
तया स्वद॒र्शन तेभ्यः प्रयच्छतीयथे: । अर्थात्तस्येप्सितकमैत्वम्र् । अणि कर्तुरजु-
जीव्यादे: 'अभिवादिद्शोरात्मनेपदे वेति वाच्यम्र! इति पाक्षिक कमेत्वम्। एवं
चात्राण्यन्तकमैणो राक्षो ण्यन्ते कतेत्वेषपि “आरोहयते हस्ती स्वयमेव' इत्यादि-
चवद्श्रूयमाणकर्मान्तरत्वाभावान्नायं णेरणादिसूत्रस्य विषय इति मत्वा “णिचश्र!
इत्यात्मनेपद प्रतिपेदिरे । भाष्ये तु णेरणादिसूत्रविषयत्वमप्यस्योक्तम् । यथाह---
“धपहयन्ति शृत्या राजानम्!, 'दर्शयते भ्वत्यान्राजा', 'दशयते भ्ृत्य राजा! अग्नात्म-
नेपदं सिद्ध भवति” इति । अन्राह केयट:--“ननु कर्मान्तरसद्भावादन्नात्मनेपदेन
भाव्यम् । उच्यते-अस्मादेवोदाहरणाद्धाप्यकारसयायमेवाशिप्राय ऊद्यते । अण्य-
न्तावस्थायां ये कठेकर्मणी तद्यतिरिक्तकमौन्तरसद्भावादात्मनेपद न भवति यथा-
“स्थलऊूमारोहेयति मनुष्यान्! इति । इह त्वण्यन्तावस्थायां करुणा रूत्यानाँ- णो
कमेत्वमिति भवत्येवाव्मनेपद्मिति ॥
न चाय॑ ज्िवरगोत्ममाचतीताह--
असक्तमाराधयतो यथायथर्थ विभज्य भकत्या समपक्षपातया ।
शुणालुरागादिव सख्यमीयिवाज्न बाधतेउस्य त्रिगणः परस्परम् ११
. असक्तमिति॥ यथायथर्थ यथास्त्रं विभज्य । असंकीणेरूप विविच्येत्यथें:। “यथास्वे
यथायथर' इति निपाठनाद्विभावों नपुंसकत्यं च। 'इस्बो नपुंसके प्रातिपद्किख!
20 2७६
प्रधम; सर्ग: |. छः
इति दस्वत्वम् । पक्षे पातः पक्षपात आसक्तिविशेषः समस्तुल्यों यस्याँ तया सम-
पक्षपातया । भक््त्यानुरागविशेषेण । पूज्येष्वनुरागो भक्तिरित्युपदेश: । पूज्यश्रायं
त्रिवगें इति । असक्तमनासक्तम् । अव्यसनितयेति यावत्। आराधयतः सेवमा-
नस्थास्थ दुर्याधनस्थ त्रयाणां घधमोथथेकामानां गणस्तिगणश्विवगे: । “त्रिवर्गों धर्म-
काम येश्व॒तुर्वेगें: समोक्षकेः” इत्यमरः । गुणानुरागात्तदीयगुणेष्वनुरागात् । गुण-
वदाश्रयलो भादिल्यर्थ: । सख्य मैत्रीम्। 'सख्युर्य:? इति यप्रत्ययः | इैयिवानुपग-
तवानिवेत्युप्रेक्षा । “उपेयिवाननाश्वाननूचानश्र' इति क्सुप्रत्ययान्तो निपातः ।
“नाज्रोपसगेस्तञ्रम” इति काशिकाकार आह सम । परस्पर न बाघते । समवर्ति-
त्वादस्थ धर्मार्थकामाः परस्परानुपमर्देन वर्धन्त इल्यर्थ: । उक्त चइ--“घर्मार्थ-
कामाः समसमेव सेव्या यो ट्लेकसक्तः स जनो जघन्यः” इति ॥
* अथ छ्ोकत्रयेणोपायकीशलूं दशैयज्ञादो सामदाने दर्शवति---
निरत्यय साम न दानवजितं न भूरि दान विरहय्य सत्कियाम् ।
प्रवर्तते तस्य विशेषशालिनी गुणानुरोधेन विना न सत्किया १२
निरत्ययमिति ॥ तस्य दुर्योधनस्य निरतलयं निर्बाधम् । अमायिकमिलशर्थेः ।
अन्यथा जनानां दुरग्रहत्वादिति भावः । साम सान्त्वम् । 'साम सान्त्वमुभे समे”
इत्यमरः । दानवार्जितं न प्रवर्तते । अन्यथा छुब्धाब्वावर्जनस्थ झुष्कप्रियेवाक्यि्दु-
व्करत्वादिति भावः | उक्ते च--लुब्धमर्थेन ग्रह्लीयात्साघुमअ्अलिकमेणा । मूर्ख
उन्दानुरोधेन तत््वार्थेन च पण्डितम् ॥! इति । तथा भूरि प्रभूतम् । न तु
कदाचित्स्ल्पमित्यर्थ:. । दान॑ धनत्यागः । सदित्यादरार्थेडध्ययम् । “आदराना-
दरयोः सदुसती” इति निपात्संज्ञास्सरणात् । तस्य क्रियां सत्क्रियां नविरहय्य
बिहाय । 'ल््यपि लघुपूर्वात' इत्ययादेशो न प्रवर्तते । अनादरे दानवैफल्यादिति
भावः । न चेव॑ सर्वत्र, येनाविवेकित्वं कोशहानिश्र स्थादित्याह--प्रेति । विशेष-
शालिन्यतिशययोगिनी सत्करियादरक्रिया गुणानुरोधेन गुणानुरागेण बिना न
प्रवरतते । 'प्रथग्विना-! इत्यादिना तृतीया । गुणेष्वेवादरों भूरिदानं चेति नोक्त-
दोषावकाश दृत्यथे: । अत्नोत्तरोत्तरस्थ पूर्वपूर्वविशेषणतया स्थापनादेकावल्य-
लंकारः । तदुक्त काव्यप्रकाशे--स्थाप्यतेव्पोह्मते वापि यथापूर्व परं॑ परम ।
विशेषणतया वस्तु यत्र सेकावली द्विधा ॥' इति ॥
अथ दण्डप्रका रमाह---
वसनि वाब्छन्न वशी न मन्युना स्वधर्म इत्येब निवइत्तकारणः ।
गुरूपदिष्टेन रिपो सुतेडषि वा निहन्ति दण्डेन स धर्मविष्ववम् १३
वसूनीति ॥ वशी दुर्याधनों वसूनि घनानि वान्छन्न । लो भान्नेल्थे:। 'वसु तोये
घने मणो” इति वैजयन्ती। निहन्तीति शेषः । तथा मन्युना कोपेन न च । 'मन्यु-
देंन्ये ऋतो क्रुधि! इत्यमरः । “घर्मशाखानुसारेण क्रोधलो भविवर्जित:” इति स्मरणा-
दिल्वर्थ: । किंतु निवृत्तकारणो निवत्तकलो भादिनिमित्त: सन्सव॒धमे इत्येव। स्वस्य राज्ञः
सतो ममाये धर्मों ममेदं कतेव्यमित्यस्मादेव हेतो रित्यथें:। 'अदण्ड्यानदण्डयन्राजा
दण्ड्यांश्रेवाप्यदण्डयन् । अयशो महदामोति नरकं॑ चैव गच्छति ॥! इति स्मरणा-
१ 'एवश इति पाठः«
८ किदाताजुनीये
दिति भाव: । गुरूपदिष्टेन प्राद्धिवाकोपदिष्टेन । “धर्मेशाश्व पुरस्कृ्य परादवाकमते
स्थितः । समाहितमतिः पश्येब्यवहाराननुक्रमात् ॥! इति नारदस्मरणाव। दुण्डेन
दमेन । शिक्षयेत्यर्थ: । रिपौ सुतेडपि वा । स्थितम्तिति शेष: । एतेनास्य समदर्शि-
त्वमुक्तम् । धर्मविष्ठवं घर्मब्यतिक्रमम्। अधमैमिति यावत् । निहन्ति निवारयति।
दुष्ट एवास्य शत्रुः शिष्ट एव बन्धुः । न तु संबन्धनिबन्धनः पक्षपातोउस्तील्यर्थ: ॥
संप्रति भेदकीशर्ल दशयति---
विधाय रक्षान्परितः परेतरानशक्लिताकारझपेति शद्धितः ।
क्रियापवर्गेष्वनुजीविसा त्कृताः ऊतज्ञतामस्थ वदन्ति संपदः ॥१४॥
विधायेति ॥ शड्भा संजातास्थ शह्लितो5विश्वस्तः सन्परितः सर्वत्र स्वपरमण्डले
परेतरानात्मीयान्। अवश्वकानिति यावत्। यद्वा परानितरयन्ति भेदेनात्मसात्कु्व-
न्तीति परेतरान्। 'तत्करोती'ति ण्यन्तात्कमेण्यण्प्रत्ययः । रक्षन्तीति रक्षानरक्षकान्।
मञ्नगृप्तिसमथा निल्यथेः । “नन्दिग्रहि-! इत्यादिना पचाद्यच । विधाय कृत्वा। नियु-
ज्येत्यर्थ: । अशज्लिताकारमुपैति । स्वयमविश्वस्तोडपि विश्वस्तवदेव ब्यवहरन्परमु-
खेनेव परान्मिनत्तीत्यथें: । न च तान्रक्षानुपेक्षते येन ते5पि विकुर्वीरक्नित्याह-
क्रियेति । क्रियापवर्गेषु कमैंसमाप्तिष्वनुजी विसात्कृता भृत्याधीनाः कृताः। अप-
रावतितया दुत्ता इत्यर्थ: । 'देये न्ना च' इति सातिप्रत्ययः | संपदो35स्थ राज्ञः
कृतज्ञतामुपका रित्वं वदन्ति । श्रीतिदानेरेवास्य कृतज्ञत्वे प्रकाशयते, न तु वाद्या-
ओ्रेणेत्यर्थं: । कृतश्े राजन्यनुजीबिनो नुरज्यन्ते5नुरक्ताश्व॒ ते रक्षन्तीति भावः ॥
अथोपायप्रयोगस्य फलवर््तां दशयति---
अनारत तेन पदेषु लम्मिता विभज्य सम्यग्विनियोगसत्किया; ।
फलन्त्युपायाः परिइंहितायतीरुपेत्य संघर्षमिवार्थसंपदः | १५ ॥
अनारतमिति ॥ तेन राज्ञा पदेषृपादेयवस्तुषु । “पं ब्यवसितत्राणस्थानलद्ष्मा-
ड्रिवस्तुषु' इत्यमरः । सम्यगसंकीर्णमव्यस्तं च घिभज्य विविच्य विनियोग एव
सत्क्रियानुगअहः । सत्कार इति यावत् | यासां ता; रूम्मिता: । स्थानेषु सम्यक्प्र-
इत्यर्थ: । उपाय: सामादयः । संघर्ष परस्परस्पधांसुपेत्येवेत्युस्प्रेक्षा । परि-
बृंहितायतीः प्रचितोत्तकाला: । स्थिरा इत्यर्थ: । अर्थसंपदो5नारतमसजर्त
फलनित । प्रसुवत इत्यर्थः ॥
अथेसंपदमेवाह-.-
अनेकराजन्यरथाश्वसंकुरं तदीयमाथाननिकेतनाजिरम् ।
नयत्ययुग्मच्छदगन्धिराद्रेतां भृश नुपोपायनदन्तिनां मदः ॥१६॥
अनेकेति ॥ अयुग्मच्छदस्य सप्तपर्णपुष्पस्थ गन्ध इव गनधो यस्थासावयुग्म-
चछद्गन्धि: । सप्तस्युपमान-” इत्यादिना बहुत्रीहिरुत्तरपलोपश्व । “उपमानाओअ!
इति समासान्त इकारः । नृपाणामुपायनान्युपहारभूता ये दुन्तिनस्तेषां मदः ।
“उपायनमुपग्राह्ममुपदहारस्तथीपदा' इत्यमरः । राज्ञामपत्यानि पुमांसो राजन्या:
क्षत्रिया: । '(राजश्वशुराद्रत्! इति यप्रत्ययः । राज्ञो5पत्मे जातिग्रहणादन्। रथाशआ-
श्ाश्व रथाश्वम्। सेनाज्ञत्वादेकबद्भाव:। अनेकेषां राजन्थानां रथाश्रेन संकुछं व्याप्ल
१ 'विभज्य' इति पाठः-
प्रथम: सगे: । ८ड
शंदीयमास्थाननिकेतनाजिरं सभामण्डपाक्षण रृशमत्य्ंमाहँतां प्रद्िलत्व नयति ।
शतेन महासमद्धिरस्योक्ता । अतएवोदात्तालड्ञारः । तथा चालक्वारसूत्रमू---समृ-
पडिमदस्तुवर्णनमुदात्त:? इृति ॥
संग्रति जनपदुक्षेमकर॒त्वमाइ---
सुखेन लम्या ददतः कृपीवलेरकृष्टपच्या इव सस्यसंपदः ।
वितन्वति क्षेममदेवमाठकाशिराय तसिन्कुरवर्शकासति ॥ १७॥
सुखेनेति ॥ चिराय तस्सिन्दुयों धने प्ेमं बितन्वति क्षेमंकरे सति। देवः पर्जन्य
छुव माता येषां ते देवमातृका वृष्यम्बुजी बिनो देशा:। ते न भवन्तीत्यदेवमात्का
नदीमातृका इत्यथेः । “देशो नय्यम्बुदृष्यम्बुसंपन्नत्रीहिंपालितः । स्थाश्ञदीमात॒को
देवमातृकश्व॒ यथाक्रमम् ॥! इत्यमरः । एतेनास्थ कुल्यादिपूतेप्रवतेकत्वमुक्तम् ।
कुरूणां निवासाः कुरवो जनपद्विशेषाः कृष्टेन पच्यन्त इति क्ृष्टपच्या: । 'राज-
सूय- इत्यादिना कमेकतरि क्यप्प्रत्ययान्तो निपातः । वद्विपरीता अर्ृष्टपच्या
हव । कृषियेषामस्तीति कृषीवर्छेः । कर्षकेरित्यथे: । 'रजःकृषि-? आदिना वलच्प्र-
त्ययः । 'वले! इति दीघे: । सुखेनाक्केशेन लभ्या रब्घु शक्याः सस्वसंपदों दधतों
धारयन्तः । “नाभ्यस्ताच्छतु:” इति नुमागमप्रतिषेधः । चकासति । सर्वोत्कर्षण
वर्तेन्त इत्यथें: । “अद्भ्यस्तात” इति झेरदादेशः । “जक्षित्यादयः पद! हत्यभ्यस्त-
संज्ञा । संपन्नजनपद्त्वाद्संतापकरत्वाच्च दुःसाध्योड्यमिति भावः ॥
ननन््वेव जनपदानुवर्तिनः कथमर्थला म इत्मत आह--
उदारकीर्तेरुद्य दयावतः ग्रशान्तबाध॑ दिशवतो5भिरक्षया |
खयं ग्रदुग्धे5सय गुणेरुपख्लता वस्तपमानस्थ वस्चनि मेदिनी ॥१८॥
उदारेति ॥ उदारकीतेमैहायशसः । “उदारो दातृमहतोः? इत्यमरः । दयावत'
परदुःखग्नहाणेच्छो: । अत एव प्रशान्तबार्ध प्रशमितोपद्वव यथा स्वात्तथेति क्रिया-
विशेषणम् । उदयविशेषणं वा । “वा दान्तशान्त-? इत्यादिना शमिधातो ण्यन्ता-
क्षिष्ठान्तो निपातः । अभिरक्षया सर्ववख्नराणेनोदय वृद्धि दिशतः संपादयतों वसूप-
भानस्थ कुनेरो पमस्य । वसुर्मयूखापिधनाधिपेयु” हइृति विश्वः । अस्थ दुर्यो धनरव
गुणैदेयादाक्षिण्यादिभिरुपख्तुता द्वाविता सेदिनी वसूनि धनानि । “वसु तोये धने
मणो” इति वैजयन्ती । ख्य॑ प्रदुग्य । अक्केशेन दुष्मत इत्यथेः । दुह्ढेः कर्मकतेरि
छूद। “न दुहखनमां यक्किणो! इति यक्प्रतिषेधः | यथा केनचिद्विदग्घेन नवप्रसूता
रक्षिता च गोः स्वयं प्रदुग्धे तद॒दिति भावः। अलक्भारस्तु-'विशेषणमात्रसास्या-
दप््रस्तुतस्य गग्यत्वे समाधोक्ति:ः इति सर्वेस्वकार: । अत्र प्रतीयमानया गवा सह
अक्ृताज्षधा मेदिन्या भेदेइमेदलक्षणातिशयोक्तिवशादोश्वत्वेनोक्तिरिति संक्षेप: ॥
बीरसटानुकूल्यमाह---
महोजसो मानधना धनाचिता धजुभ्ृतः संयति लब्धकीर्तयः ।
नसंहतांस्तस्थ नभिन्नवत्तयः प्रियाणि वाञ्न्त्यसुभिः समीहितुम१९
२ 'चकासते' इठि पा5ः: २ 'उपस्कृता' इति पाठः. * 'नमेददृत्तयः” इति पा5ठः-
१० #किराताजुनीये
: भहौजस इति ॥ मंहोजसो महाबलाः । अन्यथा, दुर्बलानामनुपकारिस्वादिंति
आवः | मानः कुलशीलायभमणिमान एवं धने येषां ते मानधनाः । अन्यथा कदाचि-
इलदर्पा द्विकुर्वीरज्ञिति भावः। धनार्चिताः धनेराचिंताः सत्कृता:। अन्यथा दारिशा-
देने जद्यरिति भावः । संयति सद्भागमे रलूब्धकीतेयः | बहुयशस इत्यथे:। अन्यथा
कदाचिन्सुहोयुरिति भावः । संहता मिथः संगताः स्वार्थनिष्ठ न भवन्तीति
नसंहता:। नञर्थस्य नशब्दस्य सुप्सुपेति समासः। भिन्नवृत्तयो मिथो विरोधात्स्वा-
मिकायेकरा न भवन्तीति नभिन्नतृत्तयः । पूर्वेवस्समासः । अन्यथा स्वामिकायें-
विघातकतया स्वामिद्रोहिणः स्युरिस्युभयत्रापि तात्पयाथेः । धनुश्हेतो धानुष्काः।
आयुधीयमा त्रोपलक्षणमेतत् प्राधान्याद्धनुअ हणम्र्। तस्य दुर्योधनस्थासुभिः प्राणे
प्रियाणि समीहितुं कु वाज्छन्ति । आनृण्यार्थ प्राणान्दातुमिच्छन्ति । अन्यथा
दोषस्मरणादिति भावः। अन्न महोजसादिपदाथानां प्राणादानकतंव्यतां अति जिशे
घणगत्या हेतुत्वाभिधानात्काव्यलिड़मलड्डारः । लक्षण तूक्तम् | तथा सामिप्राय-
विशेषणत्वात्परिकरालड्रार इति दयोस्तिलतण्डुलवह्विभक्ततया स्फुरणात्संसृष्टिः ॥
संप्रति खराष्ट्रवव्परराष्ट्रवृत्तान्तमपि वेत्तीयाह---
महीभूतां सचरितेश्वरेः क्रिया: स वेद निःशेषमशेषितक्रियः ।
महोदयस्तस्य हितानुबन्धिमिः प्रतीयते धातुरिवेहित फले! ॥२०॥
मही भ्रवामिति ॥ अशेषितक्रियः समापितकृत्यः । आफलोदयकर्मेलर्थ: | स
दुर्योधनः । सच्चरिते: झुछचरिते: । अवद्जकैरित्यथे: । चरन्तीति चरास्तेश्नरै: प्रणि-
घिमिः । पचाद्चच्। महीभ्ृतां क्रियाः आरम्भान्निःशेष वेद वेत्ति | “बिदो छूटो
चा' इति णलादेशः: । सख्वरहस्यं तु न कश्निद्देदेवाह--महोदयैरिति । धातुरिव
तस्थ दुर्योधनस्थेहितमुय्योगो महोदयेमेहाइद्धिभिः । हितमनुबन्नन्त्यनुरुन्धन्तीति
हितानुबन्धिभि: । खन््तरित्यर्थ: । फकेः कार्यसिद्धिभिः प्रतीयते ज्ञायते ।
फलानुमेयास्तस्य प्रारम्भा इल्यथें: ॥
मित्र॒वलमाह---
न तेन सज्य कचिदुध्त धनुः कृत न वा कोपविजिह्ममाननम् |
गुणानुरागेण शिरोभिरुद्यते नराधिपैमोल्यमिवास शासनम्र् ॥२ १॥
नेति ॥ तेन राज्ञा क्चित्कुत्रापि । सह ज्यया मो््या सज्यस् | “सोर्ची ज्यां
'शिक्षिनी गुण:” इत्यमरः । 'तिन सहेति तुल्ययोगे” इति बहुबीहिः । धनुर्वोथत
नोध्वीकृतम् । आनने वा कोपविजिह्ं कोपकुटिल न कृतम्। यस्य कोप एवं नो-
देति कुतस्तस्थ युद्धप्रसक्तिरेति भावः । कथ तद्याज्ञां कारयति राज्ञ हत्यश्नाह--
गुणेति। गुणेषु दयादाक्षिण्यादिष्वनुरागेण प्रेग्णा । माल्यपक्षे सूत्रानुषम्लेण । यद्दा
सारभ्यगुणछो सेन । नराधिपेरस्थ झासनमाज्ञा । मारैेव सालय तदिव । “चातुर्व
ण्योदित्वात्सार्थे ष्यज” इति क्षीरस्वामी । शिरोभिरुश्वते धार्यते । “वचिस्वपिय-
जादीनां किति! इति यकि संप्रसारणम् । अन्रोपमा स्फुटैब ॥
२ .'उद्धवम्! इति पाठ
भरथेम: सगे: । तहत
संप्रत्यस्थ धार्मिकत्वमाह--- री लि
से यौवराज्ये नवयोवनोद्धतं निधाय दुःशासनमिद्धशासनः |
मखेष्वखिन्नो5नुमतः पुरोधसा घिनोति हज्येन हिरण्यरेतससे २२
स् इति ॥ इद्धशासनोउप्रतिहताज्ः स दुर्योधनो नवयोवनेनोद्धतं अगल्भस् ।
धुरंधरमिलर्थ: । दुःखेन शास्यत इति दुःशासनस्तम्र् । “भाषायां शासियुधि-?
इत्यादिना खलर्थ युच्यत्ययः | योवराज्ये युवराजकर्मणि । ब्राह्मणादित्वात्प्यण ।
निधाय । नियुज्येत्यथेः । पुरोधसा पुरोहितेनानुमतो३नुज्ञातः । तस्मिन्याजके
सतीलर्थेः । तदुछद्ने दोषस्सरणादिति भावः । “निष्ठा” इति भूतार्थे क्तः। न तु
“भमतिब॒ुद्धि-! इत्यादिना वर्तेसानार्थ। अन्यथा 'पुरोधसा' इत्यन्न 'क्तस्थ.च चते-
माने? इति षष्ठी सांत्। अखिन्नो3नलसो मख्ेषु ऋतुषु हज्येन हविषा । हिरण्य
रेतो यस्य ते हिरण्यरेतसमनर् घिनोति श्रीगययति । घिन्वे: प्रीणनार्थाव
5घिन्विकृण्व्योर च! इत्युप्रययः । अकारश्रान्तादेशः ॥
न चेतावता निरुथोगेर्भाव्यमित्याशइ्धाशां दुशयति--
अलीनभूपालमपि ख्िरायति प्रशासदावारिधि मण्डर्ल भ्रुवः ।
स चिन्तयत्येव भियस्त्वदेष्यतीरहो दुरन्ता बलवह्विरोधिता २३
, प्रकीनेति ॥ स दुर्योधन: । प्रलीनभूपालम् । निःसपत्रमित्यर्थ: । स्थिरायति ।
चिरस्थायीयथे: । भुवों मण्डलमा वारिधिभ्य आवारिधि | “आशज्ार्यादामित्रि-
ध्यों:! इृत्यव्ययी भाव: | अशासदाज्ञापयज्ञपि । “जक्षिव्यादयः षद! इत्यभ्यस्तसंज्ञा ।
“नाभ्यस्ताच्छतु:” इति नुमागमप्रतिषेधः । त्वच्तत्त एष्यतीरगमिष्यतीः । धातू-
नामनेकार्थत्वादुक्तार्थसिद्धि: । अथवाह्ूपूर्वें: पाठः । एव्येघत्यूसु' इति वृद्धिः ।
“ढुटः सद्दा! इति शतृप्रद्ययः । 'उगितश्र' इति डीप् । “आच्छीनयोनुम” इति
खिकल्पान्रुमभावः । भियो भयहेतून् । च्रिपद इत्यथे! । चिन्तयत्यालोचयत्येव ।
स एवाह--अहो बलवद्विरोधिता दुरन््ता दुष्टावासना। सार्वभौमस्थापि प्रबले:
सह वेरायमाणत्वमनर्थपर्यवसाय्येवेति ताप्परयंम् । सामान्येन विशेषसमंर्थनरू-
पो5थोन््तरन्यासः 0
ननु गूढाकारेब्लितस्य तस्य भय त्वया कर्थ निरधारीत्यत्राह-+--
कथाग्रसद्वेन जनेरुदाह॒तादनुस्मतासण्डल्ननुविक्रमः ।
तवाभिधानाअथते नताननः स दुःसहान्मअपदादिवोरगः ॥२४॥
कथेति ॥ कथाप्रसम्रन गोष्ठीवचनेन जनेः । अन्यत्न कथाप्रसञ्नेन विषवेश्वन ।
“कथाप्रसज्ों वातायां विषवेद्येडपि वाच्यवत” इति विश्वः। एकवचनस्थातश्रत्वा-
जनविशेषणम् । उदाहतादुश्बारितात्तवाभिघानान्नामधेयात्स्सारकाद्धेतोः । 'हेतो'
इति पञ्चमी । “आख्याह्ने अभिधानं व नामघेयं च नाम च' इत्यमरः। अन्यत्न
शवाभिधानात् । “नामैकदेशअहणे नाममात्रभमहणम्र्! इति न््यायात् तश्र वश्व॒ तवों
ताक्ष्यवासुकी तयोरमिधान यस्मिन्पदे तस्मात् । यद्वा कथाप्रसझ्ञ इनाश्न ते जनाश्रे-
त्येके पदम्। अनुस्सृताखण्डलूसू नु विक्रम: स्घछृताजुनपराक्रमः सन्दुःसहादतिदुःस-
: ३ 'मुदुःसद्दाम! इति पाठः-
हा , क्रिंगताजुनीये
'हाम्मअपदान्मश्रशब्दात्सारका रद्धेतो: । आखण्डलूसूनु रिस्द्रानुजः। उपेन्द्रों विष्णु-
रिति यावव्। '“सूनुः पुत्रेडजुजे रवो' इति विश्व: । तस्व विः पक्षी | गरुड इत्यथे:।
तस्थ क्रमः पादुविक्षेप: । सो5नुस्मृतो येन स तथोक्तः, स्मृतगरुटंमहिमा | उरग
इव । नताननः सन् । ब्यथते दुःख्यते । 'पीढडा बाधा व्यथा दुःखस हत्यमरः ।
अत्युत्कटभयदोषादिषिकारा दुबारा इति भावः । 'सर्वतो जयसन्विच्छेत्पुत्नादिच्छे-
त्पराजयम्ध! इति न््यायाद्जनोस्कर्षकथन युघिष्टिरस्थ भूषणमेवेति सर्वमवदातम् ॥
निगमसयति---
तदाशु कतुं त्वयि जिल्नमुद्ते विधीयतां तत्र विधेयम्नत्तरम |
परप्रणीतानि वरचांसि चिन्यतां प्र्नत्तितारा; खलु मादशां गिर; २५
तद्ति ॥ तत्तस्मात्तयि जिह्म कपट क्तुमुच्चते । त्वां जिघांसावित्यर्थ: । तत्न
तस्मिन्दुयाधने विधेय करतच्यमुत्तरं प्रतिक्रियाशु विधीयर्ता क्रियतास् | ननु कते-
व्यमपि व्वयैवोच्यतामिति चेत्तत्राह--परेति । परप्रणीतानि परोक्तानि वर्चांसि
वचिन्वतां गवेषयतां माइशाम्। वार्ताहारिणामिलथेः । गिरः प्रद्ृत्तिसारा वार्तामा-
त्रसारा: खलु । “वार्ता प्रश्नत्तिदृत्तान्त:” इत्यमरः । वार्तामात्रवादिनों वयम्, न शु
क्तैब्या्थोपदेशसमथो: । अतस्थ्वयव निर्धाय कार्यमिति भाव: । सामान्येन
विशेषसमर्थनादर्थान्तरन्यासः ॥
इतीरयित्वा गिरिमाच्सल्किये गतेड्थ पत्यो वनसंनिवासिनाम् ।
प्रविश्य ऋष्णासदन मही श्रुजा तदाचचक्षेडनुजसंनिधो वचः ॥२६॥
इतीति ॥ वनसंनिवासिनां पत्यो वनेचराधिप इति गिरमीरयित्वोक्स्वात्तस-
औ्किये गृहीतपारितोषिके गते सति । “तुष्टिदानसेव चाराणां हि वेतनम् । ते हि
तद्लो भात्सखा मिकार्यष्वतीव त्वस्यन्ते' इति नीतिवाक्यारूते। अथ महीभुजा राज्ञा
क्ृष्णासदन द्वोपदीभवन प्रविश्यानुजसंनिधो तदहनेचरोक्ते वचो वाक्यमाचचक्ष
आख्यातम् । अथवा कृष्णेति पदच्छेदः। सदन प्रविश्यालुजर्सनिधों तद्गचः कृष्णा-
चचक्ष आख्याता । चक्षिड्मे दुहादेह्ठिकरमेकत्वादप्रधाने कमैणि लिद्र ॥
निशम्प सिद्धि ठ्िपतामपाऊृतीस्ततस्ततरत्या विनियन्तुमक्षमा ।
नृपस्थ मन्युव्यवसायदीपिनीरुदाजहार हुपदात्मजा गिरः ॥२७॥
निशम्येति ॥ अथ द्वुपदात्मजा द्वीपदी द्विषतां सिद्धि बुद्धिरूपां निशम्य तत-
स्दनस्तरम् । ततो द्विषज््य आगतास्ततस्वा:। “अब्ययापत्यप्' इति त्यप्। अपा-
कृतीरविकारान्विनियन्तु निरोद्धुमक्षमा सती दृपस्थ युधिष्टिररय सन्युव्यवसायभोः
कोधघोदोगयोददीपिनीः संवर्धिनीगिरों वाक्यान्युदाजदार । जगादेल्यर्थ: ४
भवाइसशेषु प्रमदाजनोदितं भवत्यधिक्षेप इवानुशासनम् ।
तथापि वरक्तु व्यवसाययन्ति मां निरस्तनारीसमया दुराधयः २८
.__ अवाहहोज्विति ॥ भवादशा भवद्विधाः । पण्डिता इत्यथे:। तेषु दिपये। “त्यद्षा-
दिषु-! इत्यादिना कम । “आ सर्वनाझ्ञः? इत्याकारादेशः । प्रमदाजनोदित ख्रीज-
१ घियः इति पाठ पु
प्रभमः सगेः | १३
नोक्तम् | वदेंः कः | “वचिस्वपि-! इत्यादिना संप्रसारणम । अनुशासन नियोग-
वचनसमधिक्षेपस्तिरस्कार इव भवति । अतो न युक्त वक्तुमित्यथेः । तथापि वक्तु-
मनुचितश्येडपि निरस्तनारीसमयास्त्याजितशालीनतारूपखीसमाचाराः । “सम-
या: शपथाचारकालसिद्धान्तसंविदः” इत्यमरः । दुराधयः समयोछहनहेतुत्वा
हुश्टा मनोब्यथाः । पुंस्याध्षिमौनसी व्यथा” इत्यमरः । माँ वक्त ब्यवसाययन्ति
प्रेरयन्ति । न किंचिदयुक्त दु:खिनामिति भावः ॥
अखण्डमाखण्डलतुल्यधामभिश्िरं धता भ्ूपतिभिः खबंशजेः ।
त्वयात्महस्तेन मही मदच्युता मतड्जजेन खगिवापवर्जिता ॥ २९॥
अखण्डमिति ॥ आखण्डलतुल्यधामभिरिन्द्रतुल्यप्रभावेः । स्ववंशजः भूपति-
मिर्भरतादिभिश्चिमखण्डमविच्छिन्न॑ ध्रता मही । त्वया। मर्द च्योततीति मद-
च्युत् किप । तेन मदखाविणा मतडजेन खत्रगिवात्महस्तेन स्वकरेण । स्वचापले-
नेत्यथें: । अपवर्जिता परिहता त्यक्ता । सख्रदोषादेवायमनथोंगम इत्यथें: ॥
स्वदोषादेवायमनर्थागम इत्युक्तम्। स च दोषः कुटिलेप्वकोटिल्यमेवेयाह---
व्रजन्ति ते मूदधियः पराभव॑ भवन्ति मायाविषु ये न मायिनः ।
प्रविश्य हि प्नन्ति शठास्तथाविधानसंबृताड्ान्िशिता इवेषव१ ३०
बजन्तीति ॥ मूठधियो निर्विवेकबुद्धयस्ते पराभवं ब्रज॒न्ति ये मायाविषु माया-
वत्सु विषये । “अस्मायामेधा-! इत्यादिना विनिप्रत्ययः । मायिनो मायावन्तः ।
चीह्यादित्वादिनिप्रययः । न भवन्ति । अन्रैवाथोन्तरं न््यस्यति--प्रविश्येति । शठा
अपकारिणो धूर्ताप्तथाविधानकुटिला नसंबृताड्गनवर्मितशरीराज्ििशिता इषव इव प्र-
विश्य प्रवेश कृत्वात्मी या भूत्या न्नन्ति हि ।आजेव हि कुटिलेषु न नीति: इति भावः/॥।
नच लथ्ष्मीचाहल्याद्यमनथोगमः, किंतु स्वोपेक्षादोषमूलत्वादि द्याशयेनाह-
गुणानुरक्तामनुरक्तसाधनः कुलाभिमानी कुलजां नराधिपः |
परेस्त्वदन्यः क इवापहारयेन्मनोरमामात्मवधूमिव श्रियम्॥।३ १॥
गुणेति॥ अनुरक्तसाधनो 5नुकूठलसहायवान । उक्त च कामन्दकीये---उद्योगा-
दनिवृत्तस्य सुसहायस्य धीमतः । छायेवानुगता तस्य नित्य श्री: सहचारिणी ॥
इति । कुलाभिमानी क्षत्रियत्वाभिमानी कुलीनत्वाभिमानी चर त्वदन्यस्त्वत्तो
3न्य: । “अन्यारात्-! इत्यादिना पदन्चममी । क इव नराधिपो गुणैः संध्यादिभि
सोन्दयादिभिश्रानुरक्तामनुरागिणीं कुछ॒जां कुकक्रमादागतां कुछीनां च मनोरमों
भ्रियमात्मवधूमिव स्वभायामिव । “वधूर्जाया ख्रुषा खी च' इत्मरः। परेः शत्रु
भिसन्येश्रापद्वारयेत् । स्वयभेवापष्टारं कारयेद्त्यथिः । कलत्रापहारवल॒क्ष्म्यपहा-
रो5पि राज्ञा मानहानिकरत्वादनुपेक्षणीय इति भावः ॥
अथ दह्ममिः कोपोद्दीप्न करोति---
भवन्तमेतहिं मनखिगर्दिते विवर्तमानं नरदेव वर्त्मनि |
कथ न मन्युज्वेलयत्युदीरितः शमीतरूं शुष्कमिवाप्रिरुच्छिसः ३२
निप्नन्ति! इति पाठःः २ 'जनाधिपः इति पाठ
१४ किराताजुनीये
भवन्तमिति ॥ हे नरदेव नरेन्द्र, एतहींदानीम् । अस्मिज्नापत्कालेउपीत्यथे: ।
०ुतहिं संप्रतीदानीमधुना सांप्रतं तथा! इत्यमरः । 'इद्मोहिड” इति हिल्प्र्ययः ।
<तेतो रथोः” इत्येतादेश:। आपदमेवाह-मनस्विगर्हिते शूरजनजुगुप्सिते वर्त्मनि
मार्गे विवर्तमानम्। शत्रुकृतां दुर्दशामनचुभवन्तमित्यर्थ: । भवन््तं त्वामुदीरित
उद्दीपितो मन्युः क्रो धः । शुष्क नीरसम् । 'शझुषः कः” इति निष्ठातकारस्य ककारः ।
शर्मी चासो तरुश्नेति विशेषणसमासः । तम् । शमीग्रहर्ण शीघ्रज्वलूनस्व भावा-
त्कृतम् । उच्छिख उद्गतज्वालः । 'घृणिज्वाले अपि शिखे' इत्यमरः । वह्विरिव ।
कर्थ न ज्वकयति । ज्वलयितुमुचितमित्यथे: । “मितां हस्वः” इति हस्वः ॥
ननन््वन्तःशनत्र॒त्वाद्य क्रोधस्त्याज्य एवेत्याशड्बबाह--
अवन्ध्यकोपस्य विहन्तुरापदां भवन्ति वश्या; खयमेव देहिन: ।
अम्षशन्पेन ज॑नस्य जन्तुना न जातहादेन न विद्विषादरः ॥३३॥
अवन्ध्येति ॥ अवन्ध्यः कोपो यस्य तस्यावन्ध्यकोपस्यात एवापदां बिहन्तुः ।
'निम्नहानुग्रहसमर्थस्येत्यर्थं:। पुंस इति शेषः । देहिनो जन्तवः स्वयमेव वश्या बशे-
गता भवन्ति । 'बश गतः! इति यग्त्ययः । अतस्त्ववा कोपिना भवितव्यमि-
त्यथेः । व्यतिरेके व्वनिष्टमाचष्टे--अमपषेशन्येन निःकोपेन जन्तुना। कन््यया शोक
इतिवत् 'हेतो” इति तृतीया । हृदयस्थ कर्म हार्द स्लेहः । 'प्रेमा ना प्रियता हार्द
प्रेम स्नेह: इत्यमरः। युवादित्वादण्। 'हृद्यस्य हल्लेखयदण्लासेषु'इति हृदादेशः ।
जावहादेन जातस्रेहेन सता जनस्थादुरों न । बविद्विषा द्विषता च सतादरो न ।
अमर्पहीनस्य रागह्वेषावर्किंचित्करत्वाद्गण्याव्रित्यथेः । अथवा विद्विषा सता दरो'
भय न । 'दरोउखियां भये श्रश्ने' इत्ममरः | एतस्मिज्नेव अ्रयोगे संधिवशाहरिधा
पदच्छेद: । पुंवाक्येपु न दोष: । अतः स्थाने कोपः कायस्त्याज्यस्व्वस्थाने कोप
इति भाव: ॥
परिभ्रमंछरोहितंचन्दनोचित$ पदातिरन्तर्गिरि रेणुरूषितः ।
महारथः सत्यधनस्य मानस दुनोति नो कचिदय बृकोदरः ॥३४॥
परिभ्रमन्निति ॥ छोहितचन्दनोचित उचितलोहितचन्दनः । 'वाहितास्यदिषु'
इति साधु: । अभ्यस्तरक्तचन्दन इल्यर्थ:। “अभ्यस्तेथ्प्युचितं नन््याय्यम! इति
यादवः । महारथों रथचारी । डभयतन्नापि आगिति रोष: । अद्य तु रेणुरूषितो
घूलिच्छुरितः पादाभ्यामतति गच्छतीति पदातिः पाद्चारी। “अज्यतिशभ्यां च!
इत्यनुब्वत्तो 'पादे च! इत्योणादिक इन्प्रत्ययः। 'पादस्य पदाज्यातिगोपहतेषु” इति
पदादेशः । अन्तार्गेरि गिरिष्वन्तः | विभक्टयर्थेडव्ययी भाव: । “गिरेश्व सेनकरथ'*
इति विकल्पात्समासान्ताभाव: । परिशभ्रमन्नय वृकोदरों भीमः | सत्यधनखेंति
सोलुण्टनवचनम्र् । अद्यापि सत्ममेव रक्ष्यते, न तु आतर इति भावः | तवेति
शोषः । मानस नो दुनोति कब्निन्ञ परितापयति । “कब्षित्कामवेप्रदने” इत्यमरः ।
स्वाभिप्रायाविष्करण् कामग्रवेदनम् ॥
विजित्य यः आज्यमयच्छदुत्तरान्कुरूनकुप्य॑ वसु वासवोपमः ।
स वल्कवासांसि तवाधुनाहरन्करोति मन्युं न कथथं धनंजयः रे५
२ “नर॒स्यं इति पाठःः २ च! इति पाठ: ३ “चन्दनान्वितः* इति पाठ:
प्रथम सगे; । श्ष्
बिजित्येति ॥ वासव इन्द्र उपम्रा उपमान यस्थ स वासवोपम इन्द्वतुल्यो यो
घरनंजयः । उत्तरान्कुरुन्मेरोरुत्तरान्मानुषान्देशविशेषान्विजित्य श्राज्य अभूतम् ।
अभूत अचुरं प्राज्यम! इत्यमरः । कुप्यादन्यदकुप्य हेमरूप्यात्मकम्र । 'स्वात्को
शश्र हिरण्य च हेमरूप्ये क्रताकृते । ताभ्यां यदन्यत्तत्कृप्यम्म! इत्यमरः । वसु
धनमयच्छद्दत्तवान् । 'पाघ्रा-! इतद्यादिना दाणो यच्छादेशः। स धन जयतीति
धनंजयो5जुनः | “संज्ञायां भ्वतृवृजि-! इत्यादिना खच्प्र्यः । “अरुद्टिषत्-!
इत्यादिना सुमागमः । अधुनास्मिन्काले । “अधुना' इति निपातनात्साधु;। तब
वल्कवासांस्याहरन्कर्थ तव मन््यु क्रोध दुःख॑ वा न करोति ॥
वनान्तशय्याकठिनीकृताकृती कचाचितों विष्वगिवागजो गजो |
कथं त्वमेती ध्वतिसंयमो यमा विलोकयन्ुत्सहसे न बाधितुम् ३६
वनान्तेति ॥ वनान्तो वनभूमिरेव शय्या तथा कठिनीकृताकृती कठिनीक्ृत-
देहो । “आकारो देह आकृति: इति वेजयन्ती । विष्वक्समन्तात् । 'समन्ततस्तु
परितः सर्वतो विष्वगित्यपि! इत्यमरः | कचाचितो कचव्याप्तो विशीर्णकेशादि-
व्र्थ: । अतएवागजी गिरिसंभवों गजाबिव स्थितावेतों यमी युग्मजातो ।
माद्दीपुत्रावित्यथें: । “यमो दण्डघरे ध्वाड्ले संयमे यमजेअपि च' इति चिश्वः ।
जबिलोकयंस्तव्व॑ कं शतिसंयमी संतोपनियमी । “शरतियोगान्तरे घये धारणाध्वरतु-
श्िषु' इबि विश्व: । बाधितु नोत्सहसे न ग्रवतेसे । 'शकष्टपष-! इत्यादिना तुमुन्।
अहो ते महद्धेयमिति भाव: ॥
अथ राज्ञों दुर्देशां दर्शयितुमुपोद्धातमाह | प्रकृतार्थ वर्णयितुमर्थान्तरवर्णन-
मुपो द्वात;---
इमामहं वेद न तावकीं धिय॑ विचित्ररूपाः खलु चित्तवृत्तयः |
विचिन्तयन्त्या भवदापदं परां रुजन्ति चेतः अ्सभे ममाधयः २७
इमामिति ॥ इमां वर्तेमानाम् । तवेमां तावकी त्वदीयाम् । 'तस्थदम् इत्य-
णप्रत्ययः । “'तवकममकावेकवरचने' इति तवकादेश: । घथिय॑ त्वदापद्विषयां चित्त-
वृत्तिमह न वेद कीदशी वा न वेझि | परबुद्धेरप्रत्यक्षत्वादिति भावः | 'विदो छूटो
वा' इति छटो णलादेश: । न चात्मदष्टान्तेनापन्नत्वाहु:खित्वमनुमातुं शक््यते ।
धीरादिष्वनेकान्तिकत्वादित्याशयेनाह । चित्तवृत्तयो विचित्ररूपा भीराधीरायने-
कप्रकारा: खलु। किंतु परामुत्कृष्टा भवदापद विचिन्तयन्त्या भावयन्दा मम
चेतश्रित्तम् । आधयो मनोव्यथा: । “उपसग घोः किः' इति किप्रत्ययः | प्रसभे
प्रसह्य रुजन््ति भअन्ति । “रुज़ों भड्जे! इति धातोर्ल॑द । पश्यतामपि दुःसहा
दुःखजननी त्वद्विपत्तिरनुभवितारं त्वां न विकरोतीति महचित्रमित्यर्थ: । चेत
इति 'रुजार्थोतां भाववचनानामज्वरे:” इति षष्ठी न भवति । तत्र शोषाधिका-
राच्छेषत्वस्थ विवक्षितत्वादिति ॥
_ वद्ापदमेव छोकत्रयेणाह---
पुराधिरूढ: शयन महाधन विवोध्यसे यः स्तुतिगीतिमड्ढलेः
अद्भ्रदभोमधिशय्य स खलीं जहासि निद्रामशिवेः शिवारुतेः २८
१६ किराताजुनीये
पुरेति ॥ यरव महाधन बहुमूल्य श्रेष्ट/ू | 'महाधन महामूल्ये' इति विश्वः |
शयने शय्यामशिरूढः सन् । स्तुतयों गीतयश्र ता एवं मदलानि तेः करणभूतेः
पुरा विबोध्यसे वेतालिकेरिति शोषः । पूर्व बोधित इत्यर्थ:। “पुरि लुड्टः चास्मे!
इति भूतार्थे छट॒ | स त्वमदअद॒र्भा बहुकुशाम् । “अख्त्री कुशं कुथों दर्भ:” इति ।
धअदुअं बहुरुं बहु' इति चामरः | स्थकीमकृन्िम भूमिम् । “जानपद- इत्यादि-
नाक्षत्रिमार्थ डीष् । एतेन दुःसहस्पशेत्वमुक्तम् । अधिशीरूस्थासां कमे! इति
कर्मत्वम् । अधिशय्य शयित्वा। 'अयड्ूयि छ्लिति! इत्ययड्ग देश: । अशिवरमडले:ः
शिवारुतः फ्रोष्टवासितेः । 'शिवा हरीतकी क्रोष्टी शमी नद्यामलक्युमे' इति वैज-
यनन््ती । निद्वां जहासि । अचेति शेषः ॥
पुरोपनीत तप रामणीयक॑ ह्विजातिशेषेण यदेतदन्धसा ।
+ परेति |. +
तदद्य ते वन्यफलाशिनः पर परेति काइ्य यशसा सम॑ वषु! ॥३९॥
पुरेति ॥ हे नप, यदेतत्पुरोवर्ति वषुः पुरा द्विजातिशेषेण द्विजभुक्तावशिष्टेना-
न्थसाज्षेन । “भिस्सा स्त्री भक्तमन्धोउन्नम्! इत्यमरः । रमणीयस्य भावो राम-
णीयक॑ मनोहरत्वमुपनीत प्रापितम् । नयतेद्ठिकर्मेकत्वाप्रधाने कमणि क्तः ।
अधानकमैण्याख्येये लादीनाहुद्विकमेणास्र! इति वचनात् । अद्य वन््यफछाशि-
नस्ते तव तद्गपुरयशसा सम॑ परमतिमात्र काइय परेति प्राप्नोति । उभ्यमपि
क्षीयत इत्यर्थ: । अन्न सहोक्तिररुंकारः । तदुक्ते काव्यप्रकाशे--“सा सहोक्तिः
सहार्थस्य बलादेकद्विवाचकम्? इति ॥
अनारतं यो मणिपीठशायिनावरश्नयद्राजशिर:स्जां रजः ।
निषीदतस्तो चरणों बनेपु ते मृगद्विजालूनशिखेषु बर्हिषाम॥४०॥
अनारतमिति ॥ अनारतमजर्ल मणिपीठशायिनोी मणिमयपादपीटस्थायिनों
यो चरणो राजशिरःखजां नमरहूपालमोलिखजां रजः परागोड्रअ्षयत तो ते
चरणो, मगद्ठिजेश्व तमस्विभिरालदूनशिखेषु छिन्नाग्रेषु बर्हिषां कुशानाम् । “बहिः
कुशहुताशयो:ः” इति विश्वः । वनेषु निषीदतस्तिष्टतः ॥
ननु सर्वेप्राणिसाधारण्यामापदि का परिदेवनेत्यत्नाह--
दविषन्िमित्ता कल दशा ततः समूलमुन्मूलयतीब मे मनः |
परेरपयासितवीयेसंपदां पराभवोःप्युत्सव एवं मानिनाम् ॥४१॥
द्विषदिति ॥ यद्यतः कारणादियं दशावस्था । “दुशा वर्ताववस्थायाम! इति
विश्व: । द्विषन्तो निमित्त यस्या: सा | 'द्विषो3मित्रे' इति शतृग्रत्ययः । अतो से मनः
समूरू साशयमुन्मूलयतीबोत्पाटयतीव । देविकी त्वापन्न दुःखायेत्याह--परै-
रिति। परेः शब्रुभिरपर्या सितापर्यावर्तिता वीयैसंपच्चेषां तेषां मानिनां पराभवों बिप-
दुष्युत्सव एवेति वेधस्येणाथोन्तरन्यास: । मानहानिरदु:सहा न त्वापदिति भावः ॥
विहाय शान्ति नृप धाम तत्पुनः ग्रसीद संधेहि वधाय विद्विषाम |
अजन्ति शत्रूनवधूय निःस्पह्ा शमेन सिद्धि मुनयो न भूभृतः ४२
'बिहायेति ॥ हे नूप, शालित ब्िहाय तस्प्रसिद्ध धाम तेजो विद्विषों बधाय पुनः
संघेहाज्ञीकुरु प्रसीद् । प्राथेनायां लोद । नन्ु शमेन कार्यसिद्धो कि क्ोभेनेश्यन्नाह
प्रथमः सगेः । १७
ब्रजन्तीति। निःस्पृहा सुनयः शमेन कफ्रोधवर्जनेन सिद्धि प्रजन्ति | भृश्ठतस्तु
शत्रूनवधूय निर्जिय । केवल्यकार्यवद्गाजकार्य न शान्तिसाध्यमितदयथे: ॥
पुर;ःसरा धामवतां यशोधनाः सुदुःसहं ग्राप्य निकारमीदशप् ।
भवाद्शाश्रेदधिकुर्बते रति निराश्रया हनत हता मनखिता ॥४३॥
थुर इति॥ किं च धामवर्ता तेजस्विनाम्। परनिकारासहिष्णूनामित्यथः । पुरः
सरन््तीति पुरःसरा अग्नेसराः । 'पुरोअ्ग्रवो5्ग्रेषु सर्ते:” इति टप्रद्ययः । यशोघना
भवादशाः सुदुःसहमतिदुःसहमी दृशमुक्तप्रकारं निकार॑ पराभव प्राप्य रातिं संतोष-
मधिकुर्वते स्वीकुर्वते चेत्तहिं | हन्त इति खेदे । मनस्वितामिमानिता निराश्रया
सती हता । तेजस्विजनेकशरणत्वान्मनस्विताया इत्यथेः। अतः पराक्रमितव्यमिति
भाव: । यद्यप्यत्न प्रसहनस्यासञ्जतेरधिपूर्वात्करोतेः “अथे: प्रसहने” इत्यात्मनेपर्द
न भवति “असहन॑ परिभवः” इति काशिका । तथाप्यस्थाकन्नेश्िप्रायविवक्षायासेव
अयोजकत्वात्कत्रेभिश्राये 'स्वरितजित:-? इत्यात्मनेषदं प्रसिद्धम् ॥
अथ क्षमामेव निरस्तविक्रमश्रिराय पर्येषि सुख साधनम् ।
विहाय लक्ष्मीपतिलक्ष्म काम जटाधरः सजुहधीह पावकम् ४४
अथेति ॥ अथ पक्षान्तरे । निरस्तविक्रमः सन् । चिराय चिरकालेनापि क्षमा
क्षान्तिमेव । 'क्षितिक्षान्त्योः क्षमा! इत्यमरः । सुखस्य साधन पर्यप्यवगच्छसि
तहिं लक्ष्मीपतिल॒क्ष्म राजचिह्न॑ कारक विहाय । धघरतीति घरः। पचायच् ।
जटानां धरो जटाधरः सल्निह वने पावक जुहुधि। पावके होम कुर्वित्यर्थ: ।
अधिकरणे कमैत्वोपचार: । विरक्तस्य कि घनुषेत्यथे: | 'हुझव्भ्यो देथि:? ॥
अथ समयोछड्ठनाद्विभेषि तद॒पि न किंचिदित्याह--
न समयपरिरक्षणं क्षम ते निक्रतिपरेष परेष भूरिधान्नः ।
अरिषु हि विजयार्थिनः श्वितीशा विदधति सोपधि संधिदूषणानि ॥
नेति ॥ परेषु शत्रुपु । निकृति: परं प्रधान येषु तेषु तथोक्तेष्वपकारतत्परेषु
सत्सु भूरिधाम्नो महोजसः प्रतीकारक्षमस्थ ते तव समयख्रयोदशसंवत्सरान्वने
वत्सामीत्येव॑ रूपा संचित्। 'समया: शपथाचारकालसिद्धान्तसंचिद्ः” इत्यमरः ।
तस्य परिरक्षण भ्रतीक्षणं न क्षमं न युक्तम् । 'युक्ते क्षम शक्ते हिते त्रिषु! इत्य-
सरः । हि यस्माद्विजयाथिनो विजिगीषवः क्षितीशा अरिपु विषये सोपधि
सकपद यथा तथा । 'कपटोउस्त्री व्याजदम्भोपधयरछझकेतवे' इत्ममरः । संधि-
दूषणानि विद्धति केनचिब्याजेन दोषमापाद्य संधि दूषयन्ति । विघटयन्तीतद्यथेः ।
शक्तस्य हि. विजिगीषो: सर्वेथा कार्यसाधनं प्रधानमन्यत्समयरक्षणादिकम-
शक्तस्येति भावः । अथोन्तरन्यासो5लड्ढारः । पुष्पिताग्रावृत्तम् ॥
उक्तमर्थमाशी व दपूर्वकम्नु पसंह रति--
विधिसमयनियोगादीसिसंहारजिक्ं
शिथिलवसुमगाधे मग्नमापत्पयोधो ।
कि० ३
१८ किराताजुनीये
रिपुंतिमिरपंदस्योदीयमारन दिनादो
दिनकृतमिव लक्ष्मीस्त्वां समम्येतु भूयः ॥ ४६ ॥
इति भारविकृतो मद्दाकाव्ये किराताजुनीये प्रथमः सगेः ।
विधीति ॥ विधिदेवम् । “विधिर्विधाने दैवे च” इत्यमर: । समयः कालस्तयों-
नियोगान्नियमनाद्धेतो: । तयोदुरतिक्रमव्वादिति भाव: । अगाघे दुस्तरे । आप-
त्पयोधिरिवेत्युपमितसमासः । दिनकृतमिवेति वक्ष्यमाणानुसारात्तस्मिन्नापत्पयोधों
मशम् । सूर्याईपि साय सागरे मजति परेयुरुन््मज्वतीद्यागमः । दीघपिः ग्ताप
आतपश्च तस्याः संहारेण जिह्ममप्रसन्नम । शिथिलवसु शिथिलधनम्, अन्यतन्न
शिथिलरश्मिम् । वसुर्देवेडम्मों रइमो च वसु तोये धने मणो” इति वेजयन्ती ।
“शिथिकूबलमस इति पाठे तूभयत्रापि शिथिलशक्तिकमित्यथे: । रिपुस्तिमिरमिवेति
रिपुतिमिरमुदस्य निरस्योदीयमानमुच्चन्तम् । 'हड्टः गता” इति धातोदेंवादिका-
त्कतरि शानच्। स्वां दिनादों दिनक्ततमिव लक्ष्मी भूंयः समम्येतु भजतु । “आ-
शिषि लिझलोटो” इति छोद । चमत्कारकारितया मड्रलाचरणरूपतया च सर्गा-
न्वयशोकेषु लक्ष्मीशब्दप्रयोग: । यथाह भगवान्भाष्यकार:--“मद्गलादीनि मड्-
लमध्यानि मझ्जलान्तानि च शास्त्राणि प्रथन्ते वीरपुरुषकाण्यायुष्मत्पुरुषकाणि च
भवन्यध्येतारश्व प्रवक्तारो भवनितिः इति पूर्णापमेयम् । मालिनी वृत्तम्। सगो-
न्तत्वादृत्तमेदः । यथाह दण्डी--“सर्गेरनतिविस्तीणें: श्राव्यवृत्ते: सुसंधिभिः ।
सर्वेत्र भिन्नवृत्तान्तेर॒ुपेतं लोकरअनम् ॥! इति ॥
अथ कविः काव्यवर्णनीयाख्यानपूर्वकं सगेपरिसमाप्ति कथयति--इतीत्यादि ।
इतिशब्दः परिसमाप्ती । भारविकृताविति कबिनामकथनम् । महाकाव्य इति
महच्छब्देन लक्षणसंपत्ति: सूचिता । किराताञनीय इति काव्यवर्णनी ययोः कथ-
नम्र् । प्रथमः सर्गे: । समाप्त इति शेषः । एवमुत्तरन्नापि द्ृष्टव्यम्। किराताओनाव-
घिकृतद्य कृतो ग्रन्यः किराताजुनी यम् । 'शिशुऋन्द यम सभद्वन्द्दे नद्रजननादिभ्यइछः”
इति इन्द्वाच्छप्रययः । राघवपाण्डवियमितिवत् । तथा ह्यज़ुन एवातन्र नायकः ।
किरातस्तु तदुत्कर्षाय प्रतिभटतया वर्णित: । यथाह दण्डी--“बंशवीये प्रतापादि
वर्णयित्वा रिपोरपि । तज्ञयान्नायकोत्कर्षकथर्न च घिनोति नः ॥? इति । अथात्र
संग्रह:---'नेता मध्यमपाण्डवो' भगवतों नारायणस्थांशजस्तस्योत्कर्षऊते त्ववर्ण्य-
नतरां दिव्य: किरातः पुनः । झज्जारादिरसोडज्ञमत्र विजयी वीरः प्रधानी रसः
दशेलाद्रानि च वर्णितानि बहुशो दिव्याखऊाभः फलम् ॥! इति ॥ >
ड्ति श्रीमहामहोपाध्यायकोऊझाचलमछिनाथसूरिविरचितायां किरातार्जुनी य-
काव्यव्याख्यायां घण्शापथसमाख्यायां प्रथमः सगेः समाप्तः ।
द्वितीय: सगः ।
विहितां प्रियया मनःभ्रियामथ निश्चित्य गिरं गरीयसीम् ।
उपपत्तिमदूजिताश्रय नृपमूचे वचन वृकोदरः ॥ १ ॥
२ उद्दीपमानम्! इति पाठः«
द्वितीय: सगे । १९
विहितामिति ॥ अथ बृकोदरों भीमः पग्रियया द्वौपय्या । प्रियाग्रहणमस्था
हितोपदेशतात्परयसूचनाथेम् । विहिताम् । अमिहितामित्यर्थ: । विपूर्वस्थ दधातेः
क्रियासामान्यवाधचिनो योग्यविशेषपयवसानात् । मनःप्रियाममिमताथ्ेयोगान्म-
नोहराम् । विशेषणद्वयेनापि गिरो आश्चत्वमुक्तम् । गिरं गरीयसीं सारबत्तरां
निश्चित्य नुप॑ धर्मराजमुपपत्तिमगुक्तियुक्तमूजिताश्रयमुदारार्थ वचनमूच उत्त-
वान् । कतेरि लिद । बुबो वचिरादेश:। “बुविशासि-! इत्यादिना द्विकमेकत्वम् ।,
थअकथितं च' इति ह्पस्य कमेत्वम् ॥
कि वद्चन तदाह---
यदवोचंत वीक्ष्य मानिनी परितः खेहमयेन चक्षुपा ।
अपि वागधिपस्थ दुर्वच वचन तद्विदधीत विसयमस् ॥ २ ॥
यदिति ॥ मानिनी क्षश्नियकुछामिमानवती द्वोपदी खेहमयेन ख्रेहप्रचुरेण ।
'तत्प्रकतवचने मयद! । चक्षुषा ज्ञानचक्षुषा । एतेनाप्तस्वमुक्तम् | परितो वीक्ष्य
समनन्ततो विविच्य यद्वचनमवोचत । बुबो वक्तेवाँ छुड़ । “बच उम्र! इत्युमा-
गमः । वागधिपस्यथ बृहस्पतेरपि दुर्वच वक्तुमशक्यम् । शेषे षष्ठीयम् , न छृद्यो-
गलक्षणा । अतो “न छोक-? इत्यादिना षष्टीग्रतिषेधो नास्ति । तद्गचन विस्मय॑
विदृधीत । सर्वेस्यापीति शेष: । अथवा वागधिपस्थापि विस्मयं विद्धीतेति
संबन्धः । दुर्वेचभ । केनापीति शेषः । यतः ख्रेणमपि शाख्त््रमनुरुणद्धि हित
चाजुबन्नाति । अतो विस्मयकरं ग्राह्म॑ चेतद्वचनमरिति तात्पर्याथ: ॥
विस्मयकरत्वे हेतुमाह---
विषमो5पि विगाद्यते नयः कृततीर्थ/ पयसामिवाशयः ।
स तु तत्र विशेषदुलेभः सदुपन्यस्यति कृत्यवरत्म यः ॥ ३ ॥
विषस इति ॥ विषमोडपि दुबॉघो5पि । अन्यत्र दुःप्रवेशोअपि । नयो नीति-
शास्त्रमू। पयसामाशयों हद इव । कृततीर्थ: कृताभ्यासाझुपायः सन् । “तीथ
शास्त्राध्वरक्षेत्रोपायोपाध्यायमज्िषु' इति विश्व: । अन्यत्र कृतजलावतारः सन् ।
'तीर्थ योनो जलावतारे च! इति हछायुघः । विगाडयते गृह्मते प्रविश्यते च। किंतु
तत्र नये जलाशये च स ताइशः पुरुषों विशेषदु्ेंभोउ्त्यन्तदुरूमो यः कृत्य
संधिविग्नहादि कार्य ख्रानादिकं च तस्य वत्मे सत्साधु देशकालाय्विरुद्ध यथा
तथा । अन्यत्र गतेआहपाषाणादिरहितं यथा तथोपन्यस्वत्युदाहरति । “उपन्या-
ससतु वाझ्युखम् । उपोद्यात उद्ाहारः? इत्यमरः। यथा केनचित्कृततीर्थे पयसि
गग्भीरे5पि पअ्रवेशरः सन्ति । तीथेकरस्तु बिरलः । तद्यन्नीतावपि गूढमपि तस््ें
वक्तरि सति बोद्धारः सन्ति । वक्ता तु न सुलभः । अत इयमपठितापि साथ
वक्तीति युज्यते चिस्मय इत्यर्थ: ॥
अथ ग्राह्मत्वे हेतुमाह---
परिणामसुखे गरीयसि व्यथकेडसिन्वचसि क्षतोजसाम ।
_ अशिवीर्यवतीव मेपने वहुरल्पीयति इक्पते शुणः ॥ ४॥ _
१ “अवोचदबेध्ष्य” इति पाठः-
२० किराताजुनीये
परिणामेति ॥ परिणामः फरूकालः परिपाकावस्था च। तन्न सुखे हिंते ।
“हस्त चाथ त्िषु द्वव्ये पापं पुण्य सुखादि च! इति सुखशब्दस्थ विदेष्यलिड्ग-
स्वम्। गरीयसि भूयिष्ठे श्रेष्ठ च। क्षतोजसामुभयत्रापि क्षीणशक्तीनां व्यथके
युद्धोपोद्दलकत्वाहयकरे । अन्यत्रादों संशयादिदुःखजनके । अल्पीयस्यव्पाक्षरे-
उल्पमात्रे च | उक्ते च--“स्॒ल्पा च मात्रा बहुलो गुणश्र' इति। अस्मिन्वचसि
द्रीपदीवाक्ये अतिवीर्य॑चत्यत्यन्तसामथ्येवति भेषज ओषध इव । 'सेषजोषधघमैष-
ज्यानि! इत्यमरः । बहुरनेको गुणों मानत्राणराज्यलाभादिरारोग्यबलपोषादिश्व
इश्यते, अतो ग्राह्ममस्या वचनमिति भावः ॥
सल्यमेवं तथापि मर्यं न रोचते, कि करोमीत्यत आह---
इयमिष्टगुणाय रोचतां रुचिराथो भवतेडपि भारती ।
नजु वक्तविशेषनिःस्पृह्य युणगृद्या वचने विपश्रचितः ॥ ५ ॥
इयमिति ॥ रुचिरार्था महिमार्थसंपन्नेति रुचिहेतूक्तिः । इयं भारती दोषदी-
वाक्यमिष्टगुणाय । गुणग्राहिण इत्यर्थः । भवते तुभ्यमपि । 'रुच्यथीनां प्रीयमाणः?
इति संप्रदानर्वानतुर्थी । रोचतां खद॒ताम् | विध्यर्थ छोद । हितवचने बलाद-
पीच्छां कुर्यादोषधवदिति भाव: । तथापि स्तरेणे वचसि का श्रद्धा तत्राह-नन्विति ।
गुणानां गृद्या गुणगृह्मयाः। गुणपक्षपातिन इत्यथें:। “पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु च!
इति ग्रहेः क््यप् । विपश्चितों विद्वांसः: | “बिद्वान्विपश्चिहोषज्ञ:' इत्यमरः । वचने
दिषये वक्तुविशेषे ख्रीपुंसादिकक्षण निःस्पृह्ा ननु निरास्थाः खलु। “बारादपि
सुभाषित आश्यम्! इति न््यायादिति भावः ॥
संप्रति स्वयमुपालभते--
चतसृष्वपि ते विवेकिनी नृप विद्यासु निरूढिमागता ।
कथमेत्य मतिर्विपयंयं करिणी पड्ुमिवावसीदति ॥ ६ ॥
चतसृष्विति ॥ हे नुप, चतसृष्वपि विधास्वान्वीक्षिक्यादिषु । “आन्वीक्षिकी'
श्रयी वार्ता दण्डनीतिश्व शाश्वती। विद्याश्रेताश्रतस्नरस्तु लोकसंस्थितिहेतवः ॥*
इति कामन्दकः । निरूढिमागता प्रसिद्धि गता अतएवं विवेकिनी सदसद्विवेक-
वती । यथाह मनुः-“आन्वीक्षिक्यां तु विज्ञान धर्माधर्मों त्रयीसिथितों । अर्था-
नर्थों तु वार्तायां दृण्डनीत्यां नयानयों ॥! इति । ते मतिः कर्थ करिणी पह्नमिव
बिपयेय वेपरीत्यमविवेकरूपमेत्यावसीदति नश्यति। तज्न युक्तमिति भावः ॥
कि नरिछलन्नमिदानीं येनेत्थम्ुपालभ्येमहीत्यन्नाह--- हि
विधुरं किमतः परं परेरवगीतां गमिते दशामिमामू। :
अवसीदति यत्सुरेरपि त्वयि संभावितृत्ति पोरुपम॥ ७॥
विधुरमिति ॥ त्वयि परेः शत्रु भिरिमामी रशी मवगीता गह्िताम्। 'अवगीतं तु
निर्वादे मुहु्दधे च गर्हिते' इति विश्वः। दर्शां गमिते आपिते सति । सुरैरपि संभा-
वितबृत्ति बहुकृतप्रसारम् । अथवा निश्चितसक्रावम् । पोरुर्ष पुरुषकारः । युवादि-
त्वादणूप्रत्ययः । अवसीद॒ति नइयतीति यत्। अतःपरं अतोउन्यद्धिकं किं बिधुरं कि
कष्टम् । न किंचिदित्यर्थ:। “बिधुरं प्रत्मवाये स्थात्कष्टवि छेषयोरपि' इति वेजयन्ती ।
द्वितीय; सगैः । २४
अस्तीति शेषः । “अस्तिर्भवन्तीपरः प्रथमपुरुषो5प्रयुज्यमानों प्यस्ति! हइति भाष्य-
कार: । भवन्तीति लटः पूर्वांचार्याणां संज्ञा । यद्दा पुरुषाधिकारस दुर्देशा सा च
शत्रुकृ॒ता । तदुपरि महत्कष्ट तद्च त्वदुषेक्षयेत्युपालभ्यस इलथेः ॥
अथोपेक्षाकालत्वादियमुपेक्षेत्याशड्रय नायमुपेक्षाकाल इति वक्त तदेव ताव-
च्छोकद्येन विविनक्ति--
हिषतामुदयः सुमेधसा गुरुरखन्ततरः सुमषणः ।
न महानपि भूतिमिच्छता फलसंपत्प्रवणः परिक्षयः ॥ ८ ॥
द्विषतामिति ॥ भूतिमुद्यांमिच्छता । शोभना सेधा यस्थ तेन सुमेधसा
सुधिया । “नित्यमसिच्यजामेधयो:” इत्यसिच्प्रत्ययः । गुरुमैहानप्यस्वन्ततरो5त्य-
न्तदुरन्तः । क्षयोन्मुख इत्यर्थ: । द्विषतामुदयों वृद्धि!। सुखेन रूष्यत इति
सुमर्षण: सुसहः । उपेक्ष्य इत्यर्थ:। स्वन्तश्रेहुमेषण इति भाव:। 'भाषायां शासि-!
इत्यादिना खलथे युच्प्रत्ययः । महानपि फलसंपत्मवणः फलसंपदुन्मुखः । “प्रनि-
रन्तर्-? इत्यादिना णत्वम् । परिक्षयो न सुमषेणः । नोपेक्ष्य इत्यथेः । अन्यथा
तूपेक्ष्य इति भावः । नह्मयुद्य एवं प्रतिकार्यों न च क्षय इस्येवोपेक्ष्यः । किंतु
स्वन्तत्वास्बन्तत्वाभ्यामु भावपि प्रतिकार्यावुपेक्ष्या च भवत हत्यर्थः ॥
अथोभयोरपि मध्य एकतरस्योद्यक्षययोगेतिमुक्त्वेदानीं युगपत्परिक्षयागमे
गतिमाह--
_अचिरेण परस्य भूयरसीं विपरीतां विगणय्य चात्मनः ।
क्षययुक्तिमपेक्षते कृती कुरुते तम्मनतिकारमन्यथा ॥ ९ ॥
अचिरेणेति ॥ कृतमनेनेति कृती । कुशल इत्यर्थ: । 'इश्टदिभ्यश्व” इतीनिप्र-
त्ययः । परस्थ शत्रोः क्षययुक्ति क्षययोगमचिरेणाझुभाविनी भूयर्सी दुरन्तां च
तथाव्मन:ः क्षययुक्ति बिपरीतां चिरभाविनीमतपीयसीं च विगणय्य विचार्य |
“ह्यपि लघुपूर्वात! इत्ययादेश: । उपेक्षते। अन्यथोक्तवेपरीत्ये। परस्य क्षययुक्ताव-
ल्पीयस्याम् , खस्ब भूयस्यां च सल्यामियर्थ: | तत्पतिकारं तस्वाः क्षययुक्तेः प्रति-
कारमचिरेणाझ्ु कुरुते । एवं सति यदा शत्रोरभ्युदयः स्वस्य चातिपरिक्षयों
यथास्माकं तदा कि वक्तव्यम् । सद्यः प्रतिकुरुत इत्यर्थात्सिदुमनुसंघेयम् ॥
तथाप्युपेक्षायामनिष्टमांचष्टे----
अनुपालयतामुदेष्यतीं प्रभ्रशक्ति द्विपतामनीहया ।
अपयान्त्यचिरान्मही श्रुजां जननिवादभयादिव श्रियः ॥ १०॥
अनुपालयतामिति ॥ उदेप्यतीं वर्धिष्यमाणाम्। “आच्छीनद्योनुम्' इति विक-
ल्पान्नमभाव: । द्विषतां प्रभुशक्ति कोशदण्डर्ज तेज: । 'स प्रभाव: प्रतापश्च यत्तेजः
कोशदण्डजम्! इत्यमरः । अनीहयाजुत्साहेनानुपालयतासमुपेक्षमाणानां महीभुजां
स्रियः: संपदों जननिर्वादभयाज्निक्ृष्टपुरुषानुरागोत्थलोकापवादुभयादिवेति हेतू-
ख्रेश्षा । अचिरादुपयान्त्पसरन्ति । यथाह कामन्दकः-'खत्रीमिः पण्ढ इद
श्रीमिरकसः परिभूयते” इति । अतः पराक्रमितव्यमिलर्थे: ४
२२ किराताजुनीये
ननु परिक्षीण: कर्थ प्रवलेनामियुज्यत इत्यश्राह---
क्षययुक्तमपि खभावजं दधत धाम शिव संमृद्धये |
अणमन्त्यनपायम्रुत्यितं प्रतिपच्नन्द्रमिव प्रजा नृपस || ११॥
क्षयेति ॥ क्षययुक्तमपि तथा सन्त क्षीणमपि स्वभाव सहजमनपाय शिर्वे
सर्वकोकाह्ादक धास क्षात्र॑ तेज: प्रकाश च दधर्त सम्दृदये वदृच्यर्थमुत्थितमु-
युक्तम् । वर्धिष्णुमित्यर्थ: । नृप॑ प्रजा:। प्रतिपच्चन्द्र द्वितीयाचन्द्रमिवेत्यर्थ:। प्रति-
पच्छब्देन द्वितीयाग्रहणम् । प्रतिपदि तस्वादृश्यत्वादिति । प्रणमन्ति । प्रह्मीभावेन
वतेन्त इति भावः | चन्द्र तु नमस्कुवेन्ति । क्षीणस्याप्युव्साहः कार्यसिद्धेनिदा-
नमित्यथें: । 'जयं हि सततोत्साही दुबेलो5पि समश्लुते' इति कामन्दकः ॥
ननु प्रभुशक्तिशन्यस्योत्साहः कुत्रोपयुज्यत इत्यन्नाह--
ग्रभवः खलु कोशदण्डयोः क्ृतपश्चाड्रविनिर्णयो नयः ।
स विधेयपदेषु दक्षतां नियर्ति लोक इवानुरुष्यते ॥ १२॥
प्रभव इति ॥ कमैणामारस्भोपायः पुरुषद्वव्यसंपदेशकालबिभागो विनिपात-
प्रतीकारः कार्यसिद्धिश्वेति पद्चाजानि । यथाह कामनदकः-“सहायाः साधनोपाया
विभागों देशकालयोः । विनिपातअ्रतीकारः सिद्धि: पद्चाड्लमिष्यते ॥! इति। पद्चा-
नामड्ानां विनिणेयः पद्माज्विनिणेयः । 'तद्धितार्थे-? इत्यादिनोत्तरपद्समासः ।
कृतः पशञ्चाड्विनिणेयो यस्य येन वा स तथोक्त:। नयो नीतिः । मन्न इति
यावत् | कोशो5थेराहिः । 'कोशो5ख्री कुछाले खड्डअपिधानेउथों घदिब्ययो:” इत्यमरः ।
दण्डअतुरड्सेन्य म् । “दण्डोडख्री शासने राज्ञां हिंसायां रूग्ुड़े यमे । यात्राज्ञायां
सेन्यसे दे! इति वजयन्ती । तयोः कोशदण्डयो: । प्रभुशक्तेरित्यथें:। प्रभवद्यस्मा-
दिति प्रभवः कारणम्। “ऋदोरप!। स नयो विभेयपदेषु कार्यवस्तुषु । “पढुं
व्यवसितश्राणस्थानलक्ष्माड्रिवस्तुषु! इत्यमरः । दक्षतां क्षिप्रकारित्वम् । उत्साह-
मिलत्यर्थ: । छोकः हृष्यादिप्रवृत्तो जनः । नियतिं देवमिव । “नियतिर्नियमे देवे”
इति विश्व: । अनुरुध्यते3नुसरति । रुघेदेवादिकात्कतिरि लूट । मश्नस्थापि मूलमु-
त्साहस्तन्मूलाया: प्रभुशक्तेमूंडमिति किमु वक्तव्यसमू। अतः स एवाश्रयणीयः
यतो नक्तंदिव मन्नयतस्तस्थापि प्रभोर्निरुत्साहस्य न किंवित्सिद्वतीति ॥
ननु सोत्साहस्यासहायस्थ कथमथ्थसिद्धिरित्यत्नाह---
अभिमानवतों मनखिनः प्रियमुच्ेःपदमारुरुक्ष। । _-.
विनिपातनिवर्तनक्षम॑ मेंतमालम्बनमात्मपोरुषम् ॥ १३ ॥
अभिमानवत इति॥ अभिमानवतो मानधनस्थ प्रियमिष्टमुचेरुचत पढे स्थान
राज्यादिकमारुरुक्षत आरोहुमिच्छतः प्रापुकामस्थ मनस्विनो चीरस्यात्मपोरुष
स्वपुरुषकार एवं विनिपातनिवर्तेनक्षममनथेप्रतीकारसमथे मालम्बनं॑ सहकारि
मतमिष्टम्। यथा कस्वचित्तज्ञमारोहतः किंचित्पतनअ्रतिबन्धकमनुचरहस्तादिक-
मालम्बनं तद्गदिति ध्वनि: । कि पोौरुषादन्येः सहायैः शझूराणामिति भावः ॥
१ 'विवृद्धये! इति पाठः- * 'उच्छितम इति पाठः- है 'तमम्” शति पाठः-
द्वितीय: सगे; । २३
छः पोरुपानज्ञीकारे दोषमाह--
विपदो5मिभवन्त्यविक्रम रहयत्यापदुपेतमायतिः |
नियता लघुता निरायतेरगरीयान्न पर्द नृपश्रिय/ ॥ १४ ॥
बिपद इति ॥ अविक्रस॑ पोरुषहीन जिपदो5मिभवन्ल्याक्रामन्ति । आपकुपेत
विपन्नमा यतिरुत्ततकालः । “उत्तरः काल आयतिः? इत्यमरः। रहयति त्यजति।
निरायतेः । आसजन्नक्षयरवयेत्यथे: । लूघुता&यारव नियतावरय भाविनी । न कश्निदेन-
माद्वियत इलर्थः । अगरीयांहृधीयाज्रपश्चियो राजलद्ष्म्याः पदमास्पद न भवति।
यद्वा नृपेति पदच्छेदः । तस्मात्पोरुष करतेब्यमेवेत्यथें: । अश्न॒पूर्वपूर्वस्थाजिक्रम-
व्वादेरुत्तरोत्तविपदादिकं प्रति कारणत्वास्कारणमालाख्योइलड्भारः। तथा च
सूत्रम---“पूर्व पूर्वस्थी त्तरोत्तरहेतुत्वे कारणमाला' इति ॥
फलितमाह---
तदल॑ ग्रतिपक्षमुन्नतवेरवलम्ब्य व्यवसायवन्ध्यताम् ।
निवसन्ति पराक्रमाश्रया न विषादेन सम॑ समृद्धय/॥ १५॥
तदिति ॥ तत्तस्मात् । उपेक्षायां दोषसंभवादित्यथे: । उन्नतेरभ्युदयस्य प्रतिप-
क्षमन्तरायं व्यवसायवन्ध्यतामुद्योगझ्ून्यतामवलम्ब्यालम् । अवलम्बनेनालम्रि-
त्यर्थं। 'अरूंखब्वोः प्रतिपेधयोः प्राचां कत्वा? इति क्त्वाप्रत्ययः। तस्य व्यवादेश:।
तथाहि । पराक्रम आश्रयः करण यासां तास्तथोक्ताः समद्यः संपदो विधादेन
सममनुत्साहेन सह न निवसन्ति । पौरुषसाध्या: संपदो नानुत्साहसाध्याः ॥
उभयोः सहावस्थानविरोधादित्यर्थः । वैधम्येंग कार्यकारणरूपो5थोन्तरन्यासः ॥
ननु समयः प्रतीक्ष्यते, कि वेगेनेत्यन्नाह---
अथ चेदवधिः ग्रतीक्ष्यते कथमाविष्कृतजिक्मवेत्तिना ।
धृतराष्ट्रसुतेन सुत्यजाशिरमाखाद्य नरेन्द्रसंपदः ॥ १६ ॥
अथेति ॥ अथावधिः कालः प्रतीक्ष्यते चेत्। 'अवधिस्त्ववधाने स्थात्सीस्चि काले
बिलेइपि च! इति विश्व: । आविष्कृतजिह्मवृत्तिना प्रकटितकपटव्यवहारेण ृत-
राष्ट्सुतेन दुयोधनेन नरेन्द्रसंपदोी राज्यसंपदः । नरेन्द्रेति वा पदच्छेदः । चिरं
चतुरदेशवर्षाण्यास्वाद्यानुभूय कथ सुत्यजाः । ज्ञाताख्वादेन तेन पश्चादपि सुखेन
युद्धक्रेश बिना न व्यक्ष्यन्त एवेल्यवधिप्रतीक्षण व्यथेमित्य्थ: ॥
अथवा तदा दैववज्ञात्खयमेव संपदो दास्यति चेत्तथापि तत्कथ रोचयेमही याह-
द्विषता विहित त्ववाथवा यदि लब्धा पुनरात्मनः पदम् ।
जननाथ तवालुजन्मनां कृतमाविष्कृतपोरुषेभ्रुजेः ॥ १७ ॥
द्विषतेति ॥ अथवा द्विषता विहितं पुनः प्रद्यर्पितमात्मनः पर्दू राज्य त्वया
लब्धा लप्स्यते यदि । लभेः कमेणि लुद। हे जननाथ, तवानुजन्मनामनुजानामसा-
विष्कृतपोरुषे: प्रकटितपराक्रमभुजैः कृतमलूम् । अस्मदुजेन्न किंचित्साध्यमित्यर्थ:।
राज्यदानादानयोद्टिषतासेव स्वातद्येउस्मद्भुजबेफल्यात् । “क्षत्रियस्थ ॒ विजेतव्यम्!
१ 'मूतिना' इति पाठः-
२छ 'किराताजुनीये:
इति शाख्तरासक्षात्रेगव राज्य आह्यमिति भावः । कृतमिति प्रतिषेधार्थमब्यय
चादिषु पव्यते । 'कृतमिति निवारणनिषेधयों:” इति गणव्याख्याने । भुजैरिति
गम्यमानसा धनक्रियापेक्षया करणत्वात्ततीया । उक्त च न्यासोदथोते-“न केवर्ल
श्रूयमाणैव क्रिया निमित्त कारकभावस्थापि तु गम्यमानापि' इति ॥
ननु साम्नेव कार्यसिद्धो किं क्षात्रेण | यथाह मनुः-'साज्ना दानेन भेदेन
समस्तैरथवा एथक्। विजेतु प्रयतेतारीज्ञ युद्धेन कदाचन ॥! इति । तत्किमाग्रहे-
णेल्याशड्बाह--
मदसिक्तसुखेसंगाधिपः करिमिवर्तयते खय॑ हतेः ।
लघयन्खलु तेजसा जगन्न महानिच्छति भूतिमन्यतः ।॥ १८ ॥
मदेति ॥ झूगाधिपः सिंहो मदसिक्तमुखेः | मदवर्षिमिरित्यर्थ: | स्वयं स्वेनेव
हतेः करिभिर्वततेयते बृत्ति करोति। तरेव जीवतीत्यर्थ: । चोरादिकाद्ुतेलंद ।
भोवादिकस्य तु “अणावकर्मकाब्चित्तवत्कतैकात” इति परस्मेपदनियमादिति ।
तथाहि । तेजसा भ्रभावेण । "तेजो बले प्रभावे च ज्योतिष्याचिषि रेतसि” इति
वैजयन्ती । जगलघयलपघूकुवेन्महांस्तेजरूयन्यतो उन्यस्मात्पुरुषारूूतिं बृद्धि नेच्छति
खलु। नहि तेजस्विनः परायत्तवृत्तित्वं युक्तम्। मनुवचन त्वश्यूरविषयमिति
भाव: । विशेषेण वक्ष्य्माणसामान्यसमर्थनरूपो5थोन्तरन्यासः ॥
ननु युद्धात्पाक्षिकों छाभः, उपायान्तरेस्तु न तथेत्याशड्ाह--
अभिमानधनस्थ गत्वरैरस॒ुभिः थास्र यशथ्रिचीषतः ।
अचिरांशुविलासचश्वला ननु लक्ष्मी: फलमानुपनञ्ञिकम् ॥ १९॥
अभिमानेति ॥ अभिमानधनस्थ वेरनियातनमात्रनिष्ठरय । अतएवं गत्वेरेगेमन-
शीलैरस्थिरेः । “गत्वरश्चर” इति क्वरबन्तो निपातः । असुभिः प्राण: करण: । 'पुंसि
भूड़यसवः प्राणा:? इत्यमरः । स्थास्रु स्थिरम्। “ग्लाजिस्थश्र ग्खरुः इति ग्स्वुप्रत्ययः ।
यशश्रिची पतश्रेतु संग्रहीतुमिच्छत: । चिनोतेः सन्नन्ताच्छतृप्रद्ययः । अचिरमंशवो
यरयाः साचिरांझुरविं घुत्तस्या विछासः स्फुरणं तद्बचनद्लला। क्षणिकेतर्थ: । लक्ष्मी:
संपदनुषद्भादागतसानुषस्निकमन्वाचयशिष्टमलप॑फलम् । मानत्नाणर्ज यश एव
मुख्य फलमशभ्युच्चयस्तु लक्ष्मीरेिति मानिनामिदमेव छ्लाध्यमिदथ्थ:। अन्नास्थिर-
प्राणद्यागेन स्थिरयश:स्वीकारामिधानाकइ्यूनाधिकविनिमयाख्यः परिवृत््यटझ्वारः ।
तदुक्त काव्यप्रकाशे---'परिवृत्तिविनिसयो यो5थौर्नां स्यात्समासमैः” इति ॥
ननन््वव्पस्थ मानस्थ हेतोः कर्थ प्राणद्यागः शक्यते कतुम्, यतः '“ज्ञीक्सरो
भद्वशतानि परयेत' इल्याशझधाह---
ज्वलित न हिरण्यरेतर्स चयमास्कन्दति भसनां जनः ।
अभिभूतिभयादसनतः सुखमुज्ञन्ति न धाम मानिनः ॥ २०॥
ज्वलितमिति ॥ जनो भस्मनां चर्य पुञ्लमास्कन्दति पादादिनाक्रामति । अदा-
हकत्वादिति भावः । ज्वलितं ज्वलन्तम् | कतेरि क्तः | 'मतिबुद्धि-? इत्यादिसूत्रे
चकाराद्वतेमानार्थत्वम् । हिरण्यं रेतो यस्य त॑ हिरण्यरेतसमिं नास्कन्दति ।
२ “लघुम? इति पाठः-
द्वितीय; सगे; । २५
दाहकत्वादिति भाव: । अतो हेतोमोंनिनोउमिभूतिभयागाणलछामेन तेजस्लागे
परिभवो भविष्यतीति भयादसूनेव सुखमकछिष्टप्रुज्झन्ति त्यजन्ति । धाम तेजस्तु
नोज्ञन्ति । मानहानिकराजीवनात्खतेजसा मरणसेव वरमित्यर्थ: । पूर्वतरछोक-
वरद्र्थान्वरन्यासः ॥
अथवा किमत्र प्रयोजनचिन्तया । किंतु तेजस्विनामय स्वभाव एवं यज़िगी-
चुत्वमिदयारायेनाह---
किमपेक्ष्य फल पयोधरान्घ्वनतः ग्रार्थथते सगाधिपः ।
. अकर्ृति! खलु सा महीयसः सहते नान्यसमुन्नतिं यया ॥ २१ ॥।
किमिति ॥ झूगाधिपः सिंहः कि फर्क प्रयोजनसपेक्ष्य ध्वनतो गजेतः। धर-
न्तीति धरा: । पचाद्यच । पयरसां धरास्तान्पयोघरान्मेधान्प्राथेयतेडमियाति ।
धयाज्ञायामभिधाने च आर्थना कथ्यते बुघेः' इति केशवः । यद्वावरुणद्वी यथेः ।
प्रा अरथयत्ते । प्रा स्थाद्याआवरोधयो:” इत्यभिधानात्पा अवरोधेन | प्रा इति
तृतीयान्तम् । आकारान्तस्य प्राशब्द्य योगविभागात् आतो धातोः इत्या-
छोपः । तथाहि महीयसो महत्तरस्य सा प्रकृति: खलु॒यया प्रकृत्यान्यसमुन्नर्ति
परवृद्धि न सहते । महतः परभञ्जनमेच पुरुषाथे इत्यथे: । पूर्ववदलड्रारः ॥
निगमयति--उक्तार्थोपसंहरणं निगम उच्यते ।
कुरु तन््मतिमेव विक्रमे नृप निर्धूय तमः अमादजम ।
भ्ुवमेतंदवेहि विद्विषां त्वदनुत्साहहता विपत्तयः ॥ २२ ॥
कुरु तदिति ॥ हे नृप, तत्तस्मादुक्तरीत्या पराक्रमोत्साहयोहेंतुत्वाद्धे तो:। “यत्त-
झ्तस्ततो हेतो' इत्यमरः । प्रमादर्ज तमो मोहं निर्धुय निरस्य विक्रमे पोरुष एव
मति कुरु। विक्रममेवाज्जीकुरु, न तूपायान्तरमित्यथः । न च विक्रमबैफद्यशझ्टा
कार्यतयाह--ध्रुवमिति । विद्विषां विपत्तयस्व्वदनुत्साहहतास्तवाजुत्साहेनाव्यवसा-
येन हताः प्रतिबद्धा: | अन्यथा ग्रागेव विपयदेरज्ञिति भावः । इत्येतद्भव॑ निश्चित-
मवेहि त्रिद्धि। 'श्रुवं नित्ये निश्चिते च! इति झाश्रतः ॥
न॒च नः पराजयशह्ढका कार्यत्याह---
द्विरदानिव दिग्विभावितांथतुरस्तोयनिधीनिवायतः ।
प्रसहेत रणे तवानुजानिद्रिपतां क+ शतमन्युतेजसः ॥॥ २३ ॥
द्विदानिति ॥ दिग्विभावितान्दिक्षु प्रसिद्धांसानायत आगच्छतः । आडूःपूवा-
दिण्घातोः शतृप्रत्ययः । चतुरो द्विरदान्दिग्गजानिव, तथोक्तबविशेषणांश्रतुरस्तोय-
निधीनिच, रण आयतो दिग्विभावितान्छतमन्युतेजस इन्द्रविक्रमांश्रतुरसतवानु-
जान्द्विषतां मध्ये कः प्रसहेत | सोहुं कः शक्क॒ुयाद्त्थि:। “शक्ति लिडः च! इति
शकक््यार्थे लिड । अतो निःशडढ प्रवतेस्वेति भावः ॥
आशीवादव्याजेन फलितमाह---
_ कद कर विकएनिकीसनाखबंकी ५ २०॥ जातवेदसः
विदधातु शमं शि
१ भवेक्ष्य! इति पाठः- र२
ब चेतसि ।
पुनीर्सित्रयना म्बुसंततिः ॥ २४ ॥
२६ किराताजुनीये
ज्वऊूत इति ॥ तव चेतसि सतत ज्वलतो बैरिकृतस्य जातवेद्सः । क्रो धाभेरि-
खथे: । शिवेतराउशिवाउमज्जला । वधव्यदुःखजनकत्वादिति भावः । रिपुनारीन-
यनाम्बुसंततिवैंरिवनिताश्रुभ्रवाहः शर्म विदधातु । वैरिकृतस्य क्रोधस्थ वेरिवध-
मन्तरेण शान्त्संभवादवश्यं तद्गधस्त्वया कतेब्य इत्यथें: । क्रोधस्य विषयस्य
निगरणेन विषय्िणो जातवेद्स एवोपनिबन्धादतिशयोक्तिरलझ्लार: । तदुक्तम---
“विषयस्थानुपादानादविषय्युपनिबध्यते । यत्र सातिशयोक्तिः स्यात्कवे: शो क्तिजी-
विता ॥! इति। तत्नापि क्रोधस्य जातवेदसों भेदेउप्यभेदाध्यवसायाद्लेदेडभेद-
रूपा । तत एवाम्बनिर्वाप्यत्वोक्तिश्न घटते । तथा च यथाम्बुसेकेनाप्िः ज्ञाम्यति
तथा शजुवधेन क्रोध इत्योपस्य गम्यते 0
इति दर्शितविक्रियं सुते मरुतः कोपपरीतमानसम् ।
उपसान्त्वयितुं महीपतिर्टिरद दुष्टमेवोपचक्रमे || २५ ॥
इतीति ॥ इत्युक्तरीत्या दर्शिता विक्रिया विकारों वागारस्भात्मको येन ते कोप-
परीतमानस कोपाक्रान्तचित्तम् । इृ्दं विशेषणद्व्य द्विरदेडपि योज्यम् । मरुतः
सुतं भीम॑ महीपतियुधिष्ठिरो दुष्ट द्विदमितव । एतेन भीमस्य शोयेमेव, न बुद्धि-
रस्तीति गम्यते । उपसान्त्वयितुमनुनेतुम्ुुपचक्रमे प्रवृत्त: । “प्रोपाभ्यां समर्था-
भ्याम! इत्यात्मनेपदम्। राज्ञा तावदुपकारविशेषापेक्षया कर्थचिंदवशों जनः
शनि रदवद्शीकरणीयः, न तु तद्याज्य इति भावः ॥
प्रथम यावसत्स्तुतल्यादिभिः प्रसादयति---
अपवार्जितविषववे शुच्चों हृदयग्राहिणि मद्जलास्पदे ।
विमला तव विस्तरे गिरां मतिरादश इवाभिदच्व्यते ॥ २६ ॥
अपवर्जितेति ॥ विद्भवः प्रमाणबाधः । अन्यत्र बाह्यमलसंक्रमः । सो5पवर्जितो
यस्य तस्मिन्नपवर्जितविष्ठवे । झुचौ । सोशब्धं लोहडझुद्धिश्र झुचित्वम् । तद्बती-
स्यर्थ: । अतएव हृदुयग्राहिणि मनोरमसे मद्जलास्पदे। एकत्र हितार्थप्रतिपादकर्वा-
दन्यत्न मड्गलवस्तुत्वाच्व श्रेयस्करे । 'रोचनं चन्दन हेम म॒दड्ढं दर्पण. मणिम्।
गुरूनभि तथा सूर्य प्रातः पद्येत्सदा बुध: ॥' इति पुराणवचनात्। तब गिरां
बिस्तरे वावप्रपन्चे। 'पअथने वावशब्दे! इति घब्प्रतिषेधात् ऋदोरप! इत्यप्।
अतएव “विस्तारो विग्नहो व्यासः स च शब्दस्य विस्तर:” इत्यमरः । मतिस्ववड्ुद्धि-
रादशश दर्पण इव । “दर्पण मुकुरादशों” इत्यममरः॥ 'वबिमला विशदाभिदश्यते ।
वाग्वैशद्यादेव मतिवैशद्यमनुमी यते तत्पूर्वकत्वात्तस्वेत्यर्थ: ॥
अथ युग्सेनाह--
स्फुटता न पदेरपाकृता न च न खीकृतमर्थगोरवम् ।
रचिता प्ृथगर्थता गिरां न च सामथ्येमपोहितं कचित् ॥ २७॥
स्फुटतेति ॥ उपपत्तिरिति च ॥ पदेः सुप्तिडन्तशबदेः स्फुटता विशदार्थेता नापा-
कृता न त्यक्ता । अर्थगीरवमर्थे भूयस्त्व॑ च न न स्वीकृतम्। स्वीकृत मे वेत्य थे: । बेश-
झप्रसक्तार्थगी रवाभावनिवतेनारथ नन्द्॒यम् । 'संभाव्यनिषेधनिवर्तने दो अतिषेधो”
इति वामनः। गिरां पदानामवान्तरवाक्यानां च शथगर्थता भिन्नार्थेता।अभपुनरुक्तार्थ
द्वितीय; सगे; | २७
“तेति यावत् । रचिता कृता। तथा क्चिद॒पि सामर्थ्य गिरामन्योन्यसाकाहूलुस्व नापो-
-हित॑ न वर्जितम्। अन्यथा दशदाडिमाद्शिब्द्वदेकवाक्यता न स्थात् । यथाहुः-
“अंधैकत्वादेक॑ वाक्य सापेक्ष चेद्धि भागे स्थात! इति। नन््वर्थगोरवमित्यत्र कथ षष्ठी-
समासः । 'पूरणगुण-” इल्यादिना प्रतिषेधात्। नेष दोषः | ये झुकादयः शब्दा
गुणे गुणिनि च वर्तन्ते। यथा पटस्य शोकूय छुछः पट इति च तेषामेवात्र निषे-
धात् । ये पुनः स्व॒तो गुणमान्रवचना यथा गोरवं प्राधान्यं रसो गन्धः स्पशी
इत्येवमादयः तेषामनिषेधात् , तथा “तत्स्थैश्व गुणेः षष्ठी समस्यते” इति वचना-
इहुलमभियुक्तप्रयोगद्शनाञव । बलाकायाः शोकूथमित्यादी तु भाष्यकारवचनाद-
समास:। अत एवाह वामनः-“पश्रपीतिमादिषु गुणवचनसमासो बालिश्यात' इति ॥
उपपत्तिरुदाहता बलादनुमानेन न चागमः क्षतः ।
इृदमीदगनी दगाशयः ग्रसभ वक्तुमुपक्रमेत कः ।। २८ ॥
उपपत्तिरिति ॥ किंच बलाइलमाश्रित्य। कम्मणि ल्यब्लोपे पश्चमी वक्तब्या ।
उपपत्तियुक्तिरस्दाहता । पराक्रमपक्ष एवं श्रेयानिति युक्तिरुक्तेयर्थं: । उचित
चैतन्महावीरस्पेति भावः । तथाजुमानेन युक्तयागमः शास्त्र च न क्षतों न हतः
किंत्वागमाविरुद्धमे वोक्तम् । अन्यथा तद्विरोधादनुमानस्थेव प्रामाण्यभड्ढप्रसड्रा-
दिति भावः । इेदगिय्थ क्षात्रयुक्तमिदं वचनमविद्यमान ईैदगाशय इत्थ क्षात्रयु-
क्तामिप्रायो यस्व सोइनीदगाशयः । “अभिप्रायइ्छन्द आशयः” इत्यमरः । कः
प्रसभ॑ हठाद्वक्तुमुपऋ्रमेत। न को5पीलर्थ: । इत्थं वक्तुम॒ुपक्रमितेव नास्ति वक्ता अपि
तु दूरापास्त एवेति भावः। केचिदेतच्छोकत्रयं निन्दापरत्वेनापि योजयन्ति ।
तदसत् । हितोपदेशमात्रतत्परस्यातिवत्सलस्थ राज्ञों मस्सरिेण इबव भहावीरे
आतरि विधेये सर्वानर्थमूलभूतनिन्दातात्पर्यकल्पनानोचित्यादिति ॥
यदि साधूरक्त तहिं तथेव क्रियतामित्याशड्धाह---
अवितृप्ततया तथापि में हृदय निर्णयमेव धावति ।
अंवसाययितु क्षमाः सुर्ख न विधेयेषु विशेषसंपदः ।॥ २९ ॥
अवितृप्ततयेति ॥ तथापि व्वया सम्यड्निर्णति५पि मे हृदयमवितृप्ततयासन्तु-
इतया । अद्यापि संशयगतत्वेनेद्यथ: । निणेयमेव धावत्यनुसरति । अपेक्षत
इति यावत् । अद्यापि निणेयस्थानुद्यादिति भाव: । निणेयानुदये हेतुमाह---
अवेति । विषेयेषु संधिविग्रहादिकतेव्या्थेषु या विशेषसंपदों5वान्तरभेदभूमा-
नस्ताः सुखमछेशेनावसा ययितुस् । पुरुषान्प्रद्यालु कूल्येन स्वस्वरूपं स्वयमेव शीघ्र
अत्याययितुमित्यथे: । स्वतेण्येन्तादणि कमेकर्टकात्तमुन् । 'णेरणाबि” तिसूत्रस्याय
विषय: । क्षमन्त इति क्षमाः पचाद्यच् | शक्ता न भवन्ति । 'क्षम शक्ते हिते त्रिषु?
इत्यमरः । विधेयमात्रस्थ सुगमत्वेडपि तद्विशेषाणां सोक्ष्म्याद्वाहुल्यात्व दुर्शेय-
स्वाद््यापि निर्णयाकाझ्लेति तात्पयोथें: । अन्न निणेयधावन प्रत्युत्तरवाक्यारथरव
: हेतुत्वाभिधानाद्वाक्याथेहेतुक॑ काब्यलिज्जमर्ंकार: । तदुक्क--हेतोवॉक्यपदा-
थत्वे काव्यलिड्डमुदाह्तम्! इति ॥
.. १ “व्यवसायवितुम” इति पाठः«
२८ किराताजुनीये
वस्तुविशेषावधा रणमन्तरेणैव भ्रवृत्तिरित्याशइ्द्याह--
सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदमस ।
बवृणते हि विमइ्यकारिणं गुणलुब्धाः खयमेव संपदः ॥३०॥
सहसेति ॥ क्रियत इति क्रियां कार्य सहसा । अविमइ्येत्यथें: । 'सहसेत्याक-
स्मिकाविमशयो:” इति गणव्याख्याने । स्व॒रादिपाठादव्ययस्् । न विद्धीत न
कुर्वीत | कुतः। अविवेको 5विम्रश्यकारिर्व परमत्यन्तमापदां पर्द स्थानम्। कारण-
मिलथे: । ब्यतिरेकेणोक्तमथेमन्वयेनाह---बृणत इति । गुणलुब्धा गुणग्रन्नन इति
स्वयंवरहेतृक्तिः । संपदः श्ियः विम्रश्य करोतीति विम्लइ्यकारी। “उपपदम-
तिड” इति समासः । त॑ खयमेव ब्ृणते भजन्ते हि। “बड्ः संभक्तो' इति घातुः।
तस्माद्विस्टश्यैव प्रवर्तितव्यमित्यर्थें: । अन्न सहसा विधाननिषेधलब्धविस्तृर्यकारि-
त्वरूपकारणस्थापद्ूपब्यतिरेककार्येण समथथेनाद्वेधम्येंणार्थोन्तरन्यासः । द्वितीया-
थेन च स एवं साधर्म्यणति शेयम् ॥
ननु साहसिकस्यापि फलसिद्धिईश्यत एवं, तर्किं विचेकेनेत्न्राह---
अभिवर्षति योब्नुपालयन्विधिबीजानि विवेकवारिणा ।
स सदा फलशालिनीं क्रियां शरद लोक इवाधितिष्ठति ॥३१॥
अभीति ॥ यः पुमान्। विधीयन्त इति विधयः कृत्यवस्तूनि बीजानीत्युप-
'मितसमसासः । शरद लोक इवेति वाक्यगतोपमानुसारात् | तानि विधिबीजानि ।
विवेको वारीव तेन विवेकवारिणा । पूर्ववत्समासः । अनुपालयन्प्रतीक्षमाणः
संरक्षन्नभिवर्षति सिद्धति | स पुमान् । फू साधननिष्पाद्ो3र्थः, ससस््यं च |
'सस्ये हेतुकृते फलम! इत्युभयत्राप्यमर: । तच्छालिनी क्रियां कमे छोको जनः ।
“'लोकस्तु भुवने जने! इतमरः । शरदमिव सदा नित्यममितिष्ठति सदा क्रियाफर्ल
प्रामोत्येव न कदाचिब्यभिचरतीतद्यथें:। साहसिकस्य काकतालीयन्यायेन फल-
सिद्धिर्विवेकिनस्तु नियतेति भावः । अन्न फलशब्देन सस्यहेतुकृतयोरथेयोरसभेदा-
ध्यवसायाच्छेषमूलातिशयोक्तिस्तदनुग्रही ता चोपमेत्यनुसंघेय म् ॥
नियता विवेकिनः फलसिद्धिरित्युक्तम् | संप्रति तामेव रुच्यथ स्तोति---
शुचि भूषयति श्रुते वपुः प्रशमस्तस्थ भवत्यलंक्रिया ।
प्रशमाभरणं पराक्रम/ स नयापादितसिद्धिभूषणः ॥ ३२ ॥
शुचीति ॥ झुचि संप्रदायश्ुद्ध श्रुतं शाखभश्रवर्ण कतें वषुभूषयति । अन्यथा
“विद्वान्पुरुष: शो च्य इति भाव: । तस्व श्रुतस्थ प्रशमः क्रोधोपशान्तिरलू क्रिया भूषण
भवति । अन्यथा श्रुतवैफल्यादिति भाव: । पराक्रमः सत्यवसरे शोर्य प्रशमस्या भ-
रणं भवति । अन्यथा सर्वे: परिभूयत इति भावः। स पराक्रमः । नयापादिता
नीतिसंपादिता विवेकपूर्विकेति यावत् । सा चासो सिद्धिश्व सेव भूषण यस्व स
तथोक्तः । अन्यथा साहसिकस्य सिद्धि: काकतालीयत्वेन पक्के पराऋ््मवैयर्थ्य
स्थादिति भाव: । वपुषो भृष्यतवान्र सिद्धे भूषणतव तु। उस मध्यमानां तु तेषां
रकखएम जज ज॒जजज...,ड्३्३7
द्वितीय/ सगेः। ५९,
पूर्वोत्तरेच्छया ॥! इति विवेकः | एवं विशिष्टसेद्धेरन्य भूषिताया एवं भूषणत्वो-
कला सर्वोत्तरतया स्तुतिर्गम्यते । अन्नोत्तरोत्तरस्थ पूर्वपूर्वधिशेषणत्वादेकावल्यलू-
कारः । तदुक्तम---“यत्र विशेषणभावं पूर्व पूर्व प्रति ऋ्रेणेव । भजति परं परमे-
चालंकृतिरेकावली कथिता ॥? इति ॥
विम्ृर॒य कुर्यादिति स्थितम् । तत्र विमशोपायः क हत्युक्ते शाखमेवेश्याह---
मतिभेदतमस्तिरोहिते गहने कृत्यविधों विवेकिनाम |
सुकृतः परिशुद्ध आगमः कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् ॥ ३३ ॥
मतीति ॥ मतिभेदः कार्यविप्रतिपत्तिः । मतिभेदस्तम इवेत्युपमितसमासः ।॥
दीप इवेत्युपमानुसारात् । तेन तिरोहित आच्छत्नेअवएवं गहने दुरवगाहे कृत्य-
विधी कार्यालुष्ठाने विवेकिनां सुकृतः सदभ्यस्तोडइतएवं परिशुद्धों निश्चितोउन््यश्र
सुबविहितः प्रवातादिदोषरहितश्च आगमः शास्त्र । 'आगमः शास्त्र आयाते” इति
विश्व: । दीप इवार्थद्शन कार्यज्ञानं वस्तुप्रतिभासन च कुरुते ॥
एवं विम्तश्य कुर्बतो देवादनथोगमो5पि न कश्चिदूपराध इत्याह---
स्पृहणीयगुणमंहात्ममिश्ररिते वर्त्मनि यच्छतां मनः |
विधिहेतुरहेतुरागसां विनिषातोडपि समः समुन्नते! | ३४ ॥
स्एहणीयेति ॥ स्प्ह्रणीयगुणेलॉक छाध्यगुणेमेंहात्ममिः सजनेश्वरिते5नुष्ठिते
वत्मैन्याचारे मनो यच्छतां निद्धघताम्। सन्मार्गण व्यवहरतामित्यथेः । विधि-
हेतुदेंवनिमित्तकः । “विधिविंधाने देवे च! इत्यमरः । अतएवागसामपराधानाम-
हेतुविनिपातो देविकानर्थोडपि । “विनिषातो5वपाते स्थादेवादिव्यसनेडपि च!
इति विश्व: । समुश्नतेरतिश्वृद्धे: समस्तुल्यः । देविकेषु पुरुषस्थानुपालभ्यत्वादिति
भावः। यथाह कामन्दकः--“यज्ञु सम्यगुपक्रान्त कार्यमेति विपयेयम् । पुरुष-
स्त्वनुपालभ्यो देवान्तरितपोरुषः ॥! इति ॥
संत्रति यद्विर॒इय तदाह--
शिवमोपयिकंं गरीयरसीं फलनिष्पत्तिमदूषितायतीम ।
विगणय्य नयन्ति पोरुष विजितक्रोधरया जिगीषवः ॥ ३५॥
शिवमिति ॥ _ जिगीषवो विजयेच्छवो नृपा विजितक्रोधरया जितक्रोध-
बेगाः सन्तो गरीयसीं प्रभूतामदूषितायतीमक्षतोत्तरकालाम् । स्वन्तामित्यर्थः ।
'फलनिष्पत्ति फलसिद्धिं विगणय्य । फलवरच्त निश्चियेत्यर्थ: । पोरुष॑ पुरुषकारं
शिवमनुकूलमोपयिकमुपायस् । विनयादित्वात्स्ार्थ ठक्। उपायाद्स्वत्व॑ च |
नयन्ति प्रापयन्ति । पौरुषमुपायेन योजयन्तीत्यथेः। नानिश्वितफलं कमे कुर्वत
इति भाव: । यथाह कामन्दकः--“निष्फल क्लेशबहुलं संदिग्धभलमेव च। न
कमे कुर्यान््मतिमान्सदा वेरानुबन्धि च ॥? इति । नयतिः प्रापणार्थे द्विकमैकः ।
अन्न पौरुषस्य कर्दृस्थकमैत्वेउप्युपायस्यातथात्वात्कोर्थ बिनयत इत्यादिवत् “कर्तृस्थे
चाशरीरे कर्मणि! इत्यात्मनेपद न भवति ॥
१२ 'अदूषितायतिम” मे
दर कक इति पाठ
३० 'किराताजुनीये
यदुक्त विजितक्रोधरया इति तदावश्यकमिलाह---
अपनेयसुदेतुमिच्छता तिमिरं रोषमय घिया पुरः ।
अविभिद्व निशाकृत॑ तमः प्रभया नांशुमताप्युदीयते ॥ ३६॥
अपनेयमिति ॥ उदेतुमभ्युदेतुमिच्छता राज्ञा पुरः प्रथम रोषसय रोषादाग-
तम्र् । 'मयद्ध च! इति मयद | तिमिरमज्ञानं घिया विवेकबुद्या करणेनापनेय-
मपनोद्यम् । तथाहि । अंशुमतापि कन्नों प्रभया तेजसा करणेन निशाकृत तमो
ध्वान्तमविभिद्य नोदीयते । किंतु विभिद्येवेत्यथेः | सूर्यस्याप्येवे किमुतान्येषा-
मित्यपिशब्दार्थं: । इणों भावे लद ॥
ननु दुर्बलस्यवमस्तु । बलीयसस्तु क्रोधादेव कार्यसिद्धिरियत आह--
बलवानपि कोपजन्मनस्तमसोी नाभिभवं रुणद्धि यः ।
क्षयपक्ष इवेन्दवीः कला! सकला हन्ति स शक्तिसंपद) ॥३७॥
बलवानिति ॥ बलवाब्नछ्रोडपि यः कोपाजन्म यस्थ तस्थ कोपजन्मनः ॥
धअवज्यों बहुत्रीहिब्येधिकरणो जन्मादुत्तरपदः” इति वामनः | तमसो मोहस्य ।
कृद्योगात्कतरि षष्ठी । अभिभवमाक्रानित न रुणद्धि न निवारयति । स नृपः
क्षयस्य पक्ष: क्षयपक्षः कृष्णपक्ष ऐन्द्वीरिन्दुसंबन्धिनी: कला इवं। “कला तु
घोडशो भागः” इत्यमरः । सकला: समआाः शक्तिसंपदः प्रभुमनञ्नोत्साहशक्ती स्ति-
स्रोषपि हन्ति नाशयति । अन्धस्य जड्डाबरूमिव क्रोधान्धस्थ छोकोत्तरमपि
सामथ्य व्यथेमेवेत्यथेः । अन्न कालस्य सर्वेकारणत्वात्क्षयपक्षस्थ कछाक्षयकारि-
व्वमस्थेव । तमसरतु तत्कालवचिजुम्भणात्तथा व्यपदेशः ॥
विमश्य कुवेतः क्रियाप्रकारमाह---
समवृत्तिरुपेति मार्देव॑ समये यथ्र तनोति तिग्मताम ।
अधितिष्ठति लोकमोजसा स विवखानिव मेदिनीपतिः ॥३८॥
०७ 0
समेति ॥ यः समा नातिम्रदुर्नातितिग्मा वृत्तियंस्य स समवृत्ति: सन्समये
सत्यवसरे मार्दव॑ झदुब्वत्तित्वमुपेति, तिग्मतां तीक्ष्णबृत्तित्वं च तनोति। स मेदि-
नीपतिरविंवस्वानिव ओजसा तेजसा छोकमघितिष्ठत्याक्रामति । सूर्याइपि ऋतुमे-
देन समवृत्तिरित्यादि योज्यम् ॥
उक्तान्यथाकरणे5निष्टमा ह---
क्व चिराय परिग्रह: श्रियां क च दुष्टेन्द्रियवाजिवश्यता | .
आर, रु ९ नस
शरदभ्रचलाशलेन्द्रियरसुरक्षा हि बहुच्छलाः शियः ॥ ३९॥
क्वेति ॥ श्रियां संपदां चिराय बहुकारूं परिग्रहः स्वायत्तीकरण - क्क । इन्द्रि-
याणि वाजिन इवेति समासः । दुष्टानाममागेधाबिनापिन्द्रियवाजिनां वश्यो
वशंगतस्तस्थ भावस्तत्ता क्र । नोभमयमसेकत्र तिष्ठतीत्यर्थ: | कुतः | हि यस्माच्छर-
दुअवच्चलाश्रश्वचला: । किंच बहुच्छला बहुव्याजाः बहुरन्ध्रा इति यावत् । 'छलूं
तु स्खलिते व्याजे! इति विश्व: । श्रियः संपदः । चलेन्द्रियरजितेन्द्रियेरसुरक्षा
रक्षितुमशक्या: । कथचित्प्राप्ता अपि श्षियों नाविनीतेषु तिष्ठन्तीयथरें;। वाक्क्या-
थहेतुक काब्यलिड्ल्रमलूकार:ः 0॥
द्वितीय: सर्गः । ३१
क्रोधस्य दुष्टतामुक्तवा तस्य द्यागमुपदिशति---
किमसामयिक॑ वितन्वता मनसः क्षोभमुपात्तरहसः ।
क्रियते पतिरुच्करपां भवता धीरतयाधरीकृतः ॥ ४० ॥
किमिति ॥ उपात्तरंहसः प्राप्तत्वरस्य मनसः | समयोउ3स्थ प्राप्त: सामयिकः ।
“समयस्तदस्थ प्राधम! इति ठनब् । स न भवतीत्यसामयिकस्तमप्राप्तकारू क्षोम॑
वितन्वता भवता घीरतया थैर्यंगुणेन। 'मनसो निर्विकारत्वं घेर्य सत्स््रपि हेतुयु'
इति रसिकाः | अधरीकृतस्तिरस्कृतः । प्रागरिति होष: । अपां पतिः समुद्रः कि
किमर्थमुच्कैरधिकः क्रियते । न पराजित पुनरुच्ककेः कुर्यादेति भावः । अत्र
पवितन्वतेति भीमविशेषणस्वेन अपांपतिपदार्थस्योचैःकरणे हेतुत्वोक्या काब्यलि-
ज्ञमलऊूकारः ॥
श्रुतमप्यधिगम्य ये रिपून्विनयन्ते न शरीरजन्मनः |
जनयन्त्यचिराय संपदामंयशस्ते खठु चापलाअ्रयम्॥ ४१ ॥
श्रुतमिति ॥ किंच । ये श्रुते शाखमधिगम्यापि शरीरजन्मनः शरीरप्रभवा-
निरपून्कामक्रो धादीज्न विनयन्ते न नियच्छन्ति । 'कतृस्थे चाशरीरे कमेंणि” इत्या-
त्मनेपदम्। ते खल्वचिराय संपदां चापलाश्रयमस्थेय॑निबन्धनमयशो दुष्कीर्ति
जनयन्ति । आश्रयदोषादस्थेर्य संपदां न स्वदोषादित्यर्थ: । अजितारिषडुगेस्य
कुतः संपद इति भावः ॥
तथा क्रोधात्कायहानिरियाशयेनाह---
अतिपातितकालसाधना खशरीरेन्द्रियवर्गतांपनी ।
जनवन्न भवन्तमक्षमा नयसिद्धेरपनेतुमहेति ॥ ४२ ॥
अतिपातितेति ॥ अतिपातितान्यतिक्रान्तानि कार: समयो5नुरूप: साधनानि
सहायादीनि यया सा तथोक्ता | तापयतीति तापनी । कतेरि व्युट् । टिव्वान्डीपू।
स्वस्थ यच्छारीरमिन्द्रियवर्गश् तयोस्तापन्यक्षमा क्रोधो भवन्त॑ जनवत्पृथग्जन-
मिव । 'तेन तुल्यं-” इति वतिप्रत्ययः । तेनेवार्थों छक्ष्यते । 'तद्धितश्रासवंबिभ-
क्ति:? इत्ब्ययम् । नयसिद्धनेयसाध्यफलादपनेतु एथकर्तु नाहेति । असमयक्रो-
धस्यात्मसंतापातिरिक्ते फू नास्तीत्यर्थ: ॥
दुष्टः फ्रीध इत्युक्तम् । अथ क्षमाया गुणानाह--
उपकारकमायतेश्शं प्रसवः कर्मफलसख भूरिणः ।
अनपायि निबहेणं दविषां न तितिक्षासममस्ति साधनम् ॥ ४३ ॥
उपकारकमिति ॥ आयतेरुत्तकालस्य भ्ृशमत्यन्तमुपकारकम् | स्थिरफलहेतु-
रिल्यथे: । भूरिणः प्रभूततस्थ कमेंफलस्थ । प्रसूयतेडनेनेति प्रखखः कारणम् । अपायि
न भवतीत्यनपायि स्वयमबिनश्यदेव द्विषां निबहंणं विनाशकमेवंगुणक साधने
तितिक्षासमं क्षमातुल्य नास्ति । 'क्षान्तिः क्षमा तितिक्षा च!ः इत्ममरः । 'तिज
निशाने! इति घातोः “गुप्तिज्कि््यः सन! इति क्षमार्थे सन्प्रययः । तितिक्षास-
३ तापिनी' इति पाठ
३२ । किराताजुनीये
ममित्यनुक्तोपमेया समास आर्थी लुप्तोपमा, भ्वशायत्यनपायिशव्द: साधनान्तर:
वैलक्षण्याग्यतिरेकश्व॒ ब्यज्यते । भेदप्राधान्य उपमानादुपमेयर्याधिक्ये विपयेये
व ब्यतिरेकः ॥
ननु तितिक्षया कालक्षेपे दुर्योधन: सर्वान्राज्ञो वशीकुयाद्त्यश्राह--
प्रणतिश्रवणान्विहाय नः सहजखेहनिबद्धचेतसः ।
प्रणमन्ति सदा सुयोधन ग्रथमे मानभृतां न वृष्णय। ॥ ४४ ॥
प्रणतीति ॥ सहजख्नेहेनाक्ृत्रिमप्रेम्णा निबद्धचेतसो5स्मासु गा लपझ्चित्ता: ।
सुयोधने तु न तथेति भावः । कि च मानभ्तामहंकारिणां प्रथमेड्ग्रसरा: ।
सुयोधनस्तु ततो5पीति भाव: । बृष्णयो यादवा: प्रणतिप्रवणान्प्रणामपरान् ।
सुयोधनस्तु न तथेति भावः । नोडस्मान्विहाय सुयोधनं सदा न प्रणमन्ति न
नमन्ति नानुसरन्ति । किंतु कायेकाले त्यक्ष्यन्त्येवेत्यर्थं:। सति यादवविञ्नहे न
किंचिदृस्साकमसाध्य भवेदिति भावः । अनेकपदार्थहेतुक काव्यलिड्भमलंकार: ॥
सुहृदः सहजास्तथेतरे मतमेषां न विल्टयन्ति ये ।
विनयादिव यापयन्ति ते ध्तराष्ट्रात्मजमात्मसिद्धये ॥ ४५॥
सुहृद इति ॥ कि चेषां ब्रृष्णीनां ये सहजा: सहजाता:। मातृपितृपक्षा इत्यथः।
येष्वपि दृहयते” इति डपग्रत्ययः । सुहृदो मित्राणि तथेतरे कृत्रिमसुहृदश्र मर्त
बृष्णिपक्ष न विलब्भायन्ति नातिक्रामन्ति ते दृयेडपि नृपाः। दुर्योधनोपजीबिनो'
उपीति भावः। आत्मसिद्धय आत्मजीवनार्थ छतराष्ट्रात्मजं दुर्यो धन विनयादानुकू-
ल््यादिव यापयन्ति कार गमयन्ति। कार्यकाले तु वृष्णिपक्षप्रवेशिन एवेल्थे: ।
यातेण्य॑न्ताल्द । “अर्तिही-! इत्यादिना पुगागमः ॥
किंच नायमभियोगकाल इत्याशयेनाह---
अभियोग इमान्महीश्॒ुजो भवता तस्य ततः कुंतावधेः ।
ग्रविघाटयिता सम्ुत्पतन्हरिदश्च! कमलाकरानिव ॥ ४६ ॥
अभियोग इतिे ॥ कृतावधे: परिभाषितकालस्य । 'अवधिसर्त्ववधाने स्थात्सीज्लि
काले बिलेऊपि च! इति विश्वः | तस्य सुयोधनस्य | कमेणि पषष्ठी । भवता कृतः ।
अवधित इति शेष: । अभियोगः । आद्वरौभिभव इति यावत्। “अभियोगरतु शपथे
स्थादाई च पराभवे” हति विश्व: । इमान्पूर्वोक्तान्मही भुजो राज्ञों हरिदश्व उच्ण
रह्मिः कमलाकरानिव समुत्पतन्लु्यज्नेव प्रविधाटयिता सेत्यसति । घाटयतेनोंवा
दिकाछद । चोरादिकस्थ तु “'मितां हस्वः” इति हस्वत्व॑ स्थात् ॥
अथ ये बवृष्णिपक्षास्तान्प्र्याह---
उपजापसहान्विलट्नयन्स विधाता नृपतीन्मदोद्धतः ।
सहते न जनोउप्यधःक्रियां किम लोकाधिकधामराजकप१॥४७॥
उपजापेति॥ मदोद्धत: स दुर्योधनो नृपतीनन्यान्ञुपान्विल्डयन्सदादवमानयन् ।
सहन्त इति सहा: । पचाद्यच् | उपजापस्य सहान्मेदयोग्यान् । 'समो सेदोपजापी”
२ प्रेम” इति पाठः- २ 'क्षतावधेः इति पाठः-
द्वितीयः सगेः । ३३
इतल्यमरः । विधाता विधास्यति । दधातेलुद । अवमानितो जनः सुमेद्य इति
भाव: । न च ते सहिष्णव इत्याह--जनः आ्राकृतोउप्यधःक्रियामपमान न सहते ।
लोकाधिकधास छोकोत्तरप्रताप राजकं॑ राजसमूहः । “गोत्रोक्षोट्ट-/” इत्यादिना
वुष्प्रययः । कियु। न सहत इति कि वक्तब्यमरित्यथेः । तथा सति हृत्खसेव
राजमण्डलूमस्मानेवावरूम्बिष्यद इति भावः ॥
ननु सस्त्तीनिवेत्यादिवनेचरोक्ता तस्य मद्संभावनापि कथमित्यश्राह--
असमापितकृत्यसंपदां हतवेगं विनयेन तावता।
प्रभवन्त्यभिमानशालिनां मदसुत्तम्भयितुं विभूतयः ॥ ४८ ॥
असमापितेति ॥ असमापितकृत्यसंपदामकृतकृद्यानामतों ईअमिमानशालिनाम-
हँकारिणां विभूततयः संपद एवं तावता स्वल्पेन बरिनयेन। कार्यवशादारोपितेनेति
शेषः । हतवेगं प्रतिबद्धवेग नतु स्वरूपतो हत॑ मदसुत्तस्भयितुं वर्धयितु प्रभ-
वन्ति । सर्वथा दुजेनसंपदी बिकारयन्तीति भावः ॥
अथ मदस्वानर्थहेतुर्तां युग्मेनाह---
मदमानसमुद्धत जप न वियुद्धे नियमेन मूढता।
अतिमूढ उदसते नयान्रयहीनादपरज्यते जनः ॥ ४९ ॥
मदेति ॥ मदमानाभ्यां दर्पाहकाराभ्यां समुद्धतं नृर्प मूढता कार्यापरिज्ञानं
नियमेनावइ्य न वियुद्धे न विमुश्बति । अतिमूढों नयाज्नीतिमार्गादुदस्थत
उत्क्षिप्यते । करमंंकतेरि रूद । नयहीनाज्जनो5परज्यते5परक्तो भवति । '“स्वरित-
जितः-? इत्यादिनात्मनेपदम् ॥
अपरागसमीरणेरितः क्रमशी्णाकुलमूलसंततिः ।
सुकरस्तरुवत्सहिष्णुना रिपुरुन्घूलयितुं महानपि ॥ ५० ॥
अपरागेति ॥ अपरागोउग्मीतिः । द्वेष इति यावत् । समीरण इच । तेनेरितश्रो-
दितः । अत एव क्रमेण शीणों शीर्णीभूताकुला चछा च मूलसंततिः प्रकृत्यादिस्व-
जनवगे: शिफासंघातश्व यस्य स तथोक्तः । “मूर् बशीकृते स्वीये शिफातारान्ति-
कादिपु” इति वेजयन्ती । रिपुर्महानपि तरुवद्धक्ष इब सहिष्णुना क्षमावतोन्मू-
लयितुमुद्धतु सुकरः सुसाध्यः । सुकरोन्मूलन इत्यथे: । अब्र मदादेः पूर्वपूर्वस्यो-
त्तरोत्तरं प्रति कारणत्वात्कारणम्राला, तरुवदित्युपमा चेति दयोः संखृष्टिः ॥
नन्वन्तभद्मात्रेण कर्थ सुसाध्यस्तत्नाह---
अणुरप्युपहन्ति विग्रहः प्रशुमन्तःप्रकृतिग्रकोपजः ।
अखिलं हि हिनस्ति भूधरं तरुशाखान्तनिषषंजो3नलः ॥५१॥
अणुरिति ॥ अणुरव्पो5प्यन्त:प्रकृृतिप्रकोपजो5न्तरज्ञामाद्ायपरागसमुत्थः ।
अकृृतिः पन्च भूतेषु खभावे मूलकारणे । छन्द्ःकारणगुझेयु जन्त्वमात्यादिकेष्वपि ॥?
इति वेजयन्ती । विग्नहो बरं प्रभुमुपहन्ति नाशयति । अन्न इृष्टान्तसाह--तरुशा-
खान्तानां निधर्षों घर्षणं तज्योइनलो5प्नमिः भूधरं गिरिमखिलं साकल्येन हिनस्ति
१ 'शालिन: इति प।ठः- २ नृपमन्तः इति पाठः-
३४9 किरोताजुनीये
हिं। दहतीलथेः । अन्नोपमानोपमेयसमानधर्माणां प्रतिबिम्बतया निर्देशेन
इशष्टान्तालका रः ॥
तथापि कर्थ वर्धमानं शज्रुमुपेक्षेतरेद्याशझ्टध दुर्विनी तत्वादिय्याह---
मतिमान्विनयग्रमाथिनः समुपेक्षेत समुन्नतिं द्विषः ।
सुजयः खल॒ ताद्गन्तरे विपदन्ता ह्यविनीतसंपद। ॥ ५२ ॥
मतिमानिति ॥ मतिमान्प्राज्ञः | विनय प्रमध्नातीति विनयग्रमाथिनो दुर्बिनी-
तस्थ द्विषः समुन्नतिं बृद्धि समुपेक्षेत्र । उपेक्षायाः फलमाह--ताद्गबिनी तो
उन्तरे क्चिद्रन्धे सुजयः सुखेन जेतुं शक्यः खलु । हि यस्मादविनीतसंपदो
विपदन्ता विपन्मर्यादकाः अनर्थाद्का इत्यथः ॥
कथं दुर्विनीतस्य शत्रोः सुजयत्वमित्याशइ्द्य भेदजजरितत्वादित्याह---
लघुब्त्तितया भिदां गत बहिरन्तश्र नृपस्य मण्डलम ।
अभिभूय हरत्यनन्तरः शिथिलं कूलमिवापगारयः ॥ ५३ ॥
लध्विति ॥ लघुबृत्तितया स्वस्थ दु्त्तिरूपतया बहिर्मित्राजिजनपदेष्वन्तरमा-
द्यादिषु च भिदां भेद गतम्। 'िन्निदादिभ्यो5छु? इत्यडूप्रत्ययः। नुपस्य मण्डल
राष्ट्रमनेन्तरः संनिहितो जिगीपुरापगारयो नदीवेगः शिथिलूमन्तभेंदुजभरं कूल-
मिवासिभूयाक्रम्य हरति ॥
अनुशासतमित्य॑नाकु् नयव॒त्मोकुलमजुनाग्रजम् ।
खयमथ इवाभिवाज्छितस्तमभीयाय पराशरात्मजः ॥ ५४ ॥
अन्विति ॥ इतीत्थमाकुलमरिनिका रस्मरणास्क्षुमितमर्जुनाग्र्ज॑ भीमसेन॑ नय-
व्मे नीतिमागमनाकुलमसंकीण यथा तथानुशासतमुपद्शिन्तम् । “जक्षिव्यादय
पद! इलभ्यस्ताच्छतुर्नुमभावः । तं॑ युधिष्टिरं पराशरात्मजो वेदव्यास:। स्वयम
भिवाण्छितो5र्थ इब साक्षान्मनोरथ इवेत्युस्परेक्षा । अभीयाय प्राप्त: ॥
अथ युग्मेनाह---
के [प तिये [र ५ निरी कक
मधुररवशानि लम्भयन्नपि तियेश्वि शर्म निरीक्षितः
परितः पड़ विश्रदेनसां दहनं धाम विलोकनक्षमम्् ॥ ५५ ॥
मधुररिति ॥ मधुरेः शान्तर्निरीक्षितरवलोकने: । नपुंखके भावे क्तः । न विय्यते
वशमायत्तत्व॑ येपां तान्यवशानि प्रतिकूलानि। “वशमायत्ततायां च! इति विश्वः |
तियेश्वि सगपक्ष्यादीनि शर्म शान्ति रूम्भयन्प्रापपन् । “लम्ेश्व” इति नुमागमः
“व्यथे-! इत्यादिना द्विकमैकत्वम् । परितः पट्ज्वलमेनसाम्र् । दल्यतेडनेनेति .
दहन निवतेक तथापि विलोकनक्षम दशेनीयम् । वह्यादिविलक्षणमिति भावः।
शाम तेजो बिश्वत् ॥
सहसोपगतः सविसय तपसां सतिरसतिरापदाम् ।
दर्शे जगतीश्ुजा मुनि! स वपुष्मानिव पृण्यसंचयः || ५६ ॥
सहसेति ॥ पुनः सहसोपगतो5कस्मादागतस्तपसां सूतिः अभव आपदामसूतिर-
१ अनाविले' इति पाठः + समीक्षिते/ इति प्राठःः ३ 'एनसाम? इति पाठ:
द्वितीय; स्गेई:। शक
अभवः | निवतेक इति यावत् । स॒ झुनिर्व्यासों व्ुष्मान्देहधारी पुण्यसंचयः
ह पुण्यराश्षिरिवेत्युवेक्षा । जगतीभुजा राज्ञा सबविस्मय द॒द्शे दृष्टः ॥
अथोच प्यादुययन्स न्
करासनतः पराध्यादुयन्स पूृतारुणवल्कलाग्र; |
रराज कीर्णाकपिशांशुजालः शज्जात्सुमेरोरिव तिग्मरश्मिः ५७
अश्वेति ॥ अथ दशनानन्तरम् । उच्चकैरुन्नताप्पराध्याच्छेष्ठात्ू । 'अधाद्यत! ।
_ “परावराधमोत्तमपूर्वाच्च' इति यत्रद्ययः । आसनतः सिंहासनादु्नुत्तिष््षत एव
घूतानि कम्पितान्यरुणानि वल्कलाग्राणि यस्य स तथोक्तः | स नृपः की चिस्तृत-
माकपिशमंझछुजा्ूं यस्य स तथोक्तः । सुमेरोः ऋल़्ादुद्यस्तिग्मरश्मिरिव रराज ॥
ञो
अवहितहृदयो विधाय सोज्होम्रषिवदृषिप्रवरे गुरूपदिष्टाम् ।
तदनुमतमलंचकार पश्चात्प्रशम इव श्रुतमासन नरेन््द्रः॥५८॥|
अवहितेति ॥ स नरेन्द्रोडवहितहृदयो5प्रमत्तचित्त: सन् । ऋषिप्रवरे मुनि-
श्रेष्ठ । ऋषिवद्प्यहाँ म् । अहार्थ वर्तिप्रत्ययः । गुरूपदिशम् । शास्त्रीयामिदथ्थः ।
अहाँ पूजाम्। 'गुरोश्व हलः” इत्यकारप्रत्ययः | विधाय पश्चादनन्तरं तदनुमत
तेनानुज्ञातमा सनम । प्रशमः शान्ति: श्रुत शाखभ्रवणमिव । अलरूंचकार। उक्त
प--प्रशमस्तस्य भवव्यलूक्रिया' इति । मुन्याज्ञयोपविष्टवा नित्यर्थः ॥
व्यक्तोदितासितमयूखविर्भासितोष्ठ -
स्ि्ठन्युनेरमिमुर्ख स विकीर्णधाम्नः ।
नन््वन्तमिद्धममितो गुरुमंशुजालं
लक्ष्मीमुवाह सकलस् शैशाइमूर्तेः ॥ ५९ ॥
इति भारविक्ृतो महाकाव्ये किराताजुनीये छ्धितीयः सगगः ।
ब्यक्तेति॥ व्यक्तोदितिः स्फुटोद्तिः स्मितमयूखेरविं भासितावोछ्ठो यस्य स तथोक्तः ॥
'विकीर्णधान्नो बिस्तीणतेजसो मुनेरभिसुर्ख तिष्ठन्स नुपः । इद दीघपमंशुजाल
तन्वन्तं गुरु गीप्पतिस् | 'गुरुगीप्पतिपिन्रादो! इत्यमरः । “अभितःपरित-! इत्या-
दिना द्वितीया । अभितो5भिमुखम् । तिष्ठत इति शेषः। सकलस्य संपूर्णस्य
शशाह्वा मूर्तियंस्थ तस्वेन्दो्ललक्ष्मीमुवाह वहति सम । अन्नोपसमेयस्थ राज्ष उप-
मानेन्दुधर्मेण लक्ष्म्याः साक्षात्संबन्धासंभवात्तत्सदशी छक्ष्मीमिवेति प्रतिबिम्ब-
करणाक्षेपादस्स भवह्ठस्तुसंबन्धात्पदार्थेवृत्तिनिंद्शनारुका र: । तदुक्तम--'प्रतिबि-
म्वस्थाकरणं संभवता यत्र वस्तुयोगेन । तत्साम्यमसंमभवता निदुशेना सा द्विधा-
बभिमता ॥? इति ॥
इति श्रीमहामद्ोपाध्यायको छाचलमलिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां द्वितीयः सगे: समाप्तः ॥
२ 'सुधौतारुण” इति पाठः- रे 'घर्मरश्मिः इति पाठः- रे पूजा? इति पाठःः ४ 'विका+
सितोष्ठ” इति पाठ: ५ मृगाइुमूतें:” इति पाठः-
३& किराताजुनीये -
तृतीयः सगेः ।
अथ त्रिभिसुनिं विशिष॑श्रतार्भि: ककापकमाह । तदुक्तम--(द्वार्भ्या युग्ममिति
ओक्त ब्रिमिः छोकेविशेषकम् । कलापकं चतुर्भे: स्वात्तदूर्व कुलकं स्मृतम् ॥!
ततः शरचन्द्रकराभिरामेरुत्सपिंमिः ग्रांशुमिवांशुजालेः ।
विश्राणमानी लरुच गैज॑ंटासत
विश्राणमानीलरुच पिशड्जीजेटास्तडिच्वन्तमिवाम्बुवाहम्।।१॥
तत इति ॥ तत उपवेशानन्तरं धर्मात्मजों युधिष्टिरः शरच्न्द्रकरामिरामैः ।
आह्वादकेरित्यथे: । उत्सपिंभिरूध्वे असारिभिरंशुजाले: प्रांशुमुज्नतमिव स्थितमि-
स्युत्प्रक्षा। पुनरानीलरुच कृष्णवर्ण पिशज्जीः पिड्नललवर्णा: | गारादित्वान्डीष्। जटा
बिआणं घारयन्तमतणएव तडिस्वन्त विद्युधुक्तमम्डुवाहमिव स्थितमित्युप्ेक्षा ॥
प्रसादलक्ष्मी दधतं समग्रां वषुःप्रकर्षण जनातिगेन ।
्सद्य चेतःसु समासजन्तमसंस्तुतानामपि भावमादंग ॥२॥।
प्रसादेति ॥ पुनः समओ संपूर्णा प्रसाद: सोम्यता तस्व लट्ष्मीं संपद दुधतम्।
अतएव जनसतिगच्छतीति जनातिगेन लोकातिशायिना। “अस्थेप्वपि दृश्यते' इति
ड््नत्यथः । वयुःप्रकषंणाकारसंपदा5संस्तुतानामपरिचितानामपि । व्यासोंडयमित्य-
जानतामपील्यर्थ: । 'संस्तवः स्थात्परिचयः” इत्यमरः । चेतःसु चित्तेष्वाद खेहाओँ
भावसभिप्राय प्रसह्य बलात्समासजन्तम् । ऊगयन्तमिति यावत्। “दशसञ्ख ज्ञां
शपि' इत्युपधाया लोपः । प्रसन्नाकारेषु सर्वोदपि स्विह्मयतीति भावः ॥
अनुद्धताकारतया विविक्तां तन्वन्तमन्तःकरणस्थ वृत्तिम् |
माधुयेविस्रम्भविशेषभाजा कृतोपसंभाषमिवेक्षितेन ॥ ३ ||
अनुद्धतेति ॥ पुनरनुदुताकारतया शान्ताकारत्वेन लिड्रेनान्तःकरणस्थ बृत्ति
विविक्तां पूताम् । शान्तामिति यावत् । “विविक्तो पूतबिजना' इत्यमरः । तन्वन्त
प्रकटयन्तम् १ आकृतिरेवास्थ पित्तशुद्धि कथयतीत्य्थे: । पुनमोधुर्य निसगेसो-
स्यता विखम्भो विश्वास: । 'समो विख्रम्भविश्वासा! इत्यमरः | तयोर्विशेषमति-
शय भजतीति तथोक्तेनेक्षितेन दर्शनेनेव कृतोपसंभाषा संभाषण येन तमिवेत्यु-
स्प्रेक्षा । दृष्टिविशेषेणेवोपर्स भाषमाणमिव स्थितमित्यर्थ: | काशिकायां तु “उपसं-
भाषणमुपसान्त्वनम्? इति भासनादिसूत्रे ॥ कक
धमोत्मजो धर्मनिबन्धिनीनां प्रदृतिमेन:प्रणुदां श्रुतीनाम
हेतुं तदभ्यागमने परीप्सुः सुखोपविष्टं मुनिमाब॒भाषे ॥ ४ ॥
धर्मेति ॥ पुनर्धर्म निबन्नन्तीति धर्मनिबन्धिनीनामपिद्दोत्रादिधमप्रतिपादि-
कानाम् । एनःप्रणुदामघच्छिदाम । किप् । श्रुतीनां बेदानाम्। “श्रुतिः सत्री वेद
आज्ञाय:” इत्यमरः । असूति प्रभव सुखेनोपविष्ट मुनि तदृभ्यागमने तस्यथ सुने-
रागमने हेतु परीषप्सुर्जिशासु:। आमोतेः सन्नन्तादुप्रद्ययः। “आप्क्षप्युधामीत!
इतीकारः । “अन्न लछोपो<भ्यासस्थ” इत्यभ्यासकोपः । आबश्चाषे उवाच ॥
च
वृतीयः सगे; । ३७
अनाप्तपुण्योपचयेदेरापा फलस्थ निर्धूतरजाः सवित्री ।
तुल्या भवदरशनसंपदेषा वृष्टेदिवों वीतबलाहकायाः ॥ ५॥
अनाप्तेति ॥ अनाप्तपुण्योपचयरक्वतपुण्यसंग्रहैदुरापा दुलेभा । फलस्य सवित्री
श्रेयस्करी निर्धतरजा हतरजोगुणा । अन्यत्र निरस्तधूलिः | 'रजों रजोगुणे घूलो
परागातंवयोरपि! इति शाश्रतः । एवा भवदर्शनसंपत्संपत्तिः । छाभ इति यावत् |
संपदादिभ्यः किपो भावार्थे्वात् । वीतबराहकाया गतसेघाया दिव आका-
शस्य संबन्धिन्या वृष्टेस्तुल्येत्युपमा्ंकारः । अनअदृष्टिवदताकेतोपपतञ्न भवदरीने
सर्वथा कस्यचिच्छेयसो निदानमित्यर्थं:.। वारि वहतीति बलहाहकः। प्रषोदरा-
दिव्वात्साधुः ॥
अद्य क्रिया; कामदुघाः ऋतूनां सत्याशिषः संग्रति भूमिदेवाः ।
आ संसृतेरसि जगत्सु जातस्त्वय्यागते यद्धहुमानपात्रम् ॥६॥
अद्येति ॥ अद्य क्रतूनां क्रिया अनुष्ठानानि । कासान्दुहन्तीति कामदुधा: । फरूदा
इत्यर्थ: । 'दुहः कब्घश्च' इति कप्प्रययो घादेशश्र | संग्रत्यद्य भूमिदेवा ब्राह्मणाः ।
“द्विजाह्यग्रजन्म भूदेववाडवाः । विप्रश्न ब्राह्मण:” इत्यमरः । सत्याशिषों जाता;
ब्राह्मणाशिषो5द्य फलिता इत्यर्थ: | यद्यतः कारणात्त्वय्यागते सति । त्वदागमनेन
निमित्तेनेत्यथे: । अस्मीदयहमर्थेडव्ययम् । “अस्मीत्यस्मदर्थानुवादे5हमर्थे5पि” इति
गणबव्थाख्याने । 'दासे कृतागसि भवत्युचितः प्रभु्णा पादप्रहोर इति सुन्दरि
नास्मि दूये? इति प्रयोगानच्च । आ संखतेरा संसारात् । यावत्संसारमिलथे: ।
अभिविधावाड़' । विकल्पाद्समासः । जगत्सु बहुमानपात्र बहुयोग्यताभाजनं
जात: । सकलसस्कमैफलभूत॑ त्वदागमर्न चेन मे जगन्मान्यतेति भावः ॥
श्रियं विकर्षत्यपहन्त्यघानि श्रेय पंरिस्रोति तनोति कीर्तिम् ।
संदर्शनं लोकगुरोरमोघ॑ तवात्मयोनेरिव किं न धत्ते ॥ ७॥
सयमिति ॥ आत्मयोनेजेहाण इव लोकगुरोस्तवामोघमविफल संदर्शनं श्रिय॑
विक्षेत्याकर्षति । अघानि दुःखान्यपहन्ति । “अंहोदुःखब्यसनेष्वधम्” इत्यमरः ।
श्रेय: पुरुषार्थ परिस्नोति खबति । कीर्ति च तनोति । कि बहुना कि न घत्ते किं
न करोति । सब करोतीत्यर्थ: ॥
चर ननिईत निवति
श्योतन्मयूखेअपि हिमद्तों मे ननिईतं निरंतिमेति चश्षुः ।
समुज्झितज्ञातिवियोगखेद त्वत्संनिधावच्छसतीव चेतः॥ ८ ॥
शअ्योतदिति ॥ हे भगवन्, व्रयोतन्सयुखे सुधा(्राविकरे हिमद्युताबिन्दावपि
विषये ननिर्दृतम् । नजर्थस्थ नशब्दस्य सुस्खुपेति समासः । से चल्लुस्व्वस्संनिधो
नि्वंति सुखमेति । तथा चेतश्र समुज्झितज्ञातिषरियोगखेदं त्यक्तबन्धुबिरहदुःखं
' समुच्छुसतीवानुपरोधेन भ्राणितीवेत्युप्रेक्षा । पूर्वार्ध तु निई्नेत्तिकारणे सत्यपीन्दा-
वनिर्तेतिकथनाहिशेषोक्ति: । तदुक्तम--“तत्सामग्र्यामनिद्धत्तिविंशेषोक्तिनिंग-
झते' इति
३ 'परिस्तोद़ि? इति पाठः-
३८ 'किराताजुनीये
निरांस्पदं प्रश्नकुतृहलित्वमसाखधीन किस्म निःस्पृहाणाम् ।
तथापि कल्याणकरीं गिरं ते मां श्रोतुमिच्छा मुखरीकरोति।९॥
' तिरास्पदमिति ॥ प्रश्नकुतृहलित्व॑ निरास्पदम् | व्वदागमनप्रयोजनप्रश्नो निरा-
स्पद इत्यर्थ: । “आस्पदं प्रतिष्ठायाम्! इति निपातः । प्रश्नानवकाशे हेतुमाह-नि
सएहाणाम् । युप्मादशामित्य्थें: । अस्मास्वधीनमायत्त किसु | न किंचिदस्मत्तों
लभ्यमिदथेः । आधारत्वविवक्षायां सप्तमी । तथापि कल््याणकरीम्। अस्मद्धितेक
हेतुमिद्यथः । निःस्पृहवृत्ते: पाराध्योदिति भावः। 'कृणो हेतु” इति टप्नयये
डीप् । अतस्ते गिरं श्रोतुमिच्छा माम् । मुख वागस्थास्तीति मुखरो निरन्तर
भाषी । 'रप्रकरणे खमुखकुझेभ्य उपसंख्यानम्? इति रः । 'दुर्मुखे सुखराबद्धमुखो
इत्यमरः । ततश्िवप्रत्ययः । मुखरीकरोति । व्याहारयतीत्यर्थ: । निःस्ण॒हस्यापि ते
वाक्यमस्मद्धितकरत्वाच्छो तब्यमिति भावः ॥
इत्युक्तवानुक्तिविशेषरम्यं मनः समाधाय जयोपपत्तो ।
उदारचेता गिरमित्युदारां देपायनेनाभिदधे नरेन्द्र! ॥ १० ॥
इतीति ॥ इतीस्थमुक्तिविशेषरम्यमुक्तिवेचिज्यचारु यथा तथोक्तवान् । उदार-
चेता महामना नरेन्द्रो द्वेपायनेन व्यासेन । द्वीपमयन स्थान जन्मभुमियस्य स
द्वीपायनः स एव द्वेपायनस्तेन । “प्रज्ञादिभ्यश्र' इति स्वार्थेउण्प्र्ययः नापत्याथें ।
“नडादिभ्य: फक्! । तेष्वेव पाठाह्राधितार्थत्वाच्च । जयोपपत्तों मनः समाधाय।
जयसिद्धिमपेक्ष्येत्यर्थं:। इति वक्ष्यमाणप्रकारामुदारामथेवर्ती गिरमभिदध उक्तः ।
दुहादित्वादप्रधाने कमेणि लिटू । 'प्रधानकर्मण्याख्येये रादीनाहुद्विकर्मेणाम् ।
अप्रधाने दुहादीनां ण्यन्ते कतुश्न कमैणः 0” इति वचनात् ॥
आादी तावत्तस्थ माध्यस्थ्यभज्ञदोप युग्मेन परिहरति---
चिचीषतां जन्मवतामलध्वीं यशोवतंसासुभयत्र भूतिस ।
अभ्यर्हिता बन्धुषु तुल्यरूपा वृत्तिविशेषेण तपोधनानाम् ॥ ११॥
चिचीषतामिति ॥ अल्वीं गुर्वीम् | “वोतो गुणवबचनात? इति डीप् । यशो
चतंसां कीतिभूषणाम् । उम्यत्रेह चामुत्र च भूति श्रेयश्रिचीषतां चेतु संग्रही:
सुमिच्छताम् । चिनोतेः सन्नन्ताच्छतृप्रत्ययः । जन्मव्ता शरीरिणां बन्धुषु बिषये
तुल्यरूपेकविधा वृत्तिब्यवहारोउभ्यहिंतोचिता तपोधनानां त्वस्मत्सदशां विशेषेण
नियमेनाभ्याहिंता ॥
तथापि निध्त॑ नृप तावकीनेः प्रह्मीकृतं मे हृदय गुणौयेः ।
वीतस्पृह्मणामपि मुक्तिभाजां मवन्ति भव्येषु हि पक्षपाता। १२
तथापीति ॥ वथापि तुल्यबृत्तो चित्तेडपि। हे नूप, तावकीनैस्व्वदीये: । “थुष्म-
दुस्मदोरन्यतरस्यां खन्न' इति खन््प्रत्ययः | 'तवकममकावेकवबचने” इति तबका-
देशः । गुणीघेः प्रह्मी कृतमावर्जितं से हृदुर्य निशन्न॑ त्वदायत्तम्। 'अधघीनो निन्न आयत्त:?
इत्यमर: । ननु निःसप्हस्थ को5य पक्षपात इत्यन्नाह--वीतेति । बीतसपृहाणां
विरक्तानां मुक्तिभाजाम । मुमुक्षुणामपीत्यथेः । भवन्तीति भव्या: साथवः ।
ढूंतीये? सगे; | ३९
'“अव्यगेय-! इत्यादिना कतेरि निपातः । तेषु पक्षपाताः खेहा सवन्ति | न तु
साध्वनुमहो महतां माध्यस्थ्यमञ्षक इति भावः ॥
अथ नृपस्थ गुणवत्तां प्रकटयितुं इ॒तराष्ट्रस्य दुश्ेष्टामुद्धाटयति--
सुता न यूयं किम्रु तस्य राज्ञः सुयोधन वा न ग्रुणरतीताः
यस्त्यक्तवान्व स वृथा बलादा मोह विधत्ते विषयाभिलापषः १३
सुता इति ॥ यूय तस्य राज्ञो इ॒तराष्ट्रस्य सुताः पुत्रा न किम्रु । अपि तु सुता
एवेब्यर्थ: । ग्रुणेः शान्तिदानदाक्षिण्यादिभि: सुयोधर्न नातीता नातिक्रान्ता वा.
अतीता एवेत्यर्थ: । कतेरि क्त:। असुतत्वमगुणत्व॑ च व्यागे हेतुः । युप्मासु
तद्नास्तीत्यर्थ: । उपालम्से कारणमाह--य इति। यो छतराष्ट्री वो युप्मान्वूथा
निप्कारणमेव त्यक्ततान् | यदि व्यय सुता गुणाधिकाश्व तहिं कथमयाक्षीत्तत्राह--
बलादिति । स विषयामिलाषो भोगतृष्णा बलाद्वा बलादिव । “वा स्थाह्विकल्पो-
पमयोरेवार्थेडपि समुच्चये” इति विश्व: । मोहमबिवेक विधत्ते | विषथामिला-
पातिरिक्तो न कश्रिद्युप्मत्यागहेतुरस्तीतव्यथं: । अन्न कार्यकारणसमर्थनरूपो5था-
न्तरन्यासः ॥
अथ राज्ञ उत्साहवर्धनाय शन्नोहोनिं सूचयति---
जहातु नेनं कथमर्थसिद्धिः संशय्य कणोदिषु तिष्ठते यः
असाधुयोगा हि जयान्तरायाः प्रमाथिनी नां विपदां पदानि १४
जहात्विति ॥ एन छत्तराष्ट्रमथेसिद्धि:ः कं न जहातु । जहालेबेल्यर्थ: । 'प्रषाति-
समेप्राप्तकालेषु कृतद्याश्र' इति प्राप्कले छोद । तस्य हानिकालः प्राप्त इत्यथें: ।
कुतः । यो छतराष्ट्रः संशय्य संदिद्य कणोदिषु तिष्ठते । कर्णादीनदुमेच्रिणः संदि-
ग्वार्थे निर्णतृत्वेनावलम्बत इत्यथेः । 'प्रकाशनस्थेयारूययोश्र' इति स्थेयाख्याया-
मात्मनेपदम । तिष्ठते5स्मिन्निति स्थेयो विवादपदनिर्णेता । ताथाहि । असाधुयोगा
दुजनसंसर्या जयान्तराया जयविधातका: । कि च प्रमाथिनीनामुन्मूलनशी लाना
विपदां पदानि स्थानानि । 'पदूं व्यवसितत्राणस्थानलूक्ष्माड्लिवस्तुषु' इत्यमरः ॥
न केवर्ल जयघातिनः किंत्वनर्थकारिणश्रेत्यथेः । ॒तराष्ट्रीडईपि दुजनविधेयत्वा-
द्विनड्डयतीति भावः ॥
एवं शत्रोरनथ सूचयित्वा वा राज्षोडर्थसिद्धि सूचयति--
पथश्युतायां समिता रिपूर्णां धम्यां दधानेन धुरं चिराय |
त्वया विपत्खप्यविपत्तिरम्यमाविष्कृतं प्रेम पर गुणेषु ॥१५॥
पथ इति ॥ रिपूर्णां समितों सभायाम्र्। 'सभासमितिसंसदः? इत्यमरः । पथ-
ख्युतायां मार्गाद्चष्टायाम् । दुराव्मनों दुशशासनस्थ ख्रीम्हणसाहसमड्डी कृववत्या-
मिल्र्थ: । चिराय धर्म्या धर्मादनपेताम् । “घर्मपथ्यर्थन्यायादनपेते” इति यत््र-
लय: | घुरं भार दधादेन । कृच्छेप्वपि घर्माद्चलतेत्यथे:। व्वया चविपस्सत्नरपि ।
अजिपत्त्यविनाइयत एव रम्य गुणेपु शान्त्यादिषु विषये परमुत्कृष्ट प्रेमाबिष्कृते
अकटीकृतम् । दुःसहमपि सोढवता त्वया साथु कृतमिति भावः ॥
छ्० किराताजुनीयें
विधाय विध्वंसमनात्मनीन॑ शमेकइत्तेमेवतश्छलेन |
प्रकाशितत्वन्मतिशीलसाराः कृतोपकारा इव विद्विपस्ते ॥१६॥
विधायेति ॥ कि च शम एवका मुख्या वृत्तिय॑स्थ तस्थापरोपतापिनों भवत-
इछलेन कपटेन । आत्मने हित आत्मनीन: स न भवतीत्यनात्मनी नः । स्वस्थे-
वान्थहेतुरित्यथे: । तम् । “आत्मन्विश्वजनभोगोत्तरपदात्ख:' इति खप्रत्ययः ।
विध्वसमपकारं विधाय हरृत्वा । प्रकाशित: प्रख्यापितरवन्मतिशीलूयोस्तव प्रज्ञा-
सदृत्तयोः सारः प्रकर्षो येस्ते तथोक्ताः | ते तब विद्विषः कृतोपकारा हवोपकृत-
वन््त इव । उपकारो5प्युपकारायैव संबृत्त:। यदेषां दौजैन्य॑ युष्मत्सौजन्य च
जगति सुव्यक्तमासीदिदयथे: । विद्यमानसापि सुजनस्य चन्दनदारुण इंब गुणा:
परिभव इव प्रचुरीभवन्तीति भावः ॥
अथ प्रयोजनान्तरमाह---
लभ्या धरित्री तव विक्रमेण ज्यायांश्व वीयाखबलेचिंपक्ष) ।
(९ 6 धिविंधेय | अ (भ ९
अतः प्रकषोंय विधिविंधेयः प्रकषंतत्रा हि रणे जयश्री! ॥१७॥
लभ्येति ॥ तव। त्वयेलर्थे:। 'कृतद्यानां कतेरि वा! इति षष्ठी । धरित्री विक्रमेण
लब्या प्राप्तच्या । न च सुलभ्या ते बिनेद्याह--विपक्षश्र शत्रुरपि। वीय शोर्येम-
स्राण्याभेयादीनि बलानि सेन््यानि तेज्यायान्प्रशस्यतरः । अधिकतर इति यावत्।
ज्येष्टस्य 'ज्यादादीयसः” इति ज्यादेशः। अतः प्रकर्षायाधिक्याय विधिरुपायों
विधेयः कर्तन्यः। कुतः। हि यस्माद्रणे जयश्रीः प्रकर्षतआा ग्रकर्षप्रधाना ।
भ्रकर्षायत्तेत्वथें: । “तु प्रधाने सिद्धान्ते! इयमरः। बलिन एबं जयः न तु
दुर्बलस्येति भावः ॥
अथ “त्रिः-? इत्यादिना छोकचतुष्टयेन विपक्षज्यायस्त्वं वणेयति---
त्रिःसप्तकृत्वो जगतीपतीनां हन्ता गुरुषय स जामदश्यः ।
वीयोबधूतः सर तदा विवेद प्रकृषमाधारवर्श गुणानाम् ॥१८॥
ब्रिःसप्तति ॥ ब्रिरावृत्तान्सप्रवारांस्रिःसप्तकृत्व: । एकविंशतिकृत्व इत्यर्थः ॥
त्रिःसप्तशब्दयोः सुप्सुपेति समासः । 'संख्याया: क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुच!
इति हृत्वसुच्प्ययः । जगतीपतीनां महीपतीनां हन्ता नाशको गुरुरखवेदोपदेश्श
सः । प्रसिद्ध इत्यर्थ: । अत एवं यच्छब्दानपेक्षत्वम् । तदुक्ते काव्यप्रकाशे---
“पप्रक्रान्तप्रसिद्धानुभूतार्थविषयस्तच्छब्दों यच्छब्दोपादानं नापेक्षते! इति। जम-
दप्नेर्पत्य परमाझ्ञामदस्यः । “गर्गांदिभ्यो यज्र्'! इति यब्प्रययः । यस्थ भीष्मस्य
बीयौवधूतो विक्रमामिभूतः । अग्बिकास्वयंवर इत्यर्थें: । तदा भद़्आपिसमये
गुणानां शौयांदीनां प्रकषमतिशयमाधारवशमाश्रयाधीन पिवेद् जज्षे स्म । स्ववि-
थाया: स्वशिष्ये सीप्मे सखवस्मादपि प्रकषोधानदर्शनादिति भावः । 'स्म पादपू-
रणगे भूतेडर्थ च! इति विश्वः ॥
यसिननेश्वय कृतव्यलीक! पराभव आध्त इवान्तको5पि ।
धुन्वन्धनुः कस रणे न कुर्यान््मनों भयैकप्रवर्ण स भीष्मः १९
यरिसिल्विति ॥ यस्मिन्सीप्से विषये । अनीशखरस भावो<नेश्र्यमसामथ्यम् ।
तृतीय; सगेः । ४१
पनजः छुचीशरक्षेत्रज्षकशछनिपुणानाम्! इति विकव्पान्नजः पूर्वपदवृश्यभावः ॥
तेन कृतब्यलीको जनितवेलक्ष्यः । 'दुःखे वेलक्ष्ये ब्यीकम्” इति यादवः । अन्त-
को5पि यमो5पि पराभव प्राप्त इृव । भीष्मस्थेच्छाबरणव्वादन्तको5पि पराजित
इवास्ते किमुतान्य इति भावः। स भीष्मो रणे घनुर्धुन्वन्कम्पयन्कसय मनो
भयेकप्रवर्ण भय एकप्रवणमेकोन्मुखम् । शिवभागवतवत्समासः । न कुर्यात्।
सर्वेस्थापि मनसि भय कुयादेवेत्यथे: ॥
सजन्तमाजाविषुसंहतीर्वः सहेत कोपज्व॒लितं गुरु क ।
परिस्फुरछोलशिखाग्रजिहं जगजिघत्सन्तमिवान्तवद्विम् ॥॥। २०॥
सूृजन्तमिति ॥ भाजों रण इपुसंहतीर्बाणसद्भान्सजन्त वर्षन्त कोपज्वलितमत
एव परिस्फुरन्तो छोलाश्व शिखाग्राण्येव जिह्ना यस्य ते तथोक्त जगलोक॑ जिघ-
त्सन्तमत्तुमिच्छन्तस् । अदेः सन्नन्ताच्छतृप्रत्ययः । “'लुड़सनोधेस्लू” इति घस्ला-
देश: । अन्तवह्धिं कालाप्मिमिव स्थितं गुरु द्वोण वो युष्माक॑ मध्ये कः सहेत
सोढुं शक्तलयात् । न को<पीव्यर्थ: । “शकि लिड्टः च! इति शक्यार्थ लिड्टः ॥
निरीक्ष्य संर्म्भनिरस्तथेयं राधेयमाराधितजामद सभ्यम् ।
असंस्तुतेषु प्रसरभ भयेषु जायेत स॒त्योरपि पक्षपातः ॥ २१ ॥
निरीक्ष्येति ॥ संरम्भेण कोपेन निरस्त त्याजित घेय निर्विकारचित्तत्वं येन दे
तथोक्तम् । आटोपेनेव परधेर्यापद्दारिणमित्यथ: । आराधितजामदस्यं झुश्नूषित-
भागेवम्। जामदसम्याद्धिगताखरहस्यमित्यर्थें: । राघेय राधासुतं कर्णम् । 'ख्रीभ्यो
ढक्! । निरीक्षय झतद्योरप्यसंस्तुतेष्वपरिचितेषु । “संस्तवः स्थात्परिचयः” इत्यमरः ।
भयेषु प्रसभ पक्षपातः परिचयो जायेत । रूत्युरप्यस्माद्विभीयात्किमुतान्य इति
भाव: । संभावनायां लिड्ः । अन्न जनिक्रियापेक्षया समानकतृकत्वाभावेडपि
पक्षपानक्षियापेक्षया तत्संभवन्निरीक्ष्येति ल््यब्निर्देशः समर्थनीयः । 'प्रधानोप-
सजन्नभावस्त्वप्रयोजक:ः इति व्यक्तिविवेककारः । अन्न भयसंबन्धरहितस्थ
सतल्योमेयर्संबन्धामिधानादसंबन्धे संबन्धरूपातिशयोक्तिरलक्वारः ॥
अथानन्तरं करणीयमाणमनप्रयोजने च॒ युग्मेनाह--
यया समासादितसाधनेन सुदुश्चरामाचरता तपख्याम् ।
एते दुरापं समवाप्य वीर्य॑म्रुन्भूलितारः कपिकेतनेन ॥ २२ ॥
ययेति ॥ यया विद्यया करणे न सुदुश्वरा मतिदुष्करां तपरयां तपश्चर्या म् । '“कमेणो
रोमन्थतपोभ्यां वर्तिचरो:! इति क्यडू | “अ प्रत्ययात्' इति स्त्रियामप्रययः ।
आचरता । पशुपति प्रति तपः कुवेतेत्यथेंः । अतएवं समासादित प्राप्त साधने
पाझुपताखरूपं येन तेन । कपिहंनुमान्केतर्न चिह्न यस्य तेन । अजुनेनेत्यर्थ: ।
दुरापमन्यस्थ दुर्लभ वीय तेजः समवाष्य । एते पूर्वोक्ता भीष्मादय उन्मूलितार
उन्मूछूयिष्यन्ते । उन्मूलयतेण्य॑न्तात्कमेंणि ल्युट । अन्न चिण्वद्डिगमे5पि तस्य
“असिद्धवदत्रनाभात! इत्यसिद्धत्वात् 'णेरनिटि! इति णिलोपः। तन्षिमित्तस्थेव
२ 'परिभ्रमत्' इति पाठः- ।
०
४२ किराताजुनीये
वअनिटि! इति निषेधात् । उक्त च--“चिण्वद्डद्धियुक्च हन्तेश्व घत्व॑ दीघश्रोक्तो
यो मित्तां वा चिणीति । इृद चासिद्धस्तेन से लुप्यते णिर्नित्यश्वा्यं वदिनमित्तों
चिधाती ॥! इति ॥
मह्वयोगाय महामहिम्नामाराधनीं तां नप देवतानाम्॒ |
दातुं प्रदानोचित भूरिधाम्नीमुपागतः सिद्धिमिवास्ति विद्याम् २३
महत्वेति ॥ हे नृप, महत्त्वयोगाय प्रकर्षेछाभाय महामहिस्नां महानुभावानां
देवतानामिन्द्रादीनाम् । आराषध्यतेडनयेत्याराधनी ताम्। प्रसादयित्रीमित्यर्थः ।
करणे ल्युद । डीप। भूरिषान्नों मद्दाप्रभावाम्। “धाम देशे गृहे रश्मो स्थाने
जन्मप्रभावयो:? इति विश्व: | “अन उपघालोपिनोन्यतरस्थाम! इति वा छीप।
विद्यामिन्द्रमन्नरूपां सिद्धि साक्षात्कायसिद्धिमिवेति विद्याया अमोघत्वोक्तिः । हे
अदानोचित दानपात्रभूत। फलभोक्तृत्वादस्थ पात्रत्वोक्ति: । दातुसुपागतो5स्मि ॥
इत्युक्तवन्त त्रज साधयेति प्रमाणयन्वाक्यमजातशत्रोः ।
असेदिवांसं तमुपाससाद वसन्रिवान्ते विनयेन जिष्णुः ॥ २४॥
इतीति ॥ इत्युक्तवन्त प्रसेदिवांस प्रसन्लम्। “भाषायां सदवसश्रुवः? इति क्सुः।
ते झुनि जिष्णु नंयनशीलो 5ज़ुन: । “ग्लाजिस्थश्र-' इति ग्सुप्रत्ययः | बज साधया-
नुतिष्टे्ववेरूपम् । अजातशत्नोधमेराजस्य । स्रयमविद्वेषणशी लत्वादियं संज्ञा ।
वाक्य प्रमाणयन् । तदादिष्ट: सन्नित्यथे: । अन्ते वसंइछात्र हृव। “छात्रान्तेवा-
सिनो शिष्ये” इत्यमरः । विनयेनानोडत्येनोपाससाद समीप॑ं प्राप ॥
निर्याय विद्याथ दिनादिरम्याह्विम्बादिवाकसय मुखान्महर्षे! ।
4० अली का
प्राथोननं वह्षिकणावदाता दीप्तिः स्फुरत्पन्ममिवाभिपेदे ॥ २५ ॥
नियायेति ॥ अथ वह्लिकणावदाता स्फुलिड्गवदुजव॒छा । देवतासाज्निध्यादिति
भावः | विद्येन्द्रसनाञ्नरूपा। दिनादिरमस्यादुर्कस्य प्रभातभास्करस्य बिम्बादिव मह्ठनपें-
व्यासस्थ झुखाश्नषियाय निगेत्य । समासे5नब्पूर्वे क्ववो ब्यप् | दीप्तिरकंदीब्षितिः ।
स्फुरट्विकसत्पञ्ममिव । पा्धोननमजुनस्य मुखमभिपेदे प्रविष्टा ॥
योग व् त॑ योग्यतमाय तस्मे तपःप्रभावाद्विततार सद्यः ।
'यैनास त्बेषु कृतेज्यभासे सम्ुुन्मिमीलेव चिराय चक्षु;॥२६॥
योग चेति ॥ योग्यतमायाहइंत्तमाय तस्मे पार्थाय ते वक्ष्यमाणमहिमान योग
डयानविधि च। 'योगः संनहनोपायध्यानसंगतियुक्तिषु! इृत्यमरः । तपःप्रभावा-
स्सूथ्यो विततार दुदो। चिरकालग्राह्ममपीति भावः । येन योगेन दत्तवेषु प्रकृतिम-
इदादिषु । तथा च 'मूलप्रकृतिमेदानहझ्वारो मनश्र पन्न तन्मान्राणि पद्न बुद्धी-
“निद्रयाणि पन्च कर्मेन्द्रियाणि पतञ्च महाभूतानीति चतुविद्ञतितर्वानि' तन्नाव-
आसे साक्षात्कारे कृते सत्यस्याजुनस्थ चक्षुरक्षि चिराय समुन्मिमीलेवोन्मिषित-
'सिवेत्युस्पेक्षा । तदा तस्य को5पि महानखिकाज्ञानसक्षनस्तत्वावभासश्रिरादुन्धस्य
'इष्टिकास हृव(/भवदिति भावः ॥
ठृतीयः सगे: । ४३
आकारमाशंसितभूरिलाभ॑ दधानमन्तःकरणालुरूपम् ।
नियोजयिष्यन्विजयोदये त॑ तपःसमाधो मुनिरित्युवाच ॥२७॥
आकारमिति॥ आशंसित आख्यातो भूरिलाभोइनेकश्रेय:प्राप्तियन त॑ तथोक्तम् ।
महा माग्यसूचकमित्यर्थ: । अन्तःकरणशब्देन तद्गत्तिरुत्साहों छक्ष्यते | तदनुरूप
तदनुकूछम् । उत्साहानुगुणव्यापारक्षममित्यथ: । जाकारं मूर्ति दधानं तमजुने
मुनिर्विजयोदये विजयफलके तपःसमाधों तपोनियसे । 'समाधिरनियमे ध्याने
नीवाके व समर्थने! इति बिश्वः | नियोजयिष्यन् । नियोजयितुमिच्छन्षित्यथे: ॥
“रुद रेषे च' इति रूट । 'रृटः सद्ठा! इति सत्प्रत्ययः | इति चक्ष्यमाणमुवाच ॥
बैद्धतेजा रे
अनेन योगेन वि निजां परस पदवीमयच्छन ।
समाचराचारसुपात्तशस्रो जपोपवासाभिषवेश्व॑नीनाम ।। २८ ॥
अनेनेति ॥ अनेन स्वोपदिष्टेन योगेन विवृद्धतेजा निज्जां पद्वीं परस्मा अय-
च्छन् । परस्य प्रवेशमयच्छब्नितद्यथः । उपात्तशसत्रो ग्रहीतायुध: सन् । जपो-
पवासाभिषवेः स्वाध्यायानशनस्रानेमुनीनामाचारं समाचरानुतिष्ठ ॥
क्षेत्रविशोषे तपःसिद्धिरित्याशयेन त॑ निद्शेयज्नाह---
करिष्यसे यत्र सुदेश्वराणि प्रसत्तये गोत्रमिदस्तपांसि |
शिलोचयं चारुशिलोचय तमेष श्षणान्रेष्यति मुद्यकस्त्वाम् २९
करिष्यस इति ॥ यतन्न शिलोच्ये गोन्नभिद इन्द्वस्य प्रसत्तये प्रसादाय सुदुश्य-
राणि तपांसि करिष्यसे | चारुशिलोचय रम्यशिखरं त॑ शिलोश्चर्य गिरिमिन्द्रकीक-
रूपम्। 'अद्विगोत्रगिरिआवा चलछशैलशिलोच्चया:' इत्यमरः। त्वामेष गुझको यक्ष: ।
अनन्तरमेवास्य पुरः प्रादुभावादेष इति निर्देशः । क्षणाश्नेष्यति प्रापयिष्यति ॥
इति ब्रुवाणेन महेन्द्रंसलु महर्षिणा तेन तिरोबभूवे ।
त॑ राजराजानुचरो5स्थ सीक्षात्प्रदेशमादेशमिवाधितष्ठी ॥ ३० ॥
इतीति ॥ इतीत्थं महेन्द्रसूनुमजुन ब्रुवाणनोक्तवता । “वर्तेमानसामीष्ये! इति
भूते वर्तमानवस्प्र्ययस्तिरोधानस्याविछम्बसूचनाथे: । तेन महर्षिणा व्यासेन
तिरोबभूवे उन्तर्देघे । भावे लिट । राजराजों यक्षराजः:। “राजा प्रभो नृपे चन्द्रे यश्ले
क्षन्नियशक्रयो: इति विश्व: । तस्यथानुचरः पूर्वोक्तयक्षोउस्य मुनेरादेश साक्षादिव
प्रदेशभजुनाधिष्ठितस्थानमधितष्ठा । प्राप्त इत्यथेः । “स्थादिष्वभ्यासेन चाभ्या-
ससय' इति षत्वम् ॥
कृतानतिव्योहतसान्त्ववादे जातस्पृहः पुण्यजनः स जिष्णों ।
इयाय सख्याविव संग्रसाद विश्वासयत्याशु सतां हि योगः ३१
कृतेति ॥ स पुण्यजनो यक्ष: कृतानरतिः कृत प्रणामः सन्वब्याह्नतसान्त्ववादे उक्त-
२ 'समृद्धतेजा? इति पाठःः २ 'सुदुष्कराणि! इति पाठः- ३ नरेन्द्रसूनुम! इति पाठः-
४ “सद्य/ इति पाठ:
४७ किराताजुनीये
प्रियवचने । 'व्याहार उक्तिकंपितम्! इत्यमरः । जिष्णावजुने जातस्पृद्दो जातानु-
राग: सन् । सख्यो सुहृदीव | “अथ मित्र सखा सुदत” इत्यमरः | संप्रसादं
विश्रस्भमियाय प्राप । तथाहि । सतां साधूनां योगः संगतिराञ्यु विश्वासयति
विश्वास जनयति हि । सामान्येन विशेषसमर्थनरूपो5थोन्तरन्यासः ॥
अथोष्णभासेव सुमेरुकुश्जान्विहीयमानालुदयाय तेन ।
बृहद्युतीन्दुःखक्ृतात्मलाभ तमः शनेः पाण्डुसुतान्प्रपेदे।।३२॥
अथेति॥ अथोष्णभासा सूर्यणोद्याय पुनरुद्टमाय विही यमानांस्त्यज्यमानानिति
तमःथप्राप्तिकारणोक्तिः । इृहह्युतीन् । सोवर्ण्वाद्यीप्यमानानित्यर्थ: । इति तमसः
संकोचकारणोक्ति: । सुमेरुकुझ्ानिव । अन्न सुमेर्अद्वणं कुझ्नानां सोवर्णेत्वद्योतना-
भेस् । तेनाजुनेनोदयाय श्रेयसे विहीयमानान्बृहच्युतीनने कबुद्धिप्रकाशा न् । पूर्वे-
वद्िशेषणद्यस्य प्रयोजनमनुसंधेयम् । पाण्डुसुतान् । चतुर इति शेषः । दुःखेन
कृच्छेण कृत उपपादित आत्मछाभ उत्पत्तियेस्थ तत्तथोक्तम् । तेषां विचेकित्वात्क-
थंचिलब्धोदयमित्यथेः । तमः शोकोउन्धकारश्र । 'तमो5न्धकारे स्वर्भानो तमः
शोके गुणान्तरे” इत्युभयत्रापि विश्वः । शनेमेन्दं प्रपेदे । तेषां बिवेकित्वाद्धीत-
मीतमिवेति भाघः । अन्न तमःशब्दस्य डझिष्टव्वाच्छेषानुप्राणितेयमुपमा ॥
असंशयालोचितकायेनुन्नः प्रेम्णा समानीय विभज्यमानः ।
तुल्याद्विभागादिव तन्मनोमिद्ःखातिभारो5पि लघुः स मेने ३ हे
असंशयेति ॥ असंशयमसंदिग्ध यथा तथालोचितं विवेचित यत्काय तेन नुन्नो
निरस्त हृति लघुत्वहेतूक्तिः । 'नुद्विदोन्दत्राप्राहीभ्योउन््यतरस्याम्? इति निष्ठानत्व-
म्। कार्यगोरवमालोच्य निरस्त इत्यथ: । तथापि प्रेम्णा आतृवात्सल्येन कन्नो समा-
नीय पुनराकृष्य बिभज्यमानः समशो भागीक्रियमाणः । तुल्येन ग्रेम्णा तुल्यदु:-
खत्व॑ मवतीति भाव: । स पू्वोक्तो दुःखमेवातिभारो5पि | अतिभारभूतमपि
दुःखमित्यर्थ: । तनन््मनोभिस्तेषां चतुर्णा पाथानां मनोभिस्तुल्याद्विभागादिव ।
पूर्वोक्तात्प्रेम कतात्समविभागादिवेत्यथ: । वस्तुतस्तु विवेकादेवेति भावः । पुन-
विंभागग्रहण तस्य हेतुस्वोस्प्रेक्षाथेमनुवादाददोप: । छघुमने मतः । यथेको ने-
कधा विभज्य बहुसिरुह्ममानों महानपि भारो रूघु्मन्यते तद्गदित्यथे: ॥
अथेव प्रेम्णाकृष्पमाणमपि शोक चविवेको निर्जिगायेत्याइ---
घैयेंण विश्वास्रतया महर्षेंस्तीवादरातिग्रभवाच्र मन््योः |...
वीये च विद्वत्सु सुते मघोनः स तेषु न खानमवाप शोकः ॥ ३ ४॥
चैयेंणेति ॥ घैयेंण तेषां निधगेतो निर्विकारचित्तस्वेन तथा मदर्षेब्याौसस्य । प्रव-
तेकस्येति शेष: । विश्वास्यतया । श्रद्धेयवचनत्वेनेत्यथें: । अरातिप्रभवादरातिहेतु-
कात्तीवा हुःसद्दान्मन्यो: क्रोधाद्धेतोस्थार्जुनप्रभावपरिज्ञानाश्चेति । हेत्वन्तरं बिशे-
'चणमुखेनाइ--मधघो नः सुते5जुने वीय च । “न छोक-! इत्यादिना षष्ठीप्रतिषेधः ।
विद्वत्सु । ज्ञातवत्स्विति यावत् । “बिदेः शतुर्व॑सुः” इति वेकल्पिको वस्वादेशः |
तेषु पार्थषु स शोकः स्थानं स्थिति नाथाप न प्राप ॥
तृत्तीयः सगः । ४५
तान्भूरिधाम्नश्रत॒रोडपि दूर॑ विहाय यामानिव वासरस ।
एकोधभूर्त तदशर्म कृष्णां विभावरीं ध्वान्तमिव भपेदे ॥२५॥
तानिति ॥ तत्पाथास्ल्कक्ततत् । शर्म सुखम् । “शमेशातसुखानि च! इत्यमरः ।
तद्विस्दुमशर्मे दुःखम् । “नज्” इति नम्समासः | भूरिधाम्नो5तितेजस्विन इति
हानिहेतुत्वोक्तिः । चतुरस्तान्पार्थीनपि वासरस्थ भूरिधाज्नश्वतुरों यामान्प्रहरा-
निव । दूरं विहाय व्यक्त्वकाघभूतमेकराशिभूत सत् । “श्रेण्यादयः कृतादिभिः?
इत्य्थ कर्मधारयः । “श्रेण्यादिराकृतिगण:” इति शाकटायनः । क्ृष्णां बिभावरीं
कृष्णपक्षरात्रि ध्वान्तमिव । कृष्णां द्वोपदीं प्रपेदे प्राप ॥
तुपारलेखाकुलितोत्पलाभे पर्यश्रुणी मडलभड्गभीरु। |
अगूढभावापि विलोकने सा न लोचने मीलयितु विषेहे ॥३६॥
तुषारेति ॥ सा द्वरोपदी विछोकने5जुनावलोकने5गूढभावाउंगूढाभिप्रायापि ।
स्फुटाभिलाषिणीति यावत् । “भावों लीलाकियाचेट्टाभूत्यभिप्रायजन्तुषु' इति
वैजयन्ती । मज्जलभड्गमीरुमेज्ञलहा नेभिता सती । पर्यश्रुणी परिगताश्रुके | बाष्पा-
उते इत्यथ: । अतएवं तुषारलेखाकुलितोत्पछामे हिमबन्धुसहितेन्दीवरसंनिभे
इत्युपमालझ्लार: । लोचने मीलयितु न विषेहे न शशाक । अश्रुणोईष्टयावरक-
स्वेषपि तन्निपातस्थामड्गलत्वात्त न्लिवेतेक निमीऊलन सा न चकारेत्यथे: ॥
अकृत्रिमप्रेमरसाभिराम रामापिंत॑ दृष्टिविदोभि दृष्टम् |
मनःप्रसादाज्जलिना निकाम॑ जग्राह पाथेयमिवेन्द्रसनुः ॥२७॥
अकृत्रिमेति ॥ इन्द्रसूनुरज़ुनः । क्रियया निरवृत्तः कृत्रिम: | ड्वितः क्रिः इति
क्रिः। क्रेमे ज्जित्यम! इति सम्प्रयय:ः | तदह्विस्द्धम्। प्रेमेव रसः । अक्ृत्रिमेण प्रेमरसे-
नाभिरामस् । अन्यत्न प्रेमसेन मधुरादिना चाभिरामम्् | रामया रमण्यापिंतम् ।
इृष्टि विलोभयतीति दृष्टिविकोसि । दृष्टिप्रियमित्यर्थं: । दृष्ट दशेनम् । नपुंसके
भावे क्त: | मनःप्रसादः । प्रसन्न मन इत्यथेः | सोइख्जलिरिवेस्युपमितसमासः ।
तेन मनःप्रसादा ज्लिना। पथि साधु पाथेयं शम्बलमिव । 'पथ्यतिथिवसतिस्वपते-
डेलू! । निकाममतिशयेन जग्माह। रामार्पित पाथेयं पथि क्षेम्राय भवतीत्यागमः ॥
धैयां न्यहिपेनेव
वसादेन हतग्रसादा वन निदाघसिन्धुः ।
निरुद्धबाष्पोदयसन्नकण्ठमुवाच कृच्छादिति राजपुत्री ॥३८॥
घेयेति ॥ वन्यद्विपेन । वन्यग्रहणमुच्छुद्डू छत्वद्यो तनार्थस्् । निदाघसिन्धुर्मी-
व्मनदीव । निदाधग्रहणं दोरबल्यद्योतनाथेम्। घैेयावसादेन घैयअंशेन कम्नो हत-
प्सादा हतनेमेद्या । क्षोभ॑ गमितेत्यर्थः । राजपुत्री क्षत्रियसुता द्वोपदी | अतः
क्षात्रयुक्तमेव वक्ष्यतीति भावः | विरुद्धबाष्पोद॒य संरुद्रोदर्न सन्नकण्ठ हीनस्व-
रम्। अथ तयोरुभयोः कृतबहुतीज्यो: क्रियाविशेषणयोविशेषणसमासः । कुच्छा-
स्कथंचिदिति वक्ष्यमाणसुवाच ॥
१ “'अभिपेदे' इति पाठःः २ भीता' इति पाठः-
“की
9६ किराताजुनीये
मत्नां द्विपच्छगनि पड़भूते संभावनां भूतिमिवोद्धरिष्यन |
आधिदिषामा तपसां प्रसिद्धेरसद्विना मा भृशसुन्मनी भू । ॥२९॥
मझामिति ॥ पहुमूते पड्कोपमिते । “भूत क्ष्मादो पिशाचादो न््याय्ये सत्योप-
मानयो:? इति विश्वः । द्विषच्छझनि शत्रुकपटे मप्साम्। दुरुद्धरामितथेः । संभा-
बनां योग्यताम्। गोरवमिति यावत् | भूति संपदमिव । “भूतिभेस्मनि संपदि'
इत्मरः । उद्धरिष्यन् । उद्धारकस्त्वमिति शोषः । अधिद्विषां दुःखच्छिदां तप-
सामा प्रसिद्धे: सम्यक्सिद्धिपयन्तमस्मद्विना । अस्माभिविंनेत्यथेः । 'प्रथरिवना-!
इत्यादिना विकल्पात्पश्ममी । भर्श मोनन््मनीभू: । अस्मादिरहाहुमेना मा भूरि-
व्यर्थ: । दोमैनस्यस्थ तपःपरिपन्थित्वादिति भावः । “माढि-! इब्याशीरथें लुड्ः ।
“न माड्योगे! इत्यडागमप्रतिषेघः । अनुन्मना उन्मनाः संपद्यमान उन्मनी।
अभूततद्भावे च्विः । “असुमेनश्रछ्लुश्रतोरहोरजसां लोपश्र” इति सकारछोपः ।
“अस्य च्वो? इतीकारः ॥
अथानोस्सुक्यदाब्योथ तस्थ सर्वार्थसिद्धिनिदानत्वमाह---
यशो5घिगन्तुं सुखलिप्सया वा मनुष्यसंख्यामतिवातितुं वा ।
निरुत्सुकानामभियोगभाजां समुत्सुकेवाडसुपेति सिद्धि! ॥४०॥
यश इति ॥ यशोडधिगन्तुम् । कीरते लब्घुमित्यथ: । सुखस्य लिप्सया लब्घु-
मिच्छया वा मनुष्यसंख्यां मनुष्यगणनामतिवर्तितुमतिक्रमितुं वा। अमानुषं करे
कतु वेत्य्थें:। अभियोगभाजामभिनिवेशवत्ता निरुत्सुकानामनुत्सुकानाम् । अदु-
मेनायमानानामित्यर्थ: । सिद्धि: पूर्वोक्त यशः सुखाद्यर्थसिद्धिश्च । समुत्सुकेवानुर-
क्तकान्तेवाइमुस्सड्डमन्तिकं चोपैति । तस्माद्स्माद्विरहदुःखमातपःसिद्धे: सोढब्य-
'पिति भाव: ॥
अधास्य मन्यूदीपनद्वारा तप:प्रवृत्ति प्रथयितुमरिनिकारं तावच्चतुर्भिरुद्धाटयति-
लोक॑ विधात्रा विहितस्थ गोपवं क्षत्र्य मुष्णन्वसु जेत्रमोजः ।
तेजखिताया विजयेकवृत्तेनिप्नन्प्रियं प्राणमिवाभिमानम् ४ १॥
लोकमिति ॥ बिधात्रा ब्रह्मणा लोक॑ गोपुं विहितस्य स्वस्थ क्षत्रस्य क्षत्रिय-
जाते: संबन्धि। जयनशील जेत तदेव जैन्रम। जेतृशब्दात्त बन्तात् “प्रज्ञादिभ्यश्र!
इति स्वार्थेउण्प्र्ययः। ओजो बहू दीघप्तिवाँ। 'ओजो बले च दीघो च! इति बिश्व:।
तदेव वसु धनमिति रूपकालझ्लारः। मुष्णन्रपहरन् । अरिनिकृतस्थ कुतः क्षात्र
तेज इति भावः । किंच विजयकवृत्तेविजयेकजीविताया: । “क्षत्रियस्य बिजित-
व्यम्! इति स्मरणादिति भाव: । “वृत्तिवेतेनजीवने' इत्यमरः । तेजस्विताया: ।
तेजस्विनामित्यर्थ: । तेजःप्राधान्ययोतनाथ भावप्रधानो निर्देश: । प्रियं प्राण-
मिच । प्राणसममित्यर्थ: । अभिमानमहड्लारं निप्नन्खण्डयन् | तेजस्विनां प्राणद्दा-
निप्राया मानद्वानिरिति भावः ॥
अधिक्षेपाद्यसहन तेज: प्राणाद्येष्वपि न त्याज्यमिद्याई---
त्रीडानतैराप्तजनोपनीतः संशय्य कृच्छेण जपेः प्रपत्नः ।
वितानभूतं वित्त पथिव्यां यशः समूहन्निव दिग्विकीर्णम् ४२
तृतीय; सगे; ।. 2७,
च्रीडेति ॥ पुनश्चव आापजनेनोपनी तः साधित: । प्रापित इत्यर्थ:। तथापि संशय्य
संदिद्य । असंभावितबुज्यति भाव: | व्रीडानतेः । जुगुप्सितक्षत्तान्तश्रवणादिति
भाव: । नृपेदेशान्तरस्थेः हृच्छेण प्रपन्न: । आपोक्तत्वास्कथचिह्धिश्वस्त इत्यथेः ।
यः श्ण्वतामपि दुःख्ट: किमुतानुभवतामिति भावः । इत्येषा पूर्वेषां व्याख्या ।
अन्यथा च॒ व्याख्यायते--आप्तजनोपनी तो ज्ञातिकृत: संशय्य कथमिद्मन्याय्य-
सुपेक्ष्ममिति विचारय चीडानतेः । जुगुप्सितकर्मेद्श नादिति भावः । नृपस्तन्नत्य
ऊृच्छूण अ्पन्नोउद्भीकृतः: । गोन्नकलहेषु मध्यस्थरुदासितवब्यमसिति बुद्ध्योपेक्षित
इत्यर्थः । पक्षद्दयेउपि प्रपन्न इत्यन्नाप्जनोपनीतत्वस्य पदार्थ भूतस्य विशेषणग्या
हेत॒स्वोक्तया काव्यलिड्डमल्ड्ारः । प्रथिव्यां वितानभूतसुलोचोपमितम् | यद्दा
'वितानभूत वितानसमम् । उल्लोचतुल्यमिति यावत् । “युक्ते क्ष्मादावृते भूत
प्राण्यतीते समे त्रिषु' इत्यमरः । 'अख््री वितानमुछ्लोच:” इत्यमरः | द्ग्विकीण
द्गन्तलपम् | वितानमपि दिगन्तछझमिति भाव: । बितत प्रथितं यशः समूइ-
ज्ञिव संकोचयबन्रिवेत्युस्प्रेक्षा । अरातिपरि भूतस्य कुतः कीर्तिरिति भावः ॥
वीयावदानेषु कतावमषेस्तन्वन्नभूतामिव संग्रतीतिम् ।
कुंवेन्प्रयामक्षयमायतीनामकत्विषामद्द इवावशेषः ॥ ४३ ॥
वीयति ॥ पुनश्च । वीर्याण्येवावदानानि तेषु कृतावमर्ष: कृतास्कन्दनः । पुरा-
क्ृतपराक्रमजातान्यपि प्रसुजबन्नित्यर्थ: | “अवदान के वृत्तम' दत्यमरः । अतएव
संप्रतीति ख्यातिम्। 'प्रतीते प्रथितख्यातवित्तविज्ञासविश्रुता:” इत्यमरः। अभूता-
मविद्यमानामिवेत्युप्पेक्षा । सतो 5प्यसच्त्वमुत्पेक्ष्यते । तन्वन्कुर्व न् । पुनश्चाहो5व-
शेषो दिनान्तो5कंत्विषामिवायतीनामुत्तरकालानां प्रयामक्षय दृष्येनाश कुर्षन्निति
श्राती पूर्णयसुपमा । अरिनिराकृतस्य कुत अ्रिरावस्थानमिति भावः ॥
प्रसह्य योज्सासु परेः प्रयुक्त: सतु न शक््यः किमुताधिकतुम ।
नवीकरिष्यत्युपशुष्यदाद्रः स त्वद्विना मे हृदय निकारः ॥४४॥
प्रसश्चेति ॥ पुनश्व । परे: शबत्रुभिरस्मासु प्रसश्य प्रयुक्त आचरितो यो निकारः
परिभाव: केशाकर्षणरूप: स्मतु न शकक्यः । अधि+तुमनुभवितुं किसुत । यस्य
स्मरणमपि दुःसहमनुभवस्तु दुःसह इति किम वक्तब्यमित्यथे: । स निकारस्त्वद्विना
स्वया विना । 'पृथग्विना-? इत्यादिना पदञ्चमी । आदें: सन्कृतश्रचिद्भिभूतात्पुरा-
णप्रद्टार इव । त्वद्विरहदुःखात्पुननवीकरिष्यति । नवीभविष्यतीत्यर्थ: । डउपछ्ु-
द्यत् । त्वया बिना शुष्कमिति भावः । दुःखस्तम्भन शोषपदार्थों मे हृदय नवीक-
रिष्यत्याद्ी करिष्यति । त्णमिवेति भाव: । दुःखितस्य पुनदु खोपचयः प्रशान्त-
प्रायमपि दुःखहदेतु पुनरुद्धाटयतीत्यर्थे:।अन्न शोषादिविशेषणसाम्याड्रणाअप्रस्तु-
तार्थप्रवीतेः समासोक्तिरल्ड्वार: ॥
पुनः प्रकारान्तरेण मन्युमुद्दीपयति “प्राप्त इत्यादिभिखिशिः । ततन्न वक्ष्यमा-
णप्रद्यभिज्ञानहितुभसिधेनंजय विशिनष्टि--
ग्राप्तोडमिमानव्यसनादसब्य॑ दन््तीव दन्तव्यसनादिकारमस् |
दिषत्मतापान्तरितोरुतेजा: शरद्धनाकीर्ण इवादिरह्ृ! ॥४५॥॥
३ 'कृतामिमशः? शति पाठःः. २ बकुमू? शति पाठः- हे प्रभाव इति पाठ
४८ किराताजुनीये
प्राप्त इति॥ अभिमानख व्यसनाहंशात्। “व्यसन विपदि अंशे दोषे कामजको-
पजे! इत्ममरः । दन्तव्यसनाइन्तभज्ञाइन्तीवासझं विकार वैरूप्य॑ प्रातः । अतो न
प्रयभिज्ञायत इति भावः। एवमुत्तरत्राप्यनुसंधेयम् । पुनश्च । द्विषत्प्रतापेन शत्रु-
तेजसान्तरितं तिरस्कृतमुरु तेजः प्रतापो यस्य स तथोक्तः अतएवं शरद्धनाकीणेः
शरन्मेघच्छन्नो5ह्न आदि: प्रत्यूष इव स्थितः । वह्देवाप्रद्यभिज्ञायमान इत्यथे: ।
मध्याहस्तु मेघावरणे5पि कथंचिस्प्रयभिज्ञायत एवेल्याशयेनोक्तमादिरिति ॥
सत्रीडमन्देरिव निष्क्रियत्वान्ात्यर्थमसखेरवभासमानः ।
यशःक्षयक्षीण जलार्णवाभस्त्वमन्यमाकारमिवाभिपन्नः ॥४६॥
सब्यीडेति ॥ पुनश्च । निष्क्रियत्वाद्थेक्रियाशून्यस्वात्सब्ीडमन्देरिव सत्रीडेरत
एव मन्देरपटुमिरिव स्थितरित्युप्नेक्षा । 'मूढाल्पापटुनिभाग्या मन्दा:! इत्यमरः।
अज्नेरत्यथ नावभासमानो न प्रकाशमान:ः । पूव तु नेवमिति भावः । किंतु यशः-
क्षयाद्धतो: क्षीणजलोी यो5णैवस्तदाभस्तत्सद्शरत्वमन्यमाकारमभिपत्ञ: ग्राप्त इव
स्थित इत्युस्प्रेक्षा । तथ क्षीणजलारणवाभ इत्युपसासंसृष्टिः ॥
बी ७ ८ भथेरि चर
दुःशासनामर्षरजोविकीणे रेमिविंनाथिरिव भाग्यनाथेः ।
3] ८३९ तवीयंसार [9 झेर धनंज +
केशः कदर्थीकृतवीयेसारः कचित्स एवासि धनंजयस्त्वम् ४७
दुःशासनेति ॥ पुनश्च । दुःशासनस्थ कर्तुरामष आमपेणमाकर्षणं स एवं रजो
घूलिः । मालिन्यहेतुत्वादिति भावः | तन विकीणेरविक्षित्रतएव विनाथेरिव
स्थितवतां युष्माकमसच्त्वप्रायत्वादनाथरिव स्थितरिव्युस्प्रेक्षा । अन्यथा कथमरिय
दुर्दशेति भाव: । किंतु भाग्यनाथेदेव॒सान्रशरण: । अन्यथा स्वरूपमपि लुप्येतेति
भावः । एमिः परिदृश्यमाने: । असंयमितेरिति भावः । केशे: शिरोरुहेः कुत्सि-
तो&र्थों वस्तु कदर्थ: । “अथों5भिघेयरेवस्तुप्रयोजननिन्ृत्तिषुः इत्यमरः। को: कत्त-
स्पुरुषेचि! इृति कुशब्दस्य कदादेशः | कदर्थीकृतों गद्य रथीकृतो चीयंसारों शोयेबले
यसय स तथोक्तः । इत्थ पुवेचिलक्षणरत्व॑ स एव घनंजयो5सि कबच्नित्। “कच्िस्का-
मप्रवेदने! इत्यमरः । स एव चेत्त्व नेबमस्मानुपेक्षस इति भावः ॥
अथाप्युपेक्षण दोषमाह--
+ (५ श्र
स क्षत्रियस्लाणसहः सतां यरत्कामु्क कर्मसु यस शक्ति: |
पी यद्यकले थैजाते ५ रहतामिवोक्तिम्।
व॒दन्दर्य 5थजाते करोत्यसंस्कारहतामिवोक्तिमु॥४८॥
स इति ॥ क्षताच्रायत इति क्षश्न क्षशत्रियकुछम | 'सुपि! इति योगविभागात्कप्र-
त्यः । एपोदरादित्वात्पूर्ष पद॒स्यान्तयलोपः । अथवा क्षद्ति क्विबन्तोपपदास्कप्रत्य-
यः । क्षत्रे जात: क्षत्रिय: । 'क्षबआाद्ध:! इति घश्रत्यय: । कमेंणे प्रभवतीति कार्सुकस् ।
“कमेंण उकञ्! इत्युकब्प्रत्यय:। एवंस्थिते वाक्याथे: कथ्यते । यः सता साधूनाम् ।
सहत इति सट्द:ः | पचाद्यच्। यस्राणस्य सहखाणसहो रक्षणक्षमः स एव क्षत्रिय-
शब्दवा च्यः। तथा यस्थ कामुंकरय कमेसु रणक्रियासु शक्तिः। अस्तीति शेष:। तदेव
कार्मुकशब्दवाज्यम् । अनत्रेवेतों शब्दों मुख्यों। नान्यब्रेत्यथेंः । एवं स्थिते द्र्यी
२ क्षयात इति पाठःः २ “अपि' इति पाठ:-
ठृतीयः सगेः। ४९
द्विविधामुक्तिम् । द्वाविमों क्षत्रिय-कार्मुकशब्दाबित्यथः । अफले पूर्वोक्तावय-
वार्थश्ून्ये भर्थजाते । खामिधेयसामान्यजातिमाशन्र इलथेः । 'जात॑ जादोध
जन्मसु' इति विश्व: । वहन्वतेयन् । संस्कारहतामव्युस्पत्तिदूषितामिव करोतीस्यु-
स्परेक्षा । तस्मासर्वमस्मद्रक्षणेनोक्तदोषादात्मान मोचयस्वेत्यर्थेः ॥
अथ ट्वद्वुणा अपि नोज्जी वयेयुरित्याह---
वीतोजसः संनिधिमात्रशेषा भवत्कृतां भूतिमपेक्षमाणाः ।
समानदुःखा इव नस्त्वदीयाः सरूपतां पार्थ गुणा भजन्ते ४९
वीतेति ॥ हे पार्थे, वीतोजसो निष्प्रभाः संनिधिमात्रशेषा: सत्तामाश्रावशिष्टा
, भव॒त्कृतां भवता करिएयमाणाम्। “भाशंसायां भूतवच्च! इति भूतवत्प्रययः । भूति-
मभ्युदयमपेक्षमाणास्त्वदीया गुणा: समानदुःखाः समदुःखभाज इव नोअस्माक॑
सरूपतां वीताजस्त्वादिसाधम्य भजन्त इत्युपमा | सा च समानदुःखा इवेत्यु-
स्प्रेक्षया वीतोजरत्वादिसंभावितयानुप्राणितेत्यनुसंघेयम् ॥
तथापि ममव को3र्य भार इत्यत आह---
आश्षिप्यमाणं रिपुप्रिः प्रमादान्नागेरिवाछूनसर्ट मृगेन्द्रम ।
त्वां धूरियं योग्यतयाधिरूढा दीघ्या दिनश्रीरिव तिग्मरश्मिम्५०
आक्षिप्येति ॥ अमादास्प्ज्ञाहीनत्वात् । नतु दोर्बल्यादति भावः। रिपुमिरा-
क्षिप्यमाणमधिक्षिप्यमाणमत एव प्रमादात्। नागेगेजः । 'अहेभाहिगजा नागा:
इति वेजयन्ती । आरूजसटमाक्षिप्तेेसरम् । 'सटा जटाकेसरयो:” इत्यमरः ।
सगेन््द्र सिद्मिव स्थितम्। स्वामियं धघू: कार्यभारः । तिग्मररिंम सूर्य दीएया दिन-
श्रीरिव योग्यतया निर्वाहकतयाधिरूढारूढवती । कतैरि क्तः। त्वद्घीनेत्यर्थे: ॥
पूव निव्येवसायस्य 'स क्षत्रियः” इत्यादिना दोष उक्तः | संप्रति व्यवसायिनो
५0 शक ९, + थंवर्ती + | कर
करोति योज्शेष॑जनातिरिक्तां संभावनामर्थवर्ती क्रियामभिः ।
संसत्सु जाते पुरुषाधिकारे न पूरणी त॑ समुपेति संख्या ।५१॥
करोतीति ॥ यः पुमानशेषजनादितरजनादतिरिक्तामधिकाम् । सर्वातिशायिनी-
मिलथे: । संभावनां योग्यता क्रियामिश्ररितेर्थेवर्ती सफरां करोति त॑ पुमांख॑
संसत्सु सभासु । 'सभासमितिसंसद:ः” हृत्यमरः । पुरुषाधिकारे योग्यपुरुषणणना-
प्रस्तावे जाते सति । पूर्यतेडनयेति पूरणी संख्या द्विस्वादिसंख्या न समुपेति न
गच्छति । अद्वितीयों भवतीतद्यथे: | तस्माद्साघारणछाभाय त्वयापि महानुत्साह
आस्थेय इति भाव: ॥
अथ द्वाभ्यां सुलभविपक्षस्य प्रोषितस्याजुनस्थ कतेव्यमुपदिशति---
३] 3 तोप॑ के
प्रियेषु यः पार्थ विनोप॑पत्तेविंचिन्त्यमानेः कृममेति चेतः ।
तव ग्रयातस्थ जयाय तेषां क्रियादधानां मधवा विधघातम् ५२
१२ 'अवेक्ष्यमाणाश इति पाठःः २ सामान्यदुःखाः इति पाठः- रे 'समन्तात' इति पाठः
४ 'घमेरश्मिम्? इति पाठः- ५ सर्वजन” इति पाठःः ६ “उपपत्त्या इति पाठः-
५० किराताजुनीये
प्रियेष्विति ॥ हे पाथे, प्रियेष्वस्सासु विषय उपपत्ते: कारणादविनिव विचिन्त्य-
मानेरकस्मादेवाशझ्यमानेयेरघेश्वेतः: कृम॑ खेदुमेति । जयाय प्रयातस्य तव संब-
निधिनां तेषामघानां व्यसनानास् । 'दुःखेनोब्यसनेष्वघम्र! इत्यमरः। मधवेन्द्रः ।
यो5स्माभिरुपास्यत इति भावः । विघातं निवारण क्रियात्करोतु । आश्िषि लिडू।
तस्मादस्म चिन्तया न चेतः खेदयितव्य जयाथिना व्वयया। अन्यथा तदुर्सभवा-
दिति भावः ॥
मा गाश्रिरायेकचरः प्रमादं वसन्नसंबाधशिवेजपि देशे ।
मात्सयेरागोपहतात्मनां हि स्खलन्ति साधुष्वपि मानसानि ५३
मा गा इति ॥ असंबाधो5संकटः । विजन इत्यर्थ: । 'संकर्ट ना तु संबाधः?
इत्यमरः । शिवो निर्याघः । दृयोरन्यतरस्थ विशेष्यस्वविवक्षाय्यां विशेषणसमासः ।
अस्मिन्नसंबाधशिवे5पि देशे चिराय चिरमेकश्रासी चरश्रेत्येकचर एकाकी वसन्प्र-
मा्द दोर्बल्य मा या: । 'इणो गा छुडि” इति गादेशः । नतु निःस्पृद्वस्थ ममा-
किंचित्करः अमाद इति वाच्यमित्याशडू्याइ--मात्सयंति । मत्सर एवं मास्सय
हुंपो रागः ख्नेहस्ताभ्यामुपहतात्मनां रागद्वेषद्षितख्भावानां मानसानि मनांसि
साधुषु सज्नेष्वपि विषये स्खछून्ति विकुरवते हि । अन्न प्रमादुनिषेघलब्धाप्रमाद -
रूपकारणेनार्थप्राप्तिर्पकार्यस्थ व्यतिरेककारणसमर्थनाद्विधस्येण कार्यकारणसम-
थैनरूपो5थोन्तरन्यासः ॥
निगमयति---
तदाशु कुवेन्वचन महर्षमनोरथान्नः सफलीकुरुप्व ।
प्रत्यागत त्वासि क्तार्थमेव संतनोपपीर्ड परिरब्धुकामा ॥५४॥
तदिति ॥ तत्तस्मात्कारणातू । भाश्यु शीघ्र महपेंवंचन कुर्वेन् । तपस्य ब्ित्यर्थ: ।
नो5स्माक॑ मनोरथान्सफलीकुरुषव । अभरिनियांतनेनास्मान्प्रतिष्ठा पयेत्य्थ: ।
प्राथेनायां छोद । किंच कृताथ कृतकृत्य प्रत्यागतमेव त्वा त्वाम् । “त्वामों
द्वितीयाया: इति त्वादेश: । स्तनयोरुपपीड्य स्तनोपपीडम् । “सप्तम्यां चोपपीड-
रुधकर्प:' इति णमुझ । परिरब्धु कामो यस्या: सा परिरब्धुकामास्सि। आलिद्ञि-
तुमिच्छामी लव: । 'तुं काममनसो रपि! इति मकारछोपः | ग्राक्कार्यसिद्धे: अमदा-
लिड्रनमपि न आऔतिदमिति भाव: ॥
उदीरितां तामिति याज्ञसेन्या नवीकृतोद्भाहितविगप्रकाराम .
आसाद वां स भर दिदीपे काष्टामुदीचीमिव तिग्मरव्मिः ५५
उदीरितामिति ॥ सोउज़ुन इतीस्थ यज्ञसेनस्वापयेन खिया याज्ञसेन्या द्ोपदो-
दीरितामुक्ताम्। नवीकृतः पुनरुद्धाटनेन तथा प्रद्यायितो5त एवोडाहितों मनसि
निधापितश्न विभ्कार: परिभवो यया सा तां वाचमासाच । आकरण्येत्यथे:। उदीचीं
काष्टा दिशम्। (दिशस्तु ककुभः काष्ठा आशाश्र हरितश्व ता; इत्यमरः । तिग्मर-
शिमिरिव । श्श दिदीपे जज्वाल । चुक्रोघेत्यर्थ: ॥
१ 'भुजोपपीडस? इति पाठः-
तृतीय: सगे; । ५१
अथाभिपश्यन्निव विद्विषः पुरः पुरोधसारोपितहेतिसंहतिः ।
बभार रम्यो5पि वषु: स भीषण गतः क्रियां मत्न इवाभिचारिकी म्
अथेति ॥ अथ विद्विषः शत्रून्पुरोडमिपश्यक्षिव स्थितस्तथा पुरोधसा धोस्येना-
रोपिता समञ्नमाहिता हेतिसंहतिरायुधकलापो यस्य स तथोक्तः । 'हेतिज्वोलाहडु-
राघुये! इति वेजयन्ती । सोउज़ुनो रम्यः सोम्यः सन्नपि । अभिचारः परहिंसा
प्रयोजन यस्या: साभिचारिकी । प्रयोजनम्” इति ठञ्च्। तां छियाँ गतः ।
अभिचारकमेणि नियुक्त इत्यर्थ:। मत्र इव रम्यः प्रकृधा रमणीयः:। भीषयत
इति सीषणम् । नन्द्ादित्वाहयुप्रययः । वषुबंभार।। प्रशान्तो मज्नः प्रयोगमेदा-
दिव । सो5्प्यवस्थामेदाद्धी पणो बभूवेत्यर्थः ॥
उक्तमायुधारोपणं विदृण्वन्प्रस्थानसाह ब्रिभिः---
अविलघ्चय विकर्षणं परे! प्रथितज्यारवकर्म कास्कम् ।
अगताबरिदृष्टिगोचरं शितनिर्सिशयुजों महेषुधी ॥ ५७ ॥
अविलड्येति ॥ परे: शत्रुभिरविलद्धथमनतिक्रमणीय बिकपर्ण यस्य तत्।
अमोघाक्षेणमित्थे: । किंच प्रथितो ज्यारचों गुणध्वनिः कमे बाणमोक्षणादिक
च यरय तत्कामुक चोद्ठह बन्लित्यन्वयः । तथारिणां दृष्टियोचरं दष्टिपधमगतों | आह-
वेष्चनिवर्तित्वाद्येति भावः । निर्गेतर्चिंशतो5हुलिभ्यो' निश्िशः खज्नः । प्रयये
संख्याया स्तत्पुरुषस्यो पसं ख्यानात्समासान्तः । तेन शिततेन तीक्षेन युझ्क इति
शितनिश्धविशयुजो । “सस्सूद्विष-? इत्यादिना क्रिप । महेपुधी महानिषदज्धो। इपषवो
घीयन्तेउनयोरिति विअद्दः । “कमैण्यधिकरणे च! इति क्रिप्रत्ययः | 'तृणोपासड्ञ-
तूृणीरनिषड्जा इषुधिह्वेंयो: । तूण्यां खड्ठे तु निस्चिशचन्द्र हा सासिरिष्टयः ॥? इत्यमरः ॥
यशसेव तिरोदधन्म॒हुर्महसा गोत्रभिदायुधक्षती: ।
कवच च सरलमुद्दहज्वलितज्योतिरिवान्तरं दिवः ॥ ५८ ॥
यदसेचेति॥ कि च | गोत्रभिद इन्द्रस्यायुधक्षतीवेज्धप्रहाररन्धाणि | खाण्डव-
दाहसंभवादिति भावः । महसा स्वकान्त्या यशसेव मूतंया कीर्त्यंव मुहुस्तिरोद
घदाच्छादयन् । सरल रत्लसहितमतएवं ज्वलितज्योतिर्दीघ्रतारकम्र् । ज्योति
स्ताराधिभाज्वालाइकपुत्राथेघरात्मसुः इति बेजयन्ती । द्वोन्तरं नभोमध्य
मिवावस्थितम् । “अन्तरं परिधानीये बाह्ये स्व्रीयेउन्तरात्मनि । छीबे मध्ये
अकाशे च! इति वेजयन्ती । कवच चोह्वहन् ॥
अलकाधिपभ्ृत्यदर्शितं शिवमुर्वीधरवर्त्म संप्रयान् ।
हृदयानि समाविवेश स क्षणसुद्धाप्पदशशां तपोभृताम् ॥ ५९ ॥
अलकेति ॥ सो5जुनो5छकाधिप+्टत्येन यक्षेण दुशितमतः शिव निर्वा धरम वी घरव-
स्मे हिमवन्माग प्रति संप्रयान्प्रगच्छन् । क्षणमुद्धाष्पदशां वियोगदुःखात्साश्रुनेन्नाणां
तपोश्टतां द्वतवननिवासिनां तपस्विनां हृदयानि समाविवेश । खेदयामासेत्यर्थः ॥
१ संततिः' इति पाठ
५२ किरांताजुनीये
अनुजगुरथ दिव्य दुन्दुभिष्वानमाशाः
सुरकुसुमनिपातैव्योम्नि लक्ष्मीविंतेने ।
प्रियमिव कथयिष्यज्नालिलिड्ज स्फुरन्तीं
आुवमनिभृतवेलावीचिबाहु! पयोधि; ॥ ६० 0
इति भारविकृती महाकाव्ये क्िराताजुनीये तृतीयः सगेः ।
अनुजगुरिति ॥ अथाशा दिशः । दिव्रि भर्द दिव्यस् । “दिगादिभ्यो यत्! ।
दुन्दुभिध्वानमनुजगुरनुदध्वनुः । गायतेलिंद | व्योज्नि सुरकुसुमनिपातैलक्ष्मी्विं-
तेने । पृष्पवृष्टिश्रा जनिष्टेत्यथे: । किंच । अनिभ्दताश्रद्धला वेलायां कूले या वी च-
यरता एव बाहवो यस्य स तथोक्तः | 'वेछा कूलबिकारयो:? इति शाश्रतः । पयोधिः
स्फुरन्तीमुल्सन्ती हर्षातस्पन्दमानां च भुवं प्रियमिष्ट भारावतारणरूप॑ कथ-
यिष्यज्ञिव । कथयितुमिवेद्यर्थं: । 'रुृद शेषे च! इति चकारात्क्रियाथायां क्रियायां
लुद । अलिलिड्ड । सर्व चेदं शिव देवकार्यप्रवृत्तत्वादस्यति भावः । अन्न चिशेष-
णमात्रसाम्यादप्रस्तुतस्य गम्यत्वात्समासोक्तिरलझ्ञारः । तत्र चाप्रस्तुतयों भूमि समु-
द्रयोः प्रतिपन्नाभ्यां नायकाभ्याँ भेदेइसेदलक्षणातिशयोक्तिवशादालिज्ञनोक्ति-
रिति रहस्यम् । एवमतिशयोक्ल्यजुप्राणिता समासोक्ति: | प्रियकथनात्खहमुज्जी-
वयति तदड्जभाव॑ भजत इत्युभयोरद्भाज्ञिभावेन संकरः इति विवेचनीयम् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायको छाचरूमछिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायाँ घण्टापथसमाख्यायां तृतीयः सगे; समाप्त: ॥
चतुर्थ: सगेः ।
ततडइ स कूजत्कलहंसमेखलां सपाकसस्थाहितपाण्डुतागुणाम् |
+ [कप के करे +
उपाससादोपजन जनप्रियः प्रियामिवासादितयोवनां झुवम ॥१॥
तत इति ॥ ततः प्रस्थानानन्तरं जनप्रियः सोउजुनः । कलछहंसा मेखका इवे-
व्युपमितसमासः । अन्यन्न करूइंसा इव मेखलेति विशेषणसमासः । कूजन्ती
कलहंसमेखला यस्यास्ताम् । सह पाकेन वतेन्त इति सपाकानि सस्थानि ते
ससवराहितः संपादितः पाण्डुतैव गुणो यस्वास्तां भुवमासादितयोवनां प्रातयोचरनां
प्रियासिव । उपजन जनसमीपे। अन्यत्र सखी समक्षम् । समीपार्थ 5ब्ययी भाव: ।
उपससादोपगतवबान् । उपमालझ्ारः ॥ न्
विनम्रशालिप्रसवोधशालिनी रपेतपड्ट+ ससरोरुह्मम्भसः ।
ननन्द पश्यज्षपसीम स खलीरुपायनी भूतशरद्वणश्रियः ॥ २ ॥
बिनम्रेति ॥ सोउजुनो बिनम्नज्ञालिप्रसवोाधशालिनीरचनतशालिफलस्तो मशो-
३ “नादिनीम? इति पाठ: कि
चतुर्थ: सगेः । ६३
मिनीरपेतपड़ा निष्पड्ठाः ससरोरुहाण्यम्भांसि यासु तासथोक्ताः | उपायनी भूता
अर्जुन प्रस्युपहारी भूताः शरहुणश्रियः पू्रोक्ताः शरदमेंसंपदों यासु ताः | उप-
सीम ञ्रामसीमासु । विभक्तव्यथ्थेंउब्ययी भाव: । समासान्तविधेरनित्यत्वात् “अनश्!
इति समासान्तो न भवति । केचित्त-“अप्यन्येषां कठिनवपुषां दुर्गंसे आमसीक्षि”
, इत्यादा नपुंसकप्रयोगद्शनात् “नपुंसकादन्यतरस्याम! इति विकल्पात्साधुरिया-
हुः । स्थलकीरकृत्रिमा भुवः । 'जानपद-? इत्यादिना अक्ृत्रिमार्थे छीप् | पश्यन्न-
नन्द जहप । अन्न शरद्वुणेपु तादात्म्येनारोप्यमाणस्थोपायनस्थ प्रकृते नन्दनक्रि-
योपयोगित्वात्परिणामाल्कु।रः ॥ 5 भिरन्मीलितपद्लोचने
निरीक्ष्माणा इव विसयाकुलः पयोभिरुन्मीलितपत्मलोचनेः ।
हतश्रियादष्टिविलासविश्रमा मनोडख जहु! शफरीविशृत्तयः ॥३े॥
निरीक्ष्यमाणा इति ॥ विस्मयाकुलेराश्चर्यरसाविश्टेरतएवोन्मीलितानि प्मानीव
छोचनानि येषां तेः पयोभिरम्भोमिर्निरीक्ष्ममाणा इब स्थिताः । हतः प्रियादृष्टि-
विलासानां विभ्रमः शोभा याभिस्तास्तथोक्ता इति मनोहरण हेतूक्तिः। “'विश्रमः
संशये आन्तो शोभायां च' इति वेजयन्ती । शफरीविवृत्तयो मत्स्यीस्फुरितान्य-
स्थाजुनस्थ मनो जहुः ॥
तुतोष पश्यन्कलमस्स सोडधिक॑ सवारिजे वारिणि रामणीयकम् |
(0 + (े पसंगमे
सुदुर्लभे नाहईंति को5भिनन्दितुं प्रकषलक्ष्मीमनुरू ॥ ४ ॥
तुतोषेति ॥ सो5जुनः सवारिजे साम्डुजे वारिणि कलमस्य शालिविशेषस्य ॥
शालूय: कलमाद्याश्र षष्टिकायाश्र पुंस्यमी” इत्यमरः | रमणीयस्य भावों रामणी-
यकम्र् । योपधाहुरूपोत्तमादुन्” । तत्पश्यज्नघिक॑ तुतोष। अनुरूपसंगमादिति
भाव: । तथाहि । सुदुल्भेश्नुरूपसंगमे योग्यसमागमे लब्घे सतीति शेषः ।
भ्रकर्षलक्ष्मीं योग्यसमागमननिमित्तामुस्कषसम्पद्मभिनन्दितु स्तोतुं को नाइंति ॥
सर्वोष्प्यभिनन्दत्येवेत्यथेः । सामान्येन विशेषसमर्थ नरूपो3र्थान्तरन्यासः ॥
नुनोद तस्य खलप्क्निनीगतं वितकंमाविष्कृतफेनसंतति ।
अवाप्तकिञ्जल्कविभेदमुच्केविंवृत्तपाटी न पराहत पयः ॥ ५ ॥
नुनोदेति ॥ आविष्कृता प्रफटी कृता फेनसंततिर्डिण्डी रसमूझो यस्य तत्तथो क्तम् ।
“डेण्डीरो 5व्घिकफः फेन: इत्यमरः । अवाप्त: किक्नल्कविभेदः केसरापगमो येच
तत्तथोक्तम् । कुतः । उच्चकैरुच्चक॑ यथा तथा विवृत्तेन छुठितिन पाठीनेन मत्स्यचिशे-
षेण पराहतं ताडितम् 'सहस्र दंट्टः पाठीन:” इत्यमरः | पयः कठे तस्याजुनस्थ स्थलू-
पद्मिनीगतम् । तद्गो चरमित्यथे: । वितर्क संशर्य नुनोद चिच्छेद। पाठीनपराहत्या
किस्सल्कापायेन जलदुशनात्स्थलपकिनी दा निदृत्तेत्यर्थें: । अन्न निश्चयोत्तरसंदे-
हालडूारः ॥
कृतोमिरेख शिथिलत्वमायता शनेः शनेः शान्तरयेण वारिणा ।
निरीक्ष्य रेमे स सम्ृद्रयोषितां तरज्ञितक्षीमविपाण्ड सेकतम् ॥६॥
१२ 'सरोसिः इति पाठःः * 'संहति? इति पाठःः ३ लेखम? इति पाठः ४ तरज्जितम
इति पाठः-
कि० ६
५४ किरांताजुनीये
कृतेति ॥ सो5जुनः शिथिलत्वमायता गच्छता । दिने दिने क्षीयमाणेनेत्य्थः ।
अतएवं शनेः शनः शान्तरयेण | अन्यथोर्मिरेखानुदयादिति भावः। वारिणा
कृता ऊरमेयः पवोण्येव रेखा राजयो यस्थ तत्तथोक्तम्। तरह्ला अस्थ संजाता-
स्तरह्नित भद्गितम्। 'तद्स्व संजातं-! इतीतच् | यकशक्षोमं दुकूल तद्द्विपाण्डु
झुअमित्युपमालझ्वार: । समुदयोपषितां नदीनाम् | सिकतास्थास्तीति सेकरत
पुलिनम् । 'सिकताशकेराभ्यां च! इल्यण्प्रययः । “तोयोत्थितं तस्पुलिन सेकत
सिकतामयम! इत्यमरः । निरीक्षय रेमे तुतोष ॥
ततब्विशि: शालिगोपन्रीं वणेयति--
मनोरमं प्रापितमन्तरं भ्रुवोरलंकृत केसररेणुनाणुना ।
अलक्तताम्राधरप्ृवश्रिया समानयन्तीमिव बन्धुजीवकस् ॥ ७ ॥
मनोरममिति ॥ अणुना सूक्ष्मेण केसरेषु किक्षल्केषु। 'किक्षल्कः के सरोउ5सि-
याम्र! इत्यमरः । यो रेणुः परागस्तेनारुंकृतमतएवं मनो रमयतीति मनोरमम् ।
“कर्मण्यण्! इत्यणू। अ्रुवोरन्तरं प्रापितं अ्रमध्ये निवेशितं बन्धुजीवक बन्घूक-
पुष्पम् । “बन्धूको बन्धुजीवकः” इत्यमरः । अलक्तताम्नस्य लाक्षारागरक्तस्याधघरप-
छव॒स्य श्रिया शोभया समानयन्तीं समीकुर्वतीमिव । साम्यपरीक्षां कुर्वेतीमिवे-
त्यर्थ: । उद्प्रेक्षालड्वार: ॥
नवातपालोहितमाहितं मुहुर्महानिवेशों परितः पयोधरों ।
५ (५
चकासयन्तीमरविन्दर्ज रजः परिश्रमाम्भःपुलकेन सपेता ॥ ८ ॥
नवेति ॥ महाब्ििवेशः स्थान ययोस्ता महानिवेशो | पीवराबित्यथे: । प्योधरी
परितः । स्तनयो: समन्तादित्यर्थ: । 'अभितःपरितःसमयानिकषाह्दाप्रतियोंगेडपि!
इति द्वितीया । सुहुराहित नवातपाछोहित॑ बालरातपताम्रमरविन्दुर्ज रज्ञः परारो
सपेता प्रसरता परिश्रमाम्भःपुलकेन स्वेदोद्धेदेन चकासयन्ती शोभयनन््तीम।
चकास्तेण्येन्ताच्छतरि डगेप्। अलड्डूरण कुबेतीम् । तत्रापि विकृततेति भावः ॥
कपोलसंछेषि विलोचनत्विषा विभूषयन्तीमवर्तंसकोत्पलम् ।
सुतेन पाण्डोः कलमस्य गोपिकां निरीक्ष्य मेने शरदः कृतार्थता॥९॥
कपोलेति ॥ पुनः कपोछसंशछेषि यद्वतंसकोस्पर्ल कर्णोत्पर्ल तद्विलोबनत्विषा
विभूषयन्तीस्ू । आभरणस्याप्याभरणमिति भाव: । कछूम ग्रोपायतीति गोपिकां
शालिगोप्न्नीम् । ण्वुल्प्रद्ययः । निरीक्ष्य पाण्डो: सुतेनाजुनेन । शरद्ः कृत्षा्थोया
भाव: कृतार्थता साफल्यम् । शरदः स्वगुणसंपत्सिद्धेनियोगलाभादिति भाव: ।
ध्वतलोगुणबचनस्थ पुंवद्धावों वक्तव्य: । सेनेडमानि । मन्यतेः कमेणि लि 0
उपारताः पश्चिमरात्रिगोचरादपारयन्तः पतितुं जवेन गाम्।
णोत्सुक॑ + प्रस्ुतपीवर
तमुत्सुकाअकुरवेक्षणोत्सुक॑ गवां गणाः रोघसः ॥१०॥
उपारता इति॥ पश्चिमा चासो राघ्निश्वेति विशेषणसमासः । अपररात्र इस्यर्थः।
“पूर्वा दिक्पश्चिम॑ नभः? इत्यादिवदेकदेशिशब्दस्येकदेशशब्दसामानाधिकरण्या-
१ 'बिलोक्या इति पाठः २ 'प्रख्तपीवरोधसः' इति पाठः-
चतुर्थ: सगेः। पथ
देकदेशे पर्यवसानम् , नतु पश्चिम रात्रेरिस्येकदेशिसमासः । तद्विधायके पूर्वापरादि-
सूत्रे पश्चिमशब्दाप्हणात्। अत एव “अहःसर्वेकदेश-!इत्यादिना न समासान्तो 5पि।
तस्यापि पूर्वापरादिसूत्रोक्ततमासविषयत्वादिति । प्रकाशवषस्तु एकदेशिसमास-
मेवाशित्य समासान्तमाह तन्म्ृग्यम् | गावश्वरन्लत्रेति गोचरो गवां जग्धिस्थाने
वनम् । पश्चिमरात्रो यो गोचरस्तस्मादुपारताः संनिवृत्ता जबेन गां भुय॑ पतितुं
धावितुमपारयन्तो 5शक्कुवन्तः प्रस्ुतपीवरोधसो वत्सस्मरणास्स्रवत्पीनापीना: ।
“ऊधस्तु क्लीबमापीनम इत्यमरः । 'ऊधसो5नडू? इत्ति ख्त्रीग्रहर्ण कतेब्यमिति
नियमान्नानडादेश: । उत्सुका वत्सेपूल्कण्ठिता गवां गणास्तमजुनमवेक्षणोत्सुक
दर्शनलालस चक्र: । 'स्वगंषुपशुवाग्वज्विड्वेत्रशणिभूजले । लक्ष्यदष्टया स्त्रियां
पुंसि गोः! इत्युभयन्राप्यमरः । अन्न स्वभावोक्तिरलड्टार: --'स्वभावोक्तिरलझारो
यथावद्वस्तुवणेनम्र” इति लक्षणात् ॥
परीतसक्षावजये जयश्रिया नदन्तमुचेः क्षतसिन्धुरोधसम् ।
ददर्श पुष्टि दधर्त स शारदीं सविग्रहं दर्पमिवाधिपं गवाम्॥११॥
परीतमिति ॥ सोउ5ज़ुन उश्वावजय उक्षान्तरभड्ढे सति जयश्रिया परीते
वेश्तिमुच्िनदन्त क्षतसिन्धुरोधर्स रूणसरित्तट शरदि भवां शारदीं पुष्टिमवयवो-
पचय॑ दधत गवामधिपं महोक्ष सबिग्रहं मूर्तिमन््तम्। 'कायो देहः कीबपुंसोः
शरीरं वष्मे विग्नह्द:' इत्यमरः । द्पमिवेत्युस्प्रेक्षा । ददशे ॥
विम्रुच्यमानेरापि तस्य मन्थरं गवां हिमानीविशदेः कदम्बकेः ।
रन्नदीनां लिने ५ च् ओ
श् पुलिनः कंतूहल गलदुकूलेजेघनेरिबादधे ॥ १२॥
विमुच्यमानेरिति ॥ हिमानीविशददिंमसंघातझुअः । 'हिमानी द्विमसंद्रति:”
इत्यमरः । “इन्द्रवरुण-! इत्यादिना डीप । तत्संनियोगादानुगागमश्च । गवों
कदम्बके: कतेमि: । 'कदम्बकं॑ समुहे श्रोफले पुष्पविशेषके' इत्यमरः ५ मसन््थर
मन्द विम्ुच्यमानरपि किमुताबिमुच्यमानेरिति भाव: । शरब्नदीनों सेबन्धिमिः।
शरडहण्ण प्रावृण्निवृत्यथ तत्न पुलिनादशेनादिति भावः । पुलिनः कतुसि: गरू-
दुकूलैजेनरिव तस्याजुनस्थ कुतूहं कोतुकमादथ आहितम् ॥
गतान्पशूनां सहजन्मबन्धुतां गृहाश्रय प्रेम वनेषु विश्रतः ।
ददश गोपानुपधेनु पाण्डवः कृतानुकारानिव गोभिराजवे ॥१ शा
गतानिति ॥ पाण्डवो5जुनः पश्चनां गवाम्। सद्द जन्म येषां ते सहजन्मानः
सोदरास्त एवं बन्धवस्तेषां भावस्तत्ता तां गतान् | पशुषु सोदराभिमानवत
इत्यर्थ: । ग्रह्याश्रय॑ गृहविषयं प्रेम वनेषु बिशभ्रतः । वनेषु ग्रह्मस्रिमानिन
इत्यथे: । आजवबे विधेयत्वे। गोमिः पशुमिः कृतानुकाराननुकृतानिव स्थिता-
नित्युट्पेक्षा । ततो विधेयानित्यथें: | गाः पानतीति गोपा गोपालकाः । “आतो$-
लुपसर्गे कःः इति कप्रत्ययः । तानुपधेनु घेनुसमीपे । समीपार्थे5ब्ययीभावः ।
दद॒शे । अन्रोप्पेक्षानुप्राणिता खभावोक्तिरख्वारः ॥
३ 'उक्षापजये” इति पाठः-
नल नॉन जाए 73७
५६ किराताजुनीये
अथ चतुर्मिबछ॒वीनतेकीसास्येन वर्णेयति---
परिभ्रमन्मूधेजपदपदाकुलेः सितोदयादर्शितदन्तकेसरेः ।
मुखेश्रलत्कुण्डलरश्मिरज्जितनेवातपामृष्टसरो जचारुमिः ॥ १४ ॥
परिअमदिति ॥ मूर्थजाः षद्पदा इवेस्युपमितसमासः । सरोजचारुभिरित्यु-
पमानुसारात् । परिभ्मद्धिश्वलद्निमूर्धजः पट्पदे्राकुछानि तैः । दन्ताः केसरा
इवेति पूर्ववस्समासः । स्मितोदयेनादर्शिता ईषत्म्रकाशिता दनन््तकेसरा येषां
तैसतथोक्त:ः । चहलत्कुण्डलरश्मिरजक्ञितेश्रककनककर्णवेष्टनप्रभानुलिसिरत. एव
नवातपामृष्ट बाछातपस्पृष्ट यत्सरोजं तद्बन्वारुभिमुंखेरुपछक्षिता: ॥
निबद्धनि ते ही [2 रिति
निबद्धनिःश्रासविकम्िपिताधरा लता इब ग्रस्फुरितेकपलठवाः |
व्यपोदपार्थेरपवर्तित त्रिका विकषेणेः पाणिविहारहारिभिः ॥१५॥
निबद्धेति॥ निबद्धेनानुरुद्धेन निःध्वासेन विकम्पिता अधरा यासां तास्तथोक्ताः।
अतएव प्रस्फुरितेकपछवा:ः । प्रचलितेकपलछवा इत्यर्थ: | 'क्चित्संख्याशब्दस्य वृत्ति-
विषये वीप्साथेत्व सप्तपर्णादिवत्” इति केयट:। छता इव स्थिताः । देवादेकपल्-
वस्फुरणस्थापि लोके संभवादुपमैवेय नोस्प्रेक्षा । किंच । व्यपोढानि विपरीतानि
पाश्वानि येपु ते: पाणिविहारहारिभिः पाणिविक्षेपमनोहरें: । 'अज्ञहारो$ड्जविक्लेप:?
इत्यमरः । विकर्षणेमेन्थगुणाकषणेरपवर्तितत्रिका: संचलितनितम्बा: । यद्यपि
“पृष्ठ व शाधरे त्रिकम! इत्यमरः, तथाप्यन्न नितम्बो लक्ष्यते तन्नेकव्यादिति भाव: ॥
ब्रजाजिरेष्वम्बुदनादशद्जिनी! शिखण्डिनामुन्मदयत्सु योपितः
मुह प्रणन्रेषु मथां विवर्तनेनंदत्सु कुम्मेषु सदड्न्भमन्थरम् ॥१६॥
बजेति ॥ ब्रजाजिरेषु गोष्टप्राड्मणेषु । अधिकरणे सप्तमी । 'ब्रजो गोष्ठाध्ववृन्देषु
इति विश्व: । अम्बुदनादशक्लिनीर्गजितभ्रमवतीरिति अ्रानितमद्लझारः | शिखण्डि-
नां योषितो मयूरी: । योषिड्वहर्ण मोग्ध्यातिशयार्थम्र् । उन्मदयत्सून्मदाः
कुर्वत्सु । 'करोति-? इति ण्यन्ताच्छतृप्रयय: । म्थां मन्धनदुण्डानाम् ।
“ववेश्ञाखमन्थमन्धानमन्थानो मनन््थदण्डके! इत्यमरः । बिवतेनेः परिभ्रमणेमुहुः
प्रणुन्नेषु कम्पितेष्विति स्वभावोक्तिः । कुम्मेषु कलशेषु खदब्ववन्मन्धरं मन्दें
नद॒त्सु सत्सिति वाद्यसास्योक्ति: । भावलक्षण सप्तमीयम् ॥
स मन्थरावल्गितपीवरस्तनीः परिश्रमक्लान्तविलोचनोत्पला+।
निरीक्षितुं नोपरराम बल्लवीरभिग्रनत्ता इव वारयोपितः ॥ १७ ॥
स॒ इति ॥ मन्धरं मन्दमावल्गिताश्रद्चला: पीवराः सतना यास्रां तास्तथोक्ता: ।
“स्वाज्ञाद्वोपसजनादुर्खघोगोपधात्” इति डीपष। परिश्रमेण क्लान्तानि ग्छानानि
बिलोचनोत्पछानि यासां तास्रथोक्ता बछ्॒वीगोंपीः । 'गोपे गोपारूगोसेख्यगोघु-
गासीरबछ॒वा:” इत्यममरः | अभिप्रनृत्ता नृत्यन्ती:। “गत्यथोंकमेंक-! इल्यादिना
कतेरि क्तः। “मतिबुद्धिपूजार्थेभ्यश्र' इति चकाराद्वतेमानार्थेत्वम् । वारयोबितों
१ 'अ्वृद्धा इति पाठःः २ म्लान! इति पाठ
चतुर्थ: सगे । ५७
वेश्या इव । 'वारख्री गणिका वेश्या” इत्यमरः | सो5जुनो निरीक्षितुम् । हक्षते-
स्तुम॒न्। नोपरराम न विरमति सम । 'डपाश्च! | 'विभाषाकर्मकात! इति परस्मे-
पदम् । अन्न चतुःछोक्यामुपमास्व भावोक्तयोः संस्ृष्टिः ॥
पपात पूर्वा जहतो विजिद्मतां वृषोपभ्रुक्तान्तिकसस्यसंपदः ।
रथाड्सीमन्तितसान्द्रक्दमान्प्रसक्तसंपातपृथकृतान्पथः ॥ १८ ॥
पपातेति ॥ सो5जुैनः पू्वा प्रावृषेण्यां विजिल्यतां वक्रतां जहतस्त्वजतः । शरदि
निष्पड्वत्वेन समरेखस्येव सुगमत्वादिति भावः । जहातेः शतृप्रत्ययः । बृषोप भुक्ता-
म्तकसस्यसंपदो वृषभचर्वितप्रान्तससस्यसमृद्धीन । 'सुकृते वृषसे वृषः” इत्यमरः ।
सीमन्वा इव सीमन्ताश्रक्राड्पद्धतायः सीमन्तवन्तः ऊंचा: सीमन्तिताः । मत्व-
न्तात् 'तत्करोति-” इति णिचि क्तः। णाविष्ठवद्धावान्मतुपो छुक् | रथाडेश्वक्रः
सीमन्तिताः सान्द्रा: कर्दमा घनी भूताः पड्ढा येषु तान्प्रसक्तसंपातेन संततसंचा-
रेण एथक्कतान्पथों मार्गान्पपात जगामेति स्वभावोक्तिः ॥
३० ४5१५
जनेरुपग्राममनिन्यकर्मभिर्विविक्तभावेज्ञितभूषणेबता: ।
भृश ददशाअ्रममण्डपोपमाः सपुष्पहासाः स निवेशवीरुधः ॥ १९॥
जनेरिति ॥ सोउजुन उपम्रामं ग्रामेषु । विभक्ष्यर्थेउव्ययी भाव: । अनिन्धकम-
भिरनिषिद्धवृत्तिमि: । वृत्तिश्रेकत्र कृष्यादिस्न्यन्र शिलोब्छादिः । विविक्तान्येका-
ग्राणि भावोउभमिप्राय इद्डितं चेश् भूषणमलक्कारश्न येषां तेस्तथोक्तेजनेब्ेताः ।
अधिष्ठटिता इत्यथे: । अतएवाश्रमेपु मुनिस्थानेषु ये मण्डपास्तदुपमाः । 'मण्ड-
पोउसख्री जनाश्रयः: इत्यमरः । सपुष्पह्ासाः पुष्पविकाससहिताः । 'तेन सह-!
इत्यादिना बहुबीहिः। निवेशवीरुधो ग्रहगुल्मिनीः । “'वीरुघो वलिगुल्मिन्यो'
इति वेजयन्ती । भ्ुश सादरं दद्श उपमालझ्वारः ॥
ततः स संग्रेन््ष्य शरहुणश्रियं शरद्णालोकनलोलचक्षुपम् ।
उवाच यक्षस्तमचोदितोअपि गां न हीड्लितज्ञोउवसरेड्वसीदति २०
तत इति ॥ ततः स पूर्वोक्तो यक्षः शरद्गुणश्रियं संप्रेक्ष्य । दर्शनीयां वर्णेनीयां
च विचार्येलरथे: । शरहुणाछोकने लोलचश्लुष सतृष्णदष्टिम्। 'लोलश्वछलसतृष्णयोः?
इत्यमर: । तमजुनमचोदितो<5प्यप्ृष्शोडईपि गां वाचमुवाच | तथाहि । इज्जितज्ञो
भावज्ञ: । 'इद्धितं हदतो भावः” इति विश्व:। अवसर उक्तियोग्ये काले नावसीदति
न वाच यच्छति | “नापृष्टः कस्यचिद्ययात” इति निषेघस्त्वनाकाड्वितततोक्तिबिषय
इति भाव: । सासान्येन विशेषसमर्थनरूपो5थोन्तरन्यासः ॥
इयं शिवाया नियतेरिवायतिः क्ृतार्थथन्ती जगतः फलेः क्रिया।
जयश्नियं पार्थ पृथूकरोतु ते शरत्मसन्नाम्बुरनम्बुवारिदा ॥२१॥
इयमिति॥ है पार्थ, शिवाया: कल्याणकारिण्या नियतेः । “देव दिल भागधेय
भाग्य री नियतिरविधि:ः इत्यमरः । झुभावदहदेवस्थायतिः फलरदानकालः सेव
जगत: क्रिया कृष्यादिकर्माणि फढेलांमिः | “छाभो निष्पत्तियोगेषु बीजभावे धने
१ 'ृथूक्रतान्! इति पाठ
५८ किराताजुनीये
'फलम! इति वेजयन्ती । कृतार्थथन्ती सफलयन्ती प्रसब्नास्थुनिर्मलोंदका5नरजुबा-
रिदा निर्जेछमेघा । अनेन विशेषणद्वयेन द्यावाए्थिव्योरानुकूल्य सूचयति | इये
'शरत्ते जयश्रियं एथूकरोतु । आाशीरथथे छोद ॥
'उपेति सर््यं परिणामरम्यता नदीरनोद्धत्यमपड्कतां मही।
अरे (१ रे) संप्रति [। [> । रोहित॑ |
नवगुणेः संग्रति संस्तवख्रं तिरोहित प्रेम घनागमश्रियः ॥२२॥
उपतीति ॥ सरस्यं वीज्यादिकं परिणामेन परिपाकेन या रम्यता सोपैति ।
नदीरनीछ्ल्य रम्थरूपत्वमुपेति। मही चापझ्नतां निष्पक्षत्वमुपेति | तथाहि । संप्रति
नवेगुणे: पूर्वाक्त: शरद्धमें: संस्तवेन परिचयेन स्थिरं इढमपि घनागमश्रियः प्रावृ-
'डलध्षम्या: संबन्धि । तद्विषयमित्यथ: । प्रेम तिरोहितम् । निरथर्थक कृतमित्यर्थः ।
-गुणतच्ना: प्रेमाणो न परिचयतजञ्ना इति भावः । वास्तवालझारः ॥
पतन्ति नासिन्विशदाः पतत्रिणों धतेन्द्रचापा न पयोदपड्डूयः ।
तथापि पुष्णाति नभः श्रियं परां न रम्यमाहायेमपेक्षते मुणम् २३
पतन्तीति ॥ अस्मिन्नभमसि विशदाः पतन्रिणो बलाका न पतन्ति न प्रसरन्ति ।
एतेन्द्रचापा: पयोदपड्डयश्च न पतनित | तथापि श्रीकारणाभावे5पि नभः पराँ
श्रियं शोभां पृष्णाति। तथाहि । रम्य स्वभावसुन्दरं वस्त्वाह्ार्यमारोप्यमाण गुर्ण
नापेक्षते । तत्र स्वभावस्येव समर्थेत्वादिति भावः । अ्थॉन्तरन्यासः ॥
विपाण्डुभिम्लानतया पयोधरेश्युताचिराभागुणहेमदामभिः ।
इये कदम्बानिल्भतुरत्यये न दिग्बधूनां कृशता न राजते ॥२४॥
पाण्डुभिरिति ॥ कदम्बानिलशब्देन वर्षतुरुपछक्ष्यते । स एवं भर्ता तस्यात्यये
विरहे ग्लानतया निर्जलतया दुरबेछतया च विपाण्डुभिश्न्युतानि रहितान्यचिराभा-
गुणा विद्युछ्ठता एव हेमदामानि सुवर्णसूत्राभरणानि येभ्यस्तः पयोधरेरम्भोदेः,
अन्यत्न स्तनेः । उपलक्षितानाम्। “स्तनाम्भोदी पयोधरा' इति वेजयन्ती । दिश
'एवं वध्चस्तासामियं कृशता न राजत इति न । किंतु राजत एवं वियुक्तत्वात् ।
“आतातें मुदिते हृष्टा प्रेषिते मलिना कृशा” इति स्मरणादिति भाव: । सामान्यतः
प्रसक्तमराजनं काइयस्येकेन नजा संभाव्य द्वितीयेन निषेघति । यथाह वामन:---
“संभाव्यनिषेधनिवतेने द्वा प्रतिषेधोा” इति । अन्न रूपकालझ्लारः स्फुट एव ॥
विहाय वाञ्छाम्ुदिते मदात्ययादरक्तकण्ठख रुते शिखण्डिनः |
श्रुतिः श्रयत्युन्मद्हंसनिःखन गुणा प्रियत्वेडघिकृता न संस्तवः२५
विद्ायेति ॥ मदात्ययान्मदक्षयादरक्तकण्टस्थाश्राव्यस्वरस्थ । कण्डशब्देनात्र
सद्गतः स्व॒रो रूट्यते | शिखण्डिनो मयूरस्य संबन्धिन्युदित उद्चेस्तरे रुते कूजिते
बाव्छां विद्दाय । श्रुति: श्रोश्नस् । “कर्णशब्दहो शओरोत्रन श्रुतिः स्त्री श्रवर्ण श्रवः”
इृत्यमरः | उन्मदहंसनिःस्वनं मत्तमरालकूजितं श्रयति भजते । ननन््वकाण्डे परिचित-
परिहारेणापरिचिते क्थ॑ प्रीस्युद्य इत्याशब्घ्यार्थान्तरं न््यस्यति--युणा इति ।
श्रीणातीति प्रियः । “इगुपधज्ञाप्रीकिर: कः' इति कप्रत्ययः। प्रियस्वे प्रीतिकरत्दे
१ 'परिणामरम्यताम? इति पाठः-
चतुर्थ: सगे; । ७५९
! शुणा अधिक्ता नियुक्ता: | संस्तवः परिचयो नाधिकृतों न समर्थ: । प्रेमाधाने
गुणवर्त्व प्रयोजक न परिचय इत्यर्थ: ॥
अमी एथुस्तम्बभृतः पिशड्भगतां गता विपाकेन फलख शालयः ।
विकासि वप्राम्भसि गन्धसूचितं नमन्ति निम्रातुमिवासितोत्पलम् २ ६
अमी इति ॥ अमी प्थून्स्तस्वान्गुच्छान्बिश्रतीति एथुस्तम्बभ्ट्वः । “स्तम्बो
गुच्छस्तृुणादिनः” इत्यमरः । फलस्य प्रसवस्य तिपाकेन परिणामेन पिशह्ता
गताः शालयो चीहिविशेषाः । वप्राम्भसि केदारोदके । 'पुंनपुंसकयोथेप्र: केदारः
झेत्रम!” इत्यमरः । विकसतीति विकासि विकसितं गन्धेन सूचित ज्ञापितम-
सित्ररेप्पर्ू निप्नातुमाप्रातुमिव नमन्ति । “निध्यातुमिव” इति पाठे द्रष्टुमियर्थः ।
निर्षणेयितुं वा । “निर्वेणेन तु निध्यान दशनाछोकनेक्षणम! इत्यमरः । अन्न
फलमाराज्नमनस्थ निप्राणफलकत्वमुस्प्रेक्षत इति फलोस्प्रेक्षा ॥
अथ चतुर्मभिः कछापकमाइ---
मणालिनीनामनुरज़ितं त्विषा विभिन्नमम्भोजपलाशशोभया ।
पयः स्फुरच्छालिशिखापिशद्ितं द्रुतं धनुष्सण्डमिवाहिविद्विप: २७
मसणालिनीनामिति ॥ मणालिनीनां पद्मिनीनां व्विषा हरिद्र्णानुरजितम् ।
तसद्दणेतामापादितमित्यथेः । तथाम्भोजपछाशशोभया पद्मदरूकान्त्या । आरुण्ये-
नेत्यथे: । विभिन्न॑ मिश्रितम्। तथा स्फुरच्छालिशिखापिशद्डितं स्फुरद्धिः कलमाग्रेः
पिज्जली कृतमित्थं नानावणेत्वाहुतं पछायितमहिविद्विषो वृत्रशत्रोरिन्द्रस्थ । 'सर्पे
चृन्नासुरेउप्यहि:! इति वेजयन्ती | धनुष्खण्डमिव स्थितम्। “निर्य समासे 5नुत्तरप-
दुस््थस्य' इति विसजेनीयस्य षत्वम्। पयो वप्राम्भो5पद्शिय व्याजी कृत्य धावतामि-
त्यागासिना संबन्ध:। अन्न घनुष्खण्डस्थ द्ुतस्थ लोके5प्रसिद्धत्वादुत्प्रेक्षेय नोपमा ॥
विपाण्डु संव्यानमिवानिलोद्धत निरुन्धतीः सप्तपलाशर्ज रजः ।
अनाविलोन्मीलितबाणचक्षुषः सपृष्पहासा वनराजियोषितः २८
विपाण्ड्िति ॥ विपाण्डु झुभ्रमनिकोद्ध॒तमनिलोत्क्षिपम् । सप्त सप्त पछाशानि'
पत्राणि पर्वसु येषां ते वृक्षाः सप्तपलाशाः । 'क्चित्संख्याशव्दस्थ वृत्तिविषये
चीप्साथेत्वं सप्तपणांदिव 'दित्युक्तम्। तेषां पुष्षाणि सप्तपछाशानि। “द्विहवीन प्रसवे
सर्वेम! इत्ममरः । 'फले लुक! इत्यणों हुक | तेषु जात॑ सप्तपकछाशर्ज रजः परारगे
संब्यानमुत्तरीयमिव । “संव्यानमुत्तरीयं च! इत्यमरः | निरुन्धतीर्निवारयन्तीः ।
श्रावृतवतीरिति यावत्। अनाविछान्यकलुषाण्युन्मी लितानि च बाणानि नीऊसेरेय-
काणि चक्षूंषीव यासां तास्तथोक्ताः । 'नीलस्व्वर्थंगलों दासी बाण ओदनपाक्यपि
इति धघन्वन्तरिः । पुष्पाणि हासा इव तेः सट्द वतेन्त इति सपुष्पहासा:। वन-
राजयो योषित इव वनराजियोषितः । ता अपदिदयेत्यन्वयः | अन्न संव्यानमि-
वेध्युपमेवान्यन्नोपमितसमासे लिज्ञम् । यथा कारचित्केनचित्कामुकेनाक्षिप्त स्वनां-
झुक निरुन्धे तद्ृ॒दिति भावः ॥
अदीपितं वेद्युतजातवेदसा सिताम्बुदच्छेदतिरोहितातपम् ।
ततान्तरं सान्तरवारिसीकरेः शिव नभोवर्त्म सरोजवायुभिः ॥२९॥
६० किराताजुनीये
अदीपितमिति ॥ वैद्युततातवेदसा वैद्युतास्िना5दीपितमप्रकाशितम् । विद्य-
स्पकाशस्थ दृष्टिविधातकत्वात्तद्ाहित्य ग्रुण इति भाव: । सिताख्ुदानां छेदेः
खण्डेस्तिरोहितातपम् । न दृष्टिबाधो नाप्यातपबाध इति भाव: | सानन््तरवारि-
सीकरैर्वि रलाम्बुकणैस्ततान्तरं व्याप्मध्य सरोजवायुभिः शिव रम्य॑ नभोवत्म
चापदिश्येति । स्व॒भावोक्तिरलड्रारः ॥
सितच्छदानामपदिश्य घावतां रुतेरमीषां ग्रथिताः पतज्रिणाम् ।
प्रकुवते वारिदरोधनिगेताः परस्परालापमिवामला दिशः ॥ ३०॥
सितेति ॥ अपदिश्य घावतामिति पूर्वछोकन्रयोक्त पयःप्रभ्दुतिकमु हिरय घाव-
ताममीषां सितच्छदानां पतत्निणां हंघानाम्। “इंसास्तु श्वेतगरुतश्वक्राड़ा मान-
सोकस:” इत्यमरः । रुतः शब्देगंधिता हृब्धा: । 'ग्रथित गुस्फितं दब्धस! इत्यमरः ।
वारिदरोधनिगेता मेघोपरोधनिमुक्ता अतएवामलाः प्रसन्ना दिशः परस्परालापं
प्रकुर्बत इच । दिश्या मेघोपरोधनियरृक्ताश्रिरादुच्छुसिता इति इंसकूजितव्याजेन
परस्परमालपन्तीवेत्युस्प्रेक्षा ॥
विहारभूमे रभिधोषमुत्सुकाः शरीरजेम्यश्युतयूथपड्कयः ।
असक्तमूधांसि पयः क्षरन्त्यमूरुपायनानीव नयन्ति घेनवः ॥३ १॥
विहारेति ॥ विहारभूमेः । अपररात्रगोचरादित्यर्थ: । आगच्छन्त्य इति शेषः ।
अभिधोषसुस्सुका बज अ्त्युत्कण्टिता: | वस्सप्रेम्णेति भावः । 'घोष आभीरपली
स्थात्! इत्यमरः । च्युता बचुटिता यूथानां कुछानां पह्िः श्रणीबन्धों यासां तास्त-
थोक्ताः । 'सजातीये: कुल यूथम्” इत्यमरः । अमूर्धनचो5सक्तमप्रतिबन्धे पयः
क्षीरं क्षरन्ति खवन्ति । वस्सस्मरणात्यस्रवन्तीवर्थ: । क्षरतेः शतृप्रद्ययः । ऊधांसि
शरीरजेभ्यो5पत्येभ्य उपायनानीवातितोषकारीणीवेत्युट्प्रेक्षा । नयन्ति प्रापयन्ति ॥
यथा लोके कुतश्रिव्परवासादेत्य मातरः किंचित्खाद्यमानयन्ति तदृदिति भावः ॥
जगत्मस्तिजंगदेकपावनी व्रजोपकण्ठं तनयेरुपेयुषी ।
द्युति समग्रां समितिगेवामसावुपेति मत्रेरिव संहिताहुतिः ॥३२॥
जगदिति ॥ जगस्पसूतिजंगस्कारणम् ५ आज्यादिहबिह्ोरेगेति भावः । जगतामे-
कपावनी मुख्यशोघधनी वजोपकण्ड ग्रोष्ठान्तिकम् | “दूरान्तिकार्थेभ्यों द्वितीया
च! इति द्वितीया | 'डपकण्ठान्तिकाभ्यणणाम्यग्रा:' इत्यमरः । तनयेववस्सेरुपेयुपी
संगता । “उपेयिवाननाश्वाननूचानश्व' इति क्सुप्रत्ययान्तो निपातः। “उगिसश्व!
इति छीप्। असो गवां समितिः संइतिः | मज्रऋग्यजुपादिभि: । “मच ऋतगा-
दिगुद्योक्तिः-! इति बेजयन्ती । संहिता योजिताहुतिरिव समग्रां ध्तिमुपेति ।
जाहुतिरपि जगत्पसूतिजेगदेकपावनी व । “अझ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपति-
छते । आदित्याजायते वृश््ृष्टेरक्ष ततः प्रजा: ॥? इति स्मरणादिति भावः ॥
कृतावधानं जितबहिंणध्वनों सुरक्तगोपीजनगीतनिःखने ।
इद जिघत्सामपहाय भूय्सी न स्यमभ्येति शगीकदम्बकम् ॥३३॥
१ रवै? इति पाठःः २ 'पालिनी? इति पाठः-
चतुर्थ: सगेः । ६१
कृतेति ॥ जितब्िंणध्वनों । केकामुकारिणीत्यर्थ: । एतेन पदजस्व॒रपाय्य
गायन्तीति गम्यते । यथाह मातड्रः--'पषदज मयूरों बद॒ति” इति। गाः पान्तीति
गोपास्तेषां भार्या गोप्यः | “आतो35नुपसर्गे कः” इति कप्रत्ययः । 'पुंयोगादाख्या-
यास! इति छीष् | ता एवं जनः । सुरक्तो मधुरकण्ठो यो गोपीजनो बलत्रीजन-
छर्य गीतनिःखने गाने कृतावधानमेकाग्रचित्तमिदं पुरोवर्ति झूगीकदम्बर्क
कर्तु भूयसीमतिमहतीं जिबत्सामतुमिच्छाम् । अदे: सच्नन्तादुप्रत्ययः । 'छुद्ुस-
नोधस्लू! इति घस्लादेश: । अपद्याय हित्वा सस्यं नाभ्येति नोपेति। गीतासकत्या
क्षुधषामपि न गणयतीलर्थः ॥
असावनाख्थापरयावधीरितः सरोरुहिण्या शिरसा नमन्नपि ।
उपेति शुष्यन्कमलः सहाम्भसा मनो अुवा तप्त इवाभिषाण्डताम् ३४
असाविति ॥ शिरसाग्येण मून्ना च नमन्प्रणमन्नप्यनास्थापरथानाद्रपरया सरो-
रुहिण्यावधी रितो 5वज्ञात: । अम्भसा सह । शरभूतेनेति भाव: । झुष्ियज्षसो कूमः
शालिविशेषः । मनोभुवा तप्त इव कामाते इब । अभिपाण्डुतामुपेति । अन्नाना-
स्थापरयेति प्रकृतसरोरुहिणी विरो षणसामथ्याद्प्रस्तुतनायिका प्रतीते: समासो क्ति: ।
उत्तिष्टमानाया: सरोरुहिण्या: प्रतीयमानया नायिकया झुद्धभेदे5्प्यभेदलक्षणा-
तिशयोक्तिमहिम्लावधी रणक्रियासंबन्धा ब्चिवेहन्ती मनोभुवा तप्त इवेत्युस्पेक्षानि-
वाॉहिकेद्यतिशयोक्त्यनुप्राणितसमासोक्त्यु पमयोरज्ञाड्ञिमावेन संकरः ॥
अग्री समुद्धृतसरोजरेणुना हता हृतासारकणेन वायुना ।
उपागमे दुश्वरिता इवापदां गति न निश्रेतुमलं शिलीमुखाः ॥३५॥
अमी इति ॥ समुदुतसरोजरेणुनेति सोरभ्योक्ति: | हृतासारकणेनोपात्तास्जु-
कणेनेति शेत्योक्तिः | 'घारासंपात आसार: इत्यमरः | वायुना हता आक्ृष्टा
अमी शिलीमुखा भ्ृज्ञा: ॥ आपदामुपागमे राजादिभयागमे दुश्चरिता दुष्ट रूर्माण-
श्राराद्य इव । गग्यत इति गतें गन्तव्यदेशस् । 'देशोपायगमे गति: इति
बेजयन्ती । निश्चेतुं नारे न समर्थो । एकश्र वायोः सावेत्रिकत्वेनोपादानादनि-
श्रयादन्यत्र भयान्घत्वादिति भावः ॥
मुखेरसों विद्युमभद्डलोहितेः शिखाः पिशज्भी; कलमस्य विश्रती ।
शुकावलिव्यैक्तशिरीपकोमला धनुःश्रियं गोत्रभिदोड्लुगच्छति २३६
सुखेरिति ॥ विद्वुमभज्नलोहितेमुखेः पिशज्ञीः पिशक्लवर्ण: कछमस्थ शिखा:
शाल्यआपणि बिश्रती व्यक्तशिरीषकोमछा विकसितशिरीषसवर्णासों झुकावलि-
गोन्नमिद् इन्द्रस्य धनुषः प्रियमनुगच्छत्यनचुकरोति । नानावणेत्वादिन्द्रधनुरि-
वाभातीत्युपमालंकारः ॥
इति कथयति तत्र नातिद्रादथ दहशे पिहितोष्णरश्मिविम्बः ।
विगलितजलभारशुकुभासां निचय इवाम्बुम्॒चां नगाधिराजः ३७
इतीति ॥ तत्न तस्मिन्पूर्वोक्ति यक्ष इतोत्थ कथयति सति नातिदूरादनति-
दूरात् । इषदूर इत्यथे: । नजर्थस्य नशब्द्स्य सुप्सुपेति समासः | पिहितोष्णर श्मि-
६२ किराताजुनीये
धिम्वस्तिरोहितार्कमण्डल इत्योन्नत्योक्तिः । नगाधिराजो हिमाद्विविंगलितो जलू-
भारो येषां ते तथोक्ताः। अतएवं शुक्ृभासः । दृयोरन्यतरस्थ विदोष्यत्वविव-
क्षया विशेषणसमास: । तेषां विगलितजलभारशुकृुभासां शुअ्आणामम्जुमुर्चा
निच्य हव मेघवृुन्दमिव ददरी दृष्ट: ॥
तमतनुवनराजिश्यामितोपत्यकानतं
हे
नगप्नपरि हिमानीगोरमासाद जिष्णु: ।
व्यपगतमदरागस्यानुससार लक्ष्मी-
मसितमधरवासो बिभश्रतः सीरपाणेः ॥ ३२८ ॥
इति भारविकृतों महाकाव्ये किराताजुनीये चतुर्थः सगेः।
तमिति ४ जिष्णुरजुनोअतनुभिमेंद्दती भिर्वनराजिमिः इयामिताः इयामछा उप»
त्कान्ता आसम्रभूमिप्रदेशा यस्य त॑ तथोक्तम् । 'उपत्यकद्रेरासन्ना भूमिरूध्वम-
घित्यका! इत्यमरः | 'उपाधिभ्यां तद्यकन्नासन्नारूढयो:? इति त्यकन्प्रत्ययः । उपरि
हिमानीभिहिससंघातगोरं झुअं नर्ग हिसाद्विमासायथ । व्यपगतो निवृत्तो मद्रागो
यर्य तस्वथ । असितं नील्मधरं वास उत्तरीय बिअ्रतो ध्ृतवतः । सीरं इलं पाणो
यस्य तस्य सीरपाणेहछायुधस्य । 'हलायुधः । नीलाम्बरों रोहिणेयस्तालाड़ो
मुसली हली । संकषेणः सीरपाणि:? इत्यमरः । 'सप्तमीविशेषणे-! इति ज्ञापका-
ब्यधिकरणपदो बहुचीहिः । 'प्रहरणार्थभ्यः परे निष्ठासहम्यो स्त: इति सप्म्याः
परनिपातः । लक्ष्मी शो भामनुसस्मार स्म्तवान्। अन्न सदशद्शनेन सदृशान्तरस्य
स्मरणासस्मरणालझ्वार:। 'सदर्श सदशानुभवायत्र स्मयंत तत्स्सरणम्र्' इति विद्याघरः ॥
इति श्रीमहामद्ोपाध्यायकोलाचलमछिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां चतुर्थ: सगेः समाप्तः ॥
पश्चम: सगः ।
ना>०श४४००---5
अथ हिमवद्वणनमारभते । तन्न पद्मद्शलिः कुछकमाइ---
अथ जयाय नु मेरुमहीभृतो रभसया नु दिगन्तदिरक्षया ।
अभिययो स हिमाचलमसुच्छितं सम्ुदित न विलइ्यितुं नमः ॥१॥
अथेति ॥ अथानन्तरं सो35जुनों मेरुमहीभ्तो हेमाद्वरेजेयाय नु जयार्थ था ।
नुशब्दोउन्न बितके । 'चु एच्छायां वितर्के चः इत्यमरः | रभसरो वेग: । -रभसों
बेगदर्षयो:” इति वेजयन्तीविश्वप्रकाशों । तद्॒द्या रभमसया । शतीवोत्कण्डयेति
यावत् । अशेभादित्वादच्प्र्यय: । दिगन्तानां दिरक्षया नु व्रष्टमेच्छया वा ।
नभोउन्तरिक्ष विलकझूयितुं न्वतिक्रमितुं वा। समुदितम् । समुत्पतितमिव स्थित-
मिल्यर्थ: । कुतः । उच्छितमुज्ञत हिमस्थाचछ हिमाचरममिययों । अन्न नि्धो-
रितानेकफल ओज्नलगुणनिमित्तोदितादिक्रियोत्मेक्षा । सा च॒ बव्यक्षकाप्रयोगा-
ट्मतीयमानेति संक्षेप: । द्वुतविलम्बितं वृत्तम--'दुतविलम्बितमाह्द नमो भरो”
इति लक्षणाव् ॥ . -
पश्चमः सगे: |: ६३
तपनमण्डलदीपितमेकतः सततनेशतमोब्रतमन्यतः |
हसितभिन्नतमिस्रचयं पुरः शिवमिवानुगतं गजचर्मणा ॥ २॥
तपनेति ॥ पुनः एकत एकस्सिन्भागे | सार्वविभक्तिकस्तसिः । तपनमण्डलेन
दीपित प्रकाशितम् । अन्यतो उन्यस्मिन्भागे सततेनानिषिद्धेन नेशेन निशिभवेन
तमसा वृत्तम् । एकत्राह्ना राध्या चान्यत्र संगतमित्यथं: । अतएव पुरो:ग्रे
हसितेनाइहासेन भिन्नतमिखचयं निरस्ततमस्तोम॑ तथा गजचर्समणानुगर् पश्चा-
व्याप्तम् । 'पश्चात्साइइ्ययोरनु! इत्यमरः । शिवमिव स्थितम् । तपनतेज:प्रसा-
रोष्प्यस्थ कण इव कुत्रचित्परिसमाप्यत इति महत्वातिशयोक्तिः ॥
क्षितिनभःसुरठोकनिवासिमिः कृतनिकेतमद्ष्टपरस्परेः ।
ग्रथयितुं विश्ुतामभिनिर्मित प्रतिनिधिं जगतामिव शंभ्रुना ॥ ३॥
क्षितीति ॥ परस्परेउन्योन्ये । “कमेव्यतिहारे सर्वेनाम्नो द्वे भवतः” इति वक्त-
च्यात्परशब्दस्थ द्विभावः। 'समासवच्च बहुरु यदा न समासवत्प्रथैकवचन तदा
पूर्वपदस्य” इति वक्तव्याव्प्रथमकवचनम् । सुद । कस्कादित्वाद्विसजेनीयस्य सर्व्व
बहुवचरन चान्योन्यशब्दवत् । यथा माघे--“अन्योन्येषां पुष्करेराम्शशन्तः” इति ।
अदृष्टा: परस्परे येस्त5दृष्टपरस्परास्तस्तथोक्तः । क्षिता नभसे सुरलोके व निवस-
न्तीति तेस्तथोक्तः । भूभुवःस्वलाकवासिश्रिरित्य्थें: । कृतनिकेत कृतास्पदम् ।
अतएवं शंभुना विभुतां स्वसामर्थ्थ प्रथयितुमभिनिर्मितं जगतां प्रतिनिधि
प्रतिकृतिमिव स्थितमित्युट्पेक्षा । अतिकृतिरचा पुंसि प्रतिनिधिरुपमोपमसान
स्थात्! इत्यमरः । त्रलोक्य छाध्योपममपरिच्छेयय चेति भावः ॥
आुजगराजसितेन नभ५भ्रिता कनकराजिविराजितसानुना ।
सम्ुदितं निचयेन तडिन्चतीं लघयता शरदम्बुद्संहतिम् ॥ ४ |
भुजगेति ॥ पुनश्च । भुजगराजसितेन शेषाहिघवलेन नभःश्निता गगनस्पशा
कनकस्य राजिसी रखाभिर्विराजिता: सानवो यस्य तेन तथोक्तेन | अत्तएवं तडि-
रवतीं शरदम्बुद्संदति शरन्मेघचर्य लघयता लघूकुर्वता । तत्तल्येनेत्यथं: । अत
एवोपमार्ंकार: । निचयेन शिखरसमूहेन समुदित समुन्नतम् । निचयेनेति ।
यद्यपि निचयशब्द: शिखरस्यथाचाचकऊस्तथापि पर्वेतवर्णनप्रकरणोक्तत्वात्पाषाणनि-
चयः झुड़वाची भवितुमहेति । यथा--“कूटोडखी शिखरं झज़म! इति कूटशब्द:
समूहापरपर्यायः । अतएव लक्षणाश्रयणीया । अतएवावाच्यवचरन न दोषः ॥
मणिमयूखचयांशुकभासुराः सुरवधूपरिभ्रुक्तलतागृहाः |
दधतमुचशिलान्तरगोपूराः पुर इवोद्तिपृष्पवना शुवः ॥ ५ ||
सणीति ॥ पुनः । मणिमयूखचया अंछुकानीव पटकादीनीव तेभौसखुरा: । सुरव-
घूमिः परिभुक्ता लता ग्रृहा इव यासु तास्तथोक्ता: । उच्चानि शिलान्तराणि गोपुरा-
। णीव शिकान्तराणि शिलामध्यानि पुरद्वाराणि यासु ताः | उद्ितान्यूजिंतानि
पुष्पाणां वनानि यासु ताः । अतएव पुर हव नगराणीव स्थिता:। भुवो दधतम् ॥
३ लता? इति पाठः-
६४ किराताजुनीये :
अविरतोज्झ्ितवारिविपाण्डुभिविरहितेरचिरद्युतितेजसा ।
उदितपक्षमिवारतनिःखनेः प्रथुनितम्बविलम्बिभिरम्बुदे! ॥ ६ ॥
अविरतेति ॥ पुनश्च | अधिरतम विच्छिन्नमुज्झितवारय: । अद्ृश्मिन्त इलर्थ: |
अतएव विपाण्डवश्व तेरविरतोज्झितवारिविपाण्डुभिः । अतएवं हिमवस्पक्षत्व
संभवतीति भाव: । अचिरद्युतितेजसा विरहितर्विद्युत्तेजोरहितेः । आरतिनिःसनेः
प्रशान्तगर्जितेश्व । अन्यथा पक्षर्वह्दानि; स्थादिति भावः । एथुनितम्बविलूम्बिलि-
मेहाकटकसद्धिमि: । 'कटकोउदर्दी नितम्बो5द्रेःः इत्यमरः। अग्जुदेरुदितपक्ष संजा-
तपक्षमिव स्थितम् । आ्राक्छिन्नपक्षस्यापि हिमाद्वधवलः/म्बुदसंबन्धात्पुनः पक्षो-
स्थानसुस्पेक्ष्यते भ हर हम
द्धतमाकरिभिः करिमिः क्षतें! समवतारसमरसमेस्तटः ।
विविधकामहिता महिताम्भसः स्फुटसरोजवना जबना नदीः॥|७॥
दधतमिति ॥ पुनश्च । जाकरः खनिरेषामस्ति योनित्वेनेत्याकरिभिराकरजः ।
'खनि: खियामाकरः स्थात्? इत्यमरः | करिभिगेज: कतृशि:। क्षते रुग्णेः समवता-
रेपु तीर्थपु समरविषमेरसमेरसदशे: । अनुपमरित्यर्थ: । तटेरुपछक्षितास्तथा महि-
ताम्मसः 'छाध्योदका अतएवं विविधेभ्यः कासेभ्यो5वगाहनादपभोगेभ्यो हिता
अनुकूटाः । “चतुर्थी तद्थे-” इत्यादिना समासः । स्फुटानि विकसितानि सरोजव-
नानि यासु ता: । जवना वेगवतीः । 'जुचड-क्रम्य-! इत्यादिना युच्। नदीदंघतम् ।
यमकदृच्यनुप्रासभेद्त्वात्स्ययमेवालंकार: । अथोलंकारस्त्वभ्युच्चय: । तस्यातिदुष्क-
रत्वाद्सपोपो5पि नाद्वियते | तदुक्तम---'प्रायशो यमके चित्रे रसवृद्धिने रूग्यते! ॥
नवविनिद्रजपाकुसुमत्विषां द्ुतिमता निकरेण महाश्मनाम् |
विहितसां ध्यमयूखमिव क्चिल्निचितकाश्वनभित्तिषु सानुपु || ८॥
नवेति ॥ पुनश्च । नवानि विनिद्राणि विकसितानि च यानि जपाकुसुमानि
ताम्रपुष्पिकाकुसुमानि तेषां त्विष इव त्विषों येषां ते तेषाम् । “ओड्पुष्प॑ जपा-
पुष्पं रखपिका ताम्रपुष्पिका इति वाग्भटः । चुतिमतां महाइमर्नां मणीनाम्।
पद्मरागाणामित्यथथ: । विशेषणसामथथ्यात् । निकरेण समूहेन हेतुना क्वचितब्निचिताः
संघटिताः काआ्वनभित्तयो येषु तेषु सानुषु विहिताः सखांध्याः संध्याया भवा
मयूखा यस्मिस्तमिव स्थितम्। काश्वनभित्तिषु पद्मरागप्रभाप्रसरादुदितसंध्या-
राग इव भावीस्युप्पेक्षा ॥ हि
पृथुकद म्वकद म्बकरा जिते ग्रथितमालतमालवनाकुलम् ।
लघुतुपारतुपारजल श्युत धृतसदानसदाननदन्तिनम् ॥९॥
पृथ्विति ॥ पुनश्च । एथुमिः कदम्बवतां कदम्बकेर्नीपकुम्रुमसमूहे राजितम्।
“कदुम्बमाहुः सिद्धांथ नीपे व निकुरम्बके? इत्युभयत्रापि विश्वः। अथितसालेबेद्धप-
झ्िमिस्तमाछवनेस्तापिच्छवनेराकुलमाकीणेस् । 'कारूस्कन्धस्तमारः स्थात्तापि-
च्छो5पि! हत्यमरः । लघुतुषारमब्पशीकरं यत्तुषारजलं हिमोदक॑ श्योत्ति बषेति त॑
रन
१ 'निद्वितः इति पाठः २ प्लुतम्” “च्युतम्” इति पाठो-
पद्चमः सगे; | ६५
तथोक्तम। 'तुषारा हिमसीकरो” इति शाश्वतः । 'अम्येस्यो 5पि दृश्यते' इति किप ।
सदानाः समदाः सदाननाः शोभनाननाश्र ये दन्तिनस्ते ता येन त॑ तथोक्तम् ॥
रहितरलचयानत्र शिलोच्रयानपलताभवना न दरीश्षुवः |
विपुलिनाम्बुरुहा न सरिद्वधूरकुसमान्दधतं न महीरुह! ॥ १० ॥
. रहितेति ॥ पुनश्च । रहितरत्नचयान्रहितः परित्यक्तो रत्चयों येसतानरलराशिर-
हितान्छिलो ब्याब्छिखराणि न दधतम् । अपलछताभवना लताग्रहरहिता दुरी-
आवो गुद्ाप्रदेशान्न दुघतम्। 'द्री तु कंदरो वा खी देवस्ातबिले गुहा? इत्यमरः
विगतानि पुलिनान्यम्बुरुह्टाणि च यार्सा ताः | सरितो वध्व इच ताः सरिद्वघूर्न
दुधतम् । अन्न सरितां वध्वोपस्यात्पुलिनानामस्बुरुहाणां व वदनजधनोपम्य
गम्यते । अकुसुमान्मद्ीरुद्दो वृक्षान्न द्घतम्, किंतु रक्षादिसंपन्नानेव शिलोज-
यादीन्द्धतमित्यथे: । महादिभाषया नात्र नज्समासः ॥
3 शनेरमरलोकव जे) एक)
व्यथितसिन्धुमनी रंशनेः पूजघनधनेः ।
फणभूतामभितो वितर्त तत॑ दयितरम्यलताबकुलेः कुलेः ॥ ११॥
व्यथितेति ॥ पुनश्च । अनीरशनेरनिर्मेखलः । सरशनेरित्यथे: । घनैेर्निंबिडेर-
मरलोकवधूजघने: शनेर्मन्दं व्यथितसिन्धु क्षोभितनदीकम् । अयमपरः स्वगे
इति भावः । ये रम्या छताश्व बकुछाः केसराश्व ते दुयिताः प्रिया येषां तेस्त-
थोक्तेः । 'विशारदों मद्यगन्धों बकुछः स च केसरः” इति वेद्यके। फणशठतां
सर्पाणां कुलिरभितस्तत व्याप्त तथा वितत विस्तृतम् ॥
बिक पयोविशरद
ससुरचापमनेकमणिप्रभेरपपयोविशद हिमपाण्डुमि! ।
अविचल्ल शिखरेरुपबिश्रतं ध्वनितस्नचितमम्बुमु॒चां चयम् ॥ १२॥
ससुरेति ॥ अनेका विचित्रा मणिप्रभा येषां तेस्तथोक्तेः । हिमेन पाण्डुमिः
शिखरेः कृष्वा ससुरचाप॑ सेन्द्रचापम्। अपपया निर्जेलोडत एच विशद्श्र तमपप-
योविशद्मू । अविचल दवान्निश्वलम् । अतः शिखरशहझ्भास्याभूदितल्यथ: । किंतु
ध्वनितेन गर्जितेन सूचितं ज्ञापितमम्बुसुचां चयमचिरतमुपबिश्रतस् । अन्न किल
कल्पितसाइश्याच्छिखरमेघसंदेहो मेघनिश्रयान्तः संदेहालझ्वारः ॥
विकचवारिरुहं दधत सरः सकलइंसगर्ण शुचि मानसम्।
शिवमगात्मजया च कृतेष्येया सकलहं सगणं शुचिमानसम् ॥१३॥
विकचेति ॥ पुनश्च । विकचवारिरुहम् । नित्यविकसितारविन्दमित्यर्थ: । कृत्ति-
सामथ्यात् । कलइंसगण: सह वर्तत इति सकलहंसगणम् | 'कादम्ब: कलहंसः
स्थात! इत्यमरः । यद्वा । सकलाः सर्वे हंसगणा यस्मिसतत्तथोक्तम् | छझुचि नित्य-
निर्मेर मानस मानसाख्य सरो दधतम्। किंच । कृतेष्येया । कुतश्रिन्निमित्तास्कु-
पितयेत्यथेः । अगात्मजया पावेत्या सकलहं सविवादम् । सगण सप्रमथम्।
5वाणा: प्रमथसंख्योघा:” इति वेजयन्ती । छुचिमानसमविद्यात्रिनिमेक्तचित्त शिव
जंीजियणतम+ज-ननततनलनीन3०9 न >>प “पाप ध
१ 'नीरसने” इति पाठः २ 'अविरतम इति पाठः«
० जज
६६ किराताजुनीये
ग्रहविमानगणानभितो दिव ज्वलयतोषधिजेन कृशालुना ।
मुहरनुसरयन्तमलुक्षप॑ त्रिपुरदाहममापतिसेविनः ॥ १४॥
अहेति ॥ दिवमभितों द्वो5मिमुखम् । 'अभितःपरितः- इत्यादिना द्वितीया ।
अहाश्रन्द्रादयों पिमानानि देवयानानि च। “व्योमयान विमानो5स््री! इत्यमरः ।
तेषां गणाआवलछूयता प्रदीपयता । “मिता दस्वःः इति हृस्वः। ओषधिजेन तृणबि-
दोषजन्येन कृशानुना वह्ििना हृत्वानुक्षप॑ प्रतिक्षपम् । वीप्सायामव्ययीभावः ।
डउमापतिसेविनः प्रमथादीन् । “गतिबुद्धि-”! इल्यादिना द्विकमेकत्वम्। त्रयाणां
युराणां समाहारखिपुरम् । 'तद्धितार्थ-? इत्यादिना समासः । 'पान्नादिम्यः प्रतिषेधो
वक्तन्य:” इति स््रीलिज्ञप्रतिषेधः । तस्य दाह प्रिपुरदाहं सुहुरनुस्मरयन्तम् | ननु
“अधीगर्थ-! इत्यादिना दाहमित्यत्र षष्ठी कि न स्थात्। तस्याः शेषाथ विधानाच्छे-
चत्वस्याविवक्षितत्वात् । भत्र 'कविसंमतसादश्यात्स्म ति:” इति स्मरणालझ्वारः ॥
विततशीकरराशिभिरुस्छितेरुपलरोधविवर्तिभिरम्बुमिः |
दधतमुन्नतसानुसमुद्धतां शतसितव्यजनामिव जाहइवीस ॥ १५ ॥
बिततेति ॥ विततशीकरराशिभिर्विस्तृतशीकरपुझरुच्छितिरुप्पतितेः । कुतः
उपलरोधेन विवर्तिभिरम्थुभिहतुभिष्टतसितव्यजनामिव ग्रहीतामलूचामरामिव
स्थितामिस्युप्प्रेक्षा । उन्नतसालुषु समुद्धतां वहन्तीं जाह्नवीं गज्ञां दुघतम् ॥
अनुचरेण धनाधिपतेरथो नगविलोकनविसितमानसः ।
स जगदे वचन प्रियमादरान्मुखरताउवसरे हि विराजते ॥ १६॥
अनुचरेणेति ॥ अथोडनन्तरम्र् । “मडलानन्तरास्म्भप्रश्नकात्स्येष्वथयो अथ'
इत्यमरः । धनाधिपतेरनुचरेण यक्षेण नगविलोकनेन विस्मितमानसः ।
सोडजुनः । जाद्रात्पिियं वचन जगदे गदितः | गदतेगेलर्थस्य दुह्मादित्वात्प्रधाने
कमेणि लिट । अपृष्टपरिभाषणदोष॑ परिहरति--मुखरतेति । मुखरता वाचाल-
त्वम । अपृष्टपरिभाषित्वमिति यावत् । अवसरे श्रोतुराकाड्रगसमये घिराजते
हि। आकाह्वितमछशोेअपि बयादिति भावः ॥
अलमेष विलोकितः प्रजानां सहसा संहतिमंहसां विहन्तुम् ।
लय अप रोभि
घनवत्मे सहसख्धेव कुंवेन्हिमगोरेरचलाधिप। शिरोभिः ॥ १७॥
अछमिति ॥ हिमेन गेरेः छुओअः शिरोमि: शिखरेघेनवत्मे खे सदखधा
कुरवेन्विपाटयब्रिवेत्युप्रेक्षा । एपो5चकाधिपो हिमवान्विलोकितो दृष्टमात्र एव
प्रजानामंहसां संहर्ति पापसंघातं सइसा घचिहन्तुमल समर्थ: । “पर्याप्तिवचनेष्व-
लमर्थेषु! इति तुमुन् | ओपच्छन्द्सिक वृत्तम्-पर्यन्ते यो. तथैव शेषमोपच्छरद-
सिक सुधीमिरुक्तम! इति स्मरणात् 0
किक किंचिदेवागमे [कप रे के
इह दुरधिगमे: + सततमसुतर वर्णयन्त्यन्तरम् ।
अम्मुमतिविषिन वेद दिग्व्यापिन पुरुषमिव परं पत्मयोनिः परम् १८
३ 'पंततिम इति पाठः-
पद्चमः सगे; । ६७
इहेति ॥ इहास्मिन्पर्वते । सुतरं न भवतीत्यसुतरम् । दुस्तरमित्यर्थ: । तरते
खद्प्रययय: । अन्तरं मध्यभागम् । पुरुषे स्वन्तरं तत्त्वम् । दुरधिगमेदुरारोहैरन्यत्र
दुअहे रागमर्क्षेरन्यत्र पुराणादिभिः । 'पुराणेउप्यागमो वृशक्षे! इति रुद्गवटः | किंचि-
देव सततं वर्णयन्ति न तु कदाचित्प्रत्यक्षेणापि निःशेष॑ ज्ञातुमशक्यत्वादिति
भाव: । किंत्वतिविपिनमतिगहन दिग्ब्यापिनमुभयन्नापि समम्। अमुं गिर परं
पुरुष परमात्मानमिव परं केवछम्। 'परमव्ययमिच्छन्ति केवले! इति विश्वः । पद्म
योनित्रेह्मव वेद नान्य इत्यथे: । 'विदो छटो वा”? इति णलादेश: । अन्नोपमायम
कयो: संखृष्टिः । क्षमा वृत्तम--'तुरगरसयतिनों ततो गः क्षमा” इति रक्षणात् ॥
रुचिरपल्लनवपुष्पलता गरहेरुपलसजलजेजेलराशिमिः ।
नयेति संततमुत्सुकतामय ध्तिमतीरुपकान्तमपि स्लियः ॥ १९ ॥
रुचिरपल॒वेति ॥ अय॑ गिरिः । रुचिराणि पछवानि पुष्पाणि च येषां ते तथा-
भूता लताग्रहा येपु तेस्तथोक्तेरप्ठलसजलजेः शोभितकमल्जलराशिमिः सरोभिः
करण: डपकान्तं कान्तसमीपे ृतिमती्ेंयवर्तीरपि समीपस्थानपि प्रियानत्न गण-
यनन््तीः । मानिनीरित्यथ: । ख्नियः संततमुस्सुकतां नयति । तासां मानग्रन्थि
शिथिलयतीत्यर्थ: । अथवा । उपकान्त धतिमतीस्तुष्टिमतीरपि सुरततृप्ता अपि
पुनरप्युत्सुकतां नयतीत्यर्थ: । उभयतन्राप्युद्दीपकत्वादतिशयोक्तिः । वृत्तमुक्तम् ॥
सुलभ सदा नयवता5्यवता निधिगुद्यकाधिपरमः परमेः ।
अम्नना धन; क्षितिभ्रतातिभ्रता समतीत्य भाति जगती जगती २०
सुल्भरिति ॥ नयवता नीतिमता5यवता भाग्यवता च सदा सुलभ: । नान््य-
रिबयर्थ: । (अयः झुभावहों विधि: इत्यमरः । निधीनां महाप्मादीनाम् । “अखी
पद्मो मद्दापद्मः शझ्»ो मकरकच्छपो । मुकुन्दकुन्द्नीलाश्व खर्वेश्व निधयो नव ॥
इत्यमरः । गुझकानां चाधिपं कुबेर रमयन्तीति तथोक्तेः | “कमेण्यञ््” । परमरु-
व्कृष्टेधेन: करण: । अमुना क्षितिग्दता हिमाद्विणा$तिभ्ठृता पूर्णा सती जगती मही
जगती स्वगेपाताललो को समतीत्यातिक्रम्य भाति। अमानुपेरपि दुलेभाः संपदोउत्र
संभवन्तीति सावः | अन्न धनातिभ्वतेति पदार्थेस्थ विशेषणगत्या जगदतिक्रमण
हेतुत्वोक्तया काव्यलिज्ञम् । तस्थ यमकेन संसृष्टि: । प्रमिताक्षरा वृत्तम--'प्रमि:
ताक्षरा सजससरुदिता' इति लक्षणात् ॥
अखिलमिदममुष्य गारीगुरोखिशुवनमपि नंति मन्ये तुलाम।
अधिवसति सदा यदेनं जनेरविद्तिविभवों भवानीपतिः ॥ २१ ॥
अखिलकमिति ॥ अमुष्य गोरीगुरोहिमवत इृदमखिलम्। त्रयाणां भुवनानां
समाहारखिभुवनमपि । “'तद्वितार्थ-! इत्यादिना समासः । पात्रादित्वास्खीत्व-
प्रतिषेष: । तुरां साम्ये नेतीति मनन््ये | यद्यतो जनेरविदितिविभ्नवोउज्ञातमहिमा
भवानी पति: शिव: सदन गिरिमधिवर्सात | अस्मिन्वसतीत्थे: । *उपान्वध्या
ति कर्मत्वम् । अतो5यं धमेक्षेत्रमिति भावः । प्रभावृत्तम---स्वरश-
रपिरतिनेनो रो प्रभा? इति रक्षणात् ॥
१ 'छुछै/ इति पाठ३«
श्८ किराताजुनीये
वीतजन्मजरसं परं शुचि त्रह्मणः पदसुपेतुमिच्छताम् ।
आग्रमादिव तमोपहाद्तिः संभवन्ति मतयो भवच्छिदः | २२ ॥
वीतेति ॥ बीते निद्वत्ते जन्मजरसो यस्य तद्दीतजन्मजरसमर् । 'जराया जरसन्य-
तरस्थाम! इति जरसादेशः । अन्न तदुन्तविधेरिष्टव्वात्परत्वेन स्यादेशबाधकत्वाच्च ।
तथाहि--'टारसिड्सामि नात्या इति स्थादेशबाघनात् । परत्वाजरसादेई
बभाषे भाष्यकृत्स्वयस् ॥ सूत्रकारमते यत्त ज्ञापकात्परबाधनम् । भवेत्तदपि टाढू-
सोने पुनडंसि संभवि ॥ मतद्ये5पि तत्तुल्यं डसि यरपूर्वबवाघनम्। परत्वाजजरसा-
देशस्तत्स्थात्सयादेशबाघनात् ॥ ज्ञापकं यज्च टाऊुस्योयावादेशाविनादिति | ईैकार-
दीर्घयोस्तत्र वेयथ्य तत्त तो बिना ॥ एत्वे सवर्णे दीर्घे च रूपसि द्धिर्मवेद्यतः । ब्यर्थे-
सूत्राक्षरत्यागाहुड्कत्वेतज्ज्ञापकं फणी ॥ स्वातछयाजरसादेश जगो पूर्वस्य बाघ-
नातू । समर्थनप्रपञ्मस्तु भाष्यकेयटयो: स्फुटः ॥! एवं च यदन्न जरस इति केषां-
चित्पाठ/न्तरकव्पन तद॒ज्ञानविजुस्सितसेव । बह्मणः परमात्मन: संबन्बि परसु-
त्कृष्ट झुचि निष्कलइम् | पद्मत इति पद स्थान तादात्म्यलक्षणम् | मुक्तिमित्यर्थ: ।
उपैतुं भ्रापुमिच्छतां मुमुक्षुणामागमाच्छाख्रादिव । तमोपहइन्तीति तमोपहाद-
विद्यानिवतेकात् । “अपे कछुशतमसो:” इति डप्रत्ययः । इतोउस्मादिरेः । भवे
छिन्दुन्तीति भवच्छिदः संसारनिवर्तेका: । “सत्सूद्विष-' इत्यादिना क्रिप् ।
मतयस्तत्त्वज्ञानानि संभवन्य्युत्पचन्ते । क्षेत्रविशेषस्यापि ज्ञानोपायत्वादित्याशयः ।
न केवलमियं भोगभूमिः किंतु मुक्तिक्षेत्रमपीति तात्पर्यार्थः । रथोद्धताइत्तम् ।
वलक्षणम्--'राज्नराविह रथोद्धता लगा? इति ॥
दिव्यस्रीणां सचरणलाक्षारागा रागायाते निपतितपृष्पापीडा। ।
पीडाभाजः कुंसमचिताः साशंसं शंसन्त्यसिन्सुरत विशेष शय्या। ॥
दिव्येति ॥ अस्मिन्गिरो । चरणलाक्षाराग: सह वत्तेन्ते तास्तथो क्ता: । धेनु कपुरुषा-
यितादिबन्धेषु स्धिया: पादतलस्थाघ: स्पर्शात्तद्वागाडिता इत्यथे:। निपतिता व्यान-
तकरणे खसत्लरीणामधोमुखत्वाह्भष्टा: पुष्पापीडा: कुसुमशेखरा यासु तास्तथोक्ता: |
“शिखास्वापीडशेखरो” इत्यमर: | पीडाभाजो विमदभाज:। भक्ञिमत इत्यथेः।
अमरभ्रेड्डोलिता दो सर्वेतः कटीपरि भ्रमणसं भवा दिति भाव: । कुसुमे श्विता: कुसुम -
व्याप्ता: । इभमार्जारादिकरणे पु स्तनभुजाद्र वयवानां शय्यातलस्थायिर्वान्मदेनाय
कुसुमाचिता इत्यथ्थ: । दिव्यस््रीणां संबन्धिन्य:। रोरत आस्विति शय्यास्तत्पानि ।
“संज्ञायां समजनिषद्-! इत्यादिना क्यप्। रागायाते राग्रोद्गधेके सति यः साशंसः
सतृष्ण: सुरतविशेषस्तम् । जातावेकवचनम् | सुरतविदेषानित्यथे: । शेसन्ति सूच-
यन्ति । विवृण्वन्तीत्यर्थ: । अन्न छाक्षारागादिपदाथोनां सुरतविशेषशसन प्रति
विशेषणगत्या हेतुत्वोक्त्या काव्यलिड्रमल्ड्रारो यमकेन संसज्यते । जलधरमाला-
वृत्तमू-- सभी स्मी चेत्स्याज्लघरमाछा ख्याता! इति लक्षणात् | घेनुकादिबन्ध-
लक्षण तु रतिरहस्य--“न्यसतहस्तयुगछा निजे पदे योषिदेति कटिरूढवलभा ।
अभ्मतो यदि शनरधोमुखी धेनुकं बृषवदुबते प्रिये ॥ स्वच्छया अमति वछमे5पि
या योषिदाचरति वक॒भायितम्र्। व्यानत रतमिद् यदि प्रिया स्थादधो मुखचतुष्पदा-
कृति: ॥ तत्काें समधिरुद्य वलुभः स्थादृषादिपल्ञुसंस्थितिस्थितः । चक्रवद्धमति
पद्बमः सग। । ६९
कुश्चिताड़िका आमरं न जघने समुद्गते ॥ पर्वतः कटिपरिअमो यदि प्रेड्ड पूर्वमिद-
मुक्तमूलितम् । भूगतस्तनयुगास्यमस्तकामुन्नतर्िफिचमधोमुखी खियम्। क्रामति
स्वकरकृष्टमेहने वलुमे करिरत तदुच्यते ॥! 'प्रसारिते पाणिपादे शय्यास्पक्षि
सुखोरसि । उन्नताया: स्थियाः कव्यां माजोरकरणं विदुः ॥! इति अन्धान्तरे ।
“कान्तोत्पीडा ग्मो स्मो! इत्यप्येतद्रत्तनाम ॥
गुणसंपदा समधिगम्य परं महिमानमत्र महिते जगताम् ।
शालिनि श्रिय इवाधिपतों विरमन्ति न ज्वलितुमोषधय:।॥२४॥।
गुणेति ॥ जगतां महिते जगद्ठिः पूजिते पूज्यमाने | “मतिबुद्धि-? इत्यादिना
वतेमाने क्तः । 'क्तस्य च वर्तमाने” इति षष्ठी । अन्न हिमवत्योषधयस्तृणज्योतींषि
* नयशालिन्यधिपतो नीतिसंपन्ने राज्षि श्रियः संपदु इव गुणसंपदा क्षेत्रगुणसंपत्त्या ।
अन्यत्न संध्यादिगुणसंपदा । परं महिमानम् । उभयन्नापि प्रकाशसामथ्येम ।
समधिगम्य ज्वलितुं प्रकाशितु न पिरमन्ति | अबिरतं ज्वलन्तीत्यथेंः | अन्यतन्र
राज्रादावेवेति भावः ॥
कुररीगणः क्ृतरवस्तरवः कुसुमानताः सकमले कमलम् |
इह सिन्धवश्व वरणावरणाः करिणां झुंदे सनलदानलदाः ॥२५॥
कुररीति ॥ इहाद कुररीगण उत्फोशरड्ट: । 'उत्कोशकुररों समी! इत्यमरः ।
कृतरवः कृतारव: । तरवः कुसुमेरानता: । कमर जल सकमलूं सपद्मम् । “कमरे
जलूपझयो:! इति विश्व:। यहा क॑ं जरूमलूमत्यन्तं सपञ्म बर्तते। '“क॑ जले शिरसि'
च! इत्यमरः | किंच | वरणा द्ुमा आवरण यासां ता वरणावरणा: । 'वरणो वरुण:
सेतुस्तिक्तशाकः कुमारकः? इत्यमर:। सनछदाः सोशीराः । “मूलेउस्पोशीरमस्त्रि-
याम् । अभय नरूद सेच्यम' इत्यमरः । अनले संतापं द्यन्ति खण्डयन्ति शमय-
न्तीययनलछदाः: सनलछदाश्र ता अनलदाः सिन्धवो नद्यः करिणां मुदे । भवन्तीति
दोष: । न कुत्राप्युक्ततपरीत्यमिति भावः ॥
साइअ्यं गतमपनिद्रचूतगन्धे-
रामोदं मदजलसेकर्ज दधानः ।
एतसिन्मदयति कीकिलानकाले
लीनालिः सुरकरिणां कपोलकाषः ॥ २६ ॥
साइश्यमिति ॥ एतस्मिन्पर्वतेउपनिद्वचूतगन्धे: सादइय गत फुछाम्रपुष्पगन्धस-
इशं मदजलसेकजमामोद परिमर् दधानो बिश्राण: | अतएवं छीनालिः संसक्त-
खद्ठः सुरकरिणाम् । कष्यतेउनेनेति काषः । कपोछानां काषः कषणस्थान द्रुमस्क-
न्धादि । अकाले वसन्तातिरिक्ते काले5पि कोकिलान्मदयति । “मितां हस्वः” इति
हस्वः। अन्न वसन्तरूपकरणा भावे5पि सदाख्यकायोत्पत्तिकथनादि मावनालंकारः।
तदुक्तम---कारणेन बिना कायस्थोस्पत्तिः स्थाद्धिभावना! इति । सा व चूतगन्ये
१ जगत: श्ति पाठ
७० किराताजुनीये
साहह्यमित्युपमया वामोदं दूधान इति पदार्थहेतुककाब्यलिब्वेन चाड्जाड्लिभावेन
संकीर्यते । किंच कोकिलानां मदगन्धे चूतगन्धशञआन्ता आन्तिमदलरूकारो
व्यज्यते । प्रहषिंणीवृत्तम--“ज्नोज़ो गखिद्शयतिः प्रहषिंणीयम्” इति लक्षणात् ॥
५ हक 4. के नंद (१
सनाकवनितं नितम्बरुचिरं चिरं सुनिनदेन॑देवतमसुम् ।
मता फणवतोज्वतो रसपरापरास्तवसुधा सुधाधिवसति ॥ २७॥
सनाकेति ॥ पुनश्च । सनाकवनितं साप्सरस्क नितम्बः कटके: रुचिरं सुनिनदेः
सुधोषनदेः प्रवाटे बृतममुम् | अमुप्मिन्गिरावित्यथे: । 'उपान्वध्याड्बवसः ! इति कर्म
त्वम् । अवतो5घोलोकरक्षकस्य फणवतो नागराजस्थ मतेष्टा ।! 'मतिबुद्धि-! इत्या-
दिना वर्तमाने क्त: । तथ्योगात्पष्ठी । रसेन स्वादेन परोस््कृष्टा परास्तवसुधा दयक्तभू:
लोका सुधासत चिरमधिवसति। अतोड्यत्न भूमण्डले कुत्रापि सुधा नास्तीद्र्थ:।
मेरुप्रतिभटो 5यं गिरिरिति भावः । अन्न भ्रस्तुतविशेषणसामर्थ्यादप्रस्तुतसे रुप्रती-
ते: समासोक्तिररुंकारः: । स च यमकेन संसृज्यते । जलोद्ध तग तिबृत्तम---'रखे
जेसजसा जलोदूुतगतिः” इति लक्षणात् ॥
श्रीमछताभवनमोषधयः ग्रदीपाः
शय्या नवानि हरिचन्दनपक्वानि ।
असखिन्रतिश्रमनुंदथ सरोजवाताः
सतु दिशन्ति न दिवः सुरसन्दरीभ्यः ॥ २८ ॥
श्रीमदिति ॥ अस्मिन्नद्वो श्रीमत्ससद्धिमछता एवं भवनम् । ओषधघयस्तृणज्यो-
तींष्येब प्रदीपा: । नवानि हरिचन्दनपछवानि सुरतरुकिसलयान्येव शय्याः । 'हरि-
चन्दनमाख्यातं गोशीर्ष सुरपादपे इति विश्व: | रतिश्रमनुदः सुरतश्रमहारिणः
सरोजवाताश्र । सुरसुन्दरीभ्यः । क्रियाग्रहणाच्तुर्थी । दिवो दिवम् । “अधी-
गर्थे-! इत्यादिना कमेंणि षष्ठी | स्मतु न दिशन्ति विस्मारयन्तीत्यर्थ: । स्वर्गों-
दष्यतिरिच्यतेडसाविति भावः । अन्न पूवा्ध रूपकन्नय स्फुटमेव ॥
ईशाथमम्भसि चिराय तपश्चरन्त्या
यादोविलज्ननविलोलविलोचनायाः ।
आलम्बताग्रकरमत्र भवों भवान्या-
अयोतज्निदाघसलिलाडुलिना करेण ॥ २९ ॥
इेशा्थमिति ॥ इशायेतीशाथ यथा तथेति क्रियाविशेषणम् । “अर्थेन सह नित्य-
समासः सर्वेलिड्गता च वक्तव्या' । चिराय चिरमम्भसि तपश्चरन्ता अतएव यादो.:
विलछुनविलोलविलोचनाया जलजन्तुविघट्दटितचकितेक्षणाया: । तपसो5प्यधिकं
इष्येव बिछो भयन्त्येति भावः । 'यादांसि जलजन्तवः” इत्यमरः । भवान्या भव-
पढ्या: । प्रयोगकालापेक्षो 5य॑ निर्देश: । “इन्द्रवरुणमव-? इत्यादिना डीप्। आजुगा-
गमश्व | करेकदेशस्थापि करत्वादअश्वासों करश्रेति समा नाघिकरणे समासः। अतएव
2 'मृदूनिः इ| मृदूनिः इति पाठःः २ जितश्व” इति पाठः- ३ 'सुजम्? इति पाठः-
पत्चम। सगः। ७९
चामनः-हस्ताग्रागहस्तयोर्गुणगुणिनो भदा मेदा” इति । तमग्रकरं भवः शिवः द्ष्यो-
तन्निदाघसलिछाडुलिना खवत्खवेदाहुलिनेति सात्त्तिकोदयोक्तिः । करेणात्र गिरा-
वालम्बत गृहीतवान् । अन्नादभुतातीतवृत्तान्तस्यथ प्रद्यक्षवद्भिधानाद्धाविकाल-
कारः--“अतीतानागते यत्र प्रद्यक्षदद्छ॒क्षिते । अत्यद्भुतार्थकार्यत्वाद्धाविक तदु-
दाह्मस् ॥! इति लक्षणात् । वसनन््ततिलकावृत्तम---“उक्ता वसनन््ततिरूका
तभजा जगो ग:ः? इति तल्लक्षणात् ॥
येनापविद्धसलिलः स्फुटनागसब्मा
देवासुरेरम्तमम्बुनिधिममन्थे ।
(७5
व्यावतनरहिपतेरयमाहिताइ़:
ख॑ व्यालिखज्ञिव विभाति स मन्दराद्रि; ॥३०॥
येनेति ॥ देवाश्रासुराश्व तेदेवासुरे: । 'येषां च विरोध: शाश्वतिकः” इति नेकव-
द्वावः । येषां यतः कार्यत एवं चिरोधो न गोव्याघ्रादिवच्छाश्वतिक इत्याहु:। येन
मन्द्राद्विणा । मनन््थदण्डीकृतेनेति भाव: । अपविद्धसलिल: क्षिप्तजलो5त एव सफु्ट
नागसझ पाताछं यस्मिन्सो म्बुनिधिरमसत ममनन््थे सथितः। मश्नातेहिकर्मकत्वा-
इुद्दादित्वादप्रधाने कर्मेणि लिए । अहिपतेः । मन्थगुणीकृतस्य वासुकेरिर्थ: ।
धमनन््धानं मनदरं कृत्वा नेन्न कृत्वा तु वासुकिम! इति भारतवचनात्। व्यावर्त-
नेवेष्टनराहिताडु: कृतचिह्ः सो5य मन्द्वराद्विः खमाकाश व्यालिखन्व्यापाटयबन्निव
विभाति । अन्नान्नतद्यानुपादानेनेव खलेखनोस्प्रेक्षणादनुपात्तमुणनिमित्ता क्रियास्व-
रूपोस्प्रेक्षा ॥
नीतोच्छाय मुहुरशिशिररव्मेरुखे-
रे के
रानीलाभविरचितपरभागारलेः ।
ज्योत्खाशझ्ामिह वितरति हंसब्येनी
मध्येष्प्यह्ल। स्फटिकरजतभित्तिच्छाया ॥३१॥
नीतेति ॥ इहाद्रावशिशिररइमेरुष्णांशोरुखमेयूखेः । संक्रान्तेरित्यर्थः । नीतो-
च्छायमुच्छाय नीता । निस्तारितेत्यथं:। तथा नीलाभरसितप्रभे रल्ररिन्द्रनीलेविं-
रचितपरभागा । तत्संनिधानालब्धघोत्कर्षेत्यथें: । हंस इव रयेनी श्वेतवर्णा । “वि-
शद श्रेतपाण्डरा:? इत्यमरः । “वर्णादनुदात्तात्तोपधात्तो नः? इति इ्येतशब्दान्डीप।
तकारस्य च नकारः । स्फटिकानां रजतानां च भित्तयस्तासां छाया कान्तिः |
अह्नो मध्ये । मध्याह्ेपीत्यथे: । मुहुम्योस्ल्ाशड्टां ज्योत्खाआनित वितरति जन-
यतीति अान्तिमदुरुकार: ॥
दधत इव विलासशालि जल म्दु पतता पवनेन कम्पितानि ।
इह ललितविलासिनीजनभ्रूगतिकुटिलेषु पयःसु पह्ुजानि ॥ ३२ ॥
१२ 'कम्पितेषु' इति पाठः-
७२ किराताजुनीये
दधत इति ॥ इद्ाद्नों रदु पतता मन्द वहता पवनेन कम्पितानि पडुजानि
डलितविलासिनीजनस्थ अ्रृगतिवत्कुटिलेषु । ईषत्तरज्ञितेष्वित्यथे: । पयःसु बिला-
सशालि नृत्य दुधत इब । सविलासं नृत्न्तीवेत्युस्प्रक्षा । पुष्पिताआवृत्तम् ॥
असिन्नगृद्यत पिनाकभ्ृता सलील-
साबद्धवेषशुरधीरविलोचनायाः ।
विन्यस्तमड्रलमहोषधिरी श्वराया;
स्रस्तोरगप्रतिसरेण करेण पाणिः ॥ ३३ ॥
अस्मिज्षिति ॥ अस्मिन्नद्रों पिनाकभता शिवेनाधीरविकोचनायाश्रकितदृष्टेः ।
डरगदशनादिति भावः । ईश्वराया गोयोः । “स्थेशभास-? इत्यादिना वरच्।
शुयोगविवक्षाभावात्न डोष् । आबद्धवेपथुः प्रापकम्प इति सात्तविकोक्ति: । 'ट्रितो-
उथुच! इलथुच्प्रययः । विन्यस्ता मज्जलूमहोषधियेवाहछुरादियस्मिन्स पाणिः।
खस्तो गलित उरग एवं प्रतिसरः कातुकसूत्र यस्य तेन । “आहुः प्रतिसरो हस्त-
सूत्रे माल्ये च मण्डने” इति विश्वः | करेण सलीलमगृझ्यतेति देवस्य पार्वतीप-
रिणयनवर्णनम्र् । इेषार्थमित्यत्र(!)ल्वनुअहमात्रोक्ति रित्यपोनरुक्यम् । भाषिकमे-
बालंकारः ॥ शत लि
क्रामद्धिघनपदवीमनेकसंख्ये-
स्तेजोमिः शुचिमणिजन्मभिर्विमिन्नः ।
उस्राणां व्यभिचरतीव सप्रसप्रेः
पर्य्यन्निव निचयः सहख्॒संख्याम् ॥ ३४ ॥
करामद्विरिति ॥ घनपदवीमाकाहं ऋामन्विव्यक्षवानरनेकसंख्ये: । परःसहसखेरि-
स्थें: । क्ित् “अनेकवर्ण:” इति पाठस्तु श्रामादिक एवं। वेयर्थ्याब्याघाताचेति ।
झुचिमणिभ्यः स्फटिकेभ्यो जन्म येषां तः । “जन्मायुत्तरपदो बहुव्ीहिव्यघिक-
रमो5पीष्यते' इति वामनः । तेजोभिविंभिन्नो मिश्रोउतएव पर्यस्यन्प्रसर्प न्निद्दाद्ों
सप्तससेः सवितुरुलाणां किरणानां निचयो निकरः । सहस्नमिति संख्या सहस्तर-
संख्या ताम् | स्वनियतामिति शेषः । व्यभिचरत्यतिक्रामतीवेत्युस्पेक्षा ॥
व्यधत्त यसिन्पुरसुचगोपुरं पुरां विजेतुईतये धनाधिपः ।
स एप केलास उपान्तसर्पिणः करोत्यकालास्तमय विवखतः ॥३५॥
ब्यधत्तेति ॥ यरिमिन्केलासे धनाधिपः कुबेर: पुरां विजेतुः शिवस्य तये संतो-
पायोच्गोपुरमुन्नतपुरद्वारम् । 'पुरद्वारं तु गोपुरम! हत्यमरः । पुरमछकारख्यां पुरी
ज्यधत्त निर्मितवान्। तत्सखित्वादिति भावः । स एप केछास उपान्तलरपिणः प्रान्त-
चारिणो विवस्वतः सूर्यस्थाकाले प्रसिद्धेतरकाले5स्तमर्य करोतीवेत्युट्प्रेक्षा । वस्तु-
उस्सु तत्कारणाभावाब्यज्भकाप्रयोगाहुम्योस्मेक्षा । साचोपान्तवर्तितयाउसंबन्धे
संबन्धलक्षणातिशयो क्त्युत्थापितेति विवेक: । अस्तमिति मकारान्तमव्ययम्र्। तस्य
बचादध्यजन्तेनायशब्देन ष्ठीसमासः । वृत्तमुक्तम् ॥
पद्चमः सगे! । उर्
नानारलज्योतिषां संनिपातेइछन्नेष्वन्तःसालु वप्रान्तरेषु ।
बद्धांबद्धां भित्तिशड्ञाममुष्मिन्नावानावान्मातरिश्रा निहन्ति ॥३६॥
नानेति ॥ अमुष्मिन्केलासे 5न्त:सानु। सानुष्वित्यर्थ: । विभक्तयथें उब्ययी भावः
नानारतज्योतिषां अनेकमणिकान्तीनां संनिपातेव्येतिकरेइछल्नेषु छादितेषु । “का
दान्तशान्त-! इत्यादिना निपातः । वप्रान्तरेषु कटकान्तरेषु बद्धांबद्धाम भी दणव-
दाम । इठोत्पादितामित्यथे: । “नित्यवीप्सयो: इति नित्याथें द्विभौव: | “निद्यम-
भीद्रणम्र! इति काशिका । एकपरद्द चतत् । भित्तिशड्वां सित्तिरिति संदेहमावाना-
वानभीक्षणमापतन् । आइड्पूर्वाद्गाघातोः शतृप्रद्ययः । द्विभावादि पूर्ववत् । माठ-
यन्तरिक्षे श्रयतिि गच्छतीति मातरिश्वा वायु: । कनिन्प्र्ययः । “तत्पुरुषे कृति-
बहुलम! इत्यछुक् । निहन्ति निवर्तेयति । वायुसंचाराद्धित््यभावोथ्वधार्यह
इत्यर्थ: । अतो निश्चयान्तः संदेहालड्ारः | शालिनीवृत्तम् ॥
रम्या नवद्युतिरपेति न शाहलेम्यः
श्यामीभवन्त्यनुदिनं नलिनीवनानि ।
असिन्विचित्रकुसुमस्तबका चितानां
शाखाभूतां परिणमन्ति न पछवानि ॥ ३२७ ॥
रम्येति ॥ अस्मिन्नद्रों । शादाः शष्पाणि सन्त्येष्विति शाइ्लास्तः। शाहछः
शादहरिते” इत्यमरः । “नडशादाद् ड्रलूच” । रम्या नवा चुतिनांपैति। किंतु
निल्येत्रर्थं: । नलिनीवनान्यनुदिनं सर्वदा श्यामीभवन्ति । न कदाचित्पाण्दुरी-
भवन्तीत्यथें: । विचित्रकुसुमस्तबकेराचितानां व्याप्तानां शाखाभ्तां तरूषण्छ
पलछ॒वानि न परिणमन्ति । न जीर्णानि भवन्तीत्यर्थ: । सर्वदा नूवनमेव सई
बतेत दृत्यर्थः । अन्न ग्रस्तुतस्यव तत्तद्वस्तुगतकान्तिस्थेर्य रूपकार्यस्य वर्ण ना-
व्यस्तुतमिव कारण कश्चिद्साघारण: केलासस्थ महिमावगम्यत इति पर्यायो क्तिर-
छड्टार: । तदुक्तम--'कारणं गम्यते यत्र श्रस्तुतं कार्यवर्णनात् । अस्तुतस्वेर
संबन्धस्तत्पयायोक्तमुच्यते ॥? इति ॥
परिसरविषयेषु लीढसुक्ता हंरिततणोद्मशझ्लया सगीभिः ।
२ णीनां ह/ बलित
इह नवशुककीमला मणाीनां रविकरसंवलिता; फलन्ति भासः रे८
परिसरेति ॥ इहाह्नो परिसरविषयेषु पर्यन्तदेशेपु । “विषयों देशे” इति
निपातः । रझूगीमिहेरिततृणो दमशझूया नीलतृणाहछुरआन्त्येति आान्तिमदुलझ्नारः ॥
लीढाः पूर्वमास्वादिताः पश्चान्मुक्ता लीढमुक्ता: | दग्घप्रस्ठ इत्यादिवव्
“पूर्वकाल-? इत्यादिना समानाधिकरणसमासः । नवशुककोमलछाः झुकसवण्ये:
मणीनां मरकतमणीनां भासो रविकरेः संवलिता मिश्रिता; सत्य: फलन्ति
संमूच्छेन्ते । वर्घन्त इति यावत् ॥
२ प्रथम इति पाठःः २ 'शिशुशुक इति पाठः ३ 'संमिलिता/ इति पाठर३-
७९ किराताजुनीये
उत्फुछथलनलिनीवनादमुष्मा-
दुद्वृत/ सरसिजसंभवः परागः ।
वात्याभिर्वियति विवर्तितः समन््ता-
दाधत्ते कनकमयातपत्रलक्ष्मीम् ॥॥ ३९ ॥
उप्फुछेति ॥ अस्मिन्नद्रों वात्यामिवोतसमूहैः | 'वातादिभ्यो यव! इति
यव्पत्ययः । अमुष्माइ्यमानादुत्फुछस्थलनलिनीवनात् । जलूपतितस्य पराग-
स्योत्थानासं मवात्स्थल्ग्रइणम् । उत्फुछसंफुलयो रुपसंख्याना न्निष्ठानत्वम् । उद्धृत
उत्थापितो वियति समनताद्विवर्तितः परिमण्डलितः । अन्तराले तु दृण्डायमान
एवति भाव: | सरसिजसंभवः पद्मोक्नवः परागः । रूब्यभिप्रायेणात्र सरसिज-
झब्द्भ्योगो द्वष्टव्यः । कनकमयातपतन्रलक्ष्मीमाध त्तेडनुकरोति । अन्न परागस्यात-
पत्रलूद्ष्मी संबन्धासंभवात्तत्सरशशी लक्ष्मीमिति प्रतिबिम्बेनाक्षेपादर्संभविधमे-
संबन्धेय॑ निद्शना । तदुक्तम- असंभवद्धमेयोगादुपमानो पते ययो: । अति-
बिम्बक्रिया गम्या यत्न सा स्थान्निदशना ॥! इति ॥
इह सनियमयोः सुरापगायाप्नपसि सयावकसव्यपादरेखा |
कथयति शिवयोः शरीरयोगं विषमपदा पदवी विवर्तनेषु ॥४०॥
इहेति ॥ इहाद्वावुषसि प्रभाते सुरापगायां लक्षणया तत्कूले सयावका साल-
क्तका सव्यपादस्य रेखा वासचरणमुद्रा यस्यां सा । “यावो5्छक्तो द्ुमामयः”
इत्यमरः । तथा विषमाणि महद॒र्पानि पदानि यस्यां सा चिवतेनेषु भ्रदक्षिण-
क्रियासु पदवी । शिवयोः प्रद॒क्षिणपद्धतिरित्यथे: । सनियमयो: । संध्यायों
प्रणमतो रित्यथे: । शिवा च शिवश्व॒ तयो: शिवयोरुमाशंकरयो: । “पुमान्खिया
इत्येकशेष: । शरीरयोगमधोाद्नसंघटनारूपं कथयति । सनियमयोरिति नियम-
विषयेडपि विरहासहाबिह विद्रतः शिवाविति भावः । अन्न पदुवीविशेषण-
पदार्थयोः कथन प्रति हेतुत्वोक्तया काव्यसिज्वमलझ्भारः ॥
+ (७ हे के
संमूच्छेतां रजतमित्तिमयूखजाल-
निगंता
रालोलपादपलतान्तरनिगतानाम ।
धर्मचुतेरिह मुहुः पटलानि धाम्ना-
मादशमण्डलनिभानि समुकसन्ति ॥ ४१ ॥-
संमूच्छतामिति ॥ इहाद्ो रजतमित्तिमयूखजाले: संमूच्छेतां बहुलीभवता-
मालोलानां पादपलतानां तरुशाखानामन्तरेषु रन्प्रेषु निर्गतानां प्रसततानां
घमेद्ुतेरुष्णांशोघाम्नां तेजलामादर्शमण्डलनिभानि दुर्पणबिम्बसदशानीत्युपमा-
लड्ढारः । पटछानि मण्डलानि मुहुवारंवारं समुलसन्ति पुनःपुनः स्फुरन्ति न तु
सातत्येन । छतानामालोरूत्वासावात् । तद्च नान्यत्र म्त्पाषाणादिप्राये संभव-
तीति भावः ॥
१ उद्भुत: इति पाठःः २ लिखा? इति पाठः, ई विवार्तितेषु' इति पाठः-
कि->्क
पत्चमः सगेः।.. ७५
शुक्र्म निचये
यूखनिचयेः परिवीतमूर्ति-
वैग्नाभिधातपरिमण्डलितोरुदेह! ।
झड्भाण्यमुष्य भजते गणभतुरुक्षा
कुर्वन्वधूजनमनःसु शशाइ्षशझ्लाम् ॥ ४२॥
झुकरिति ॥ झुकुमेयूखनिचयः शुअकिरणसमूहेः परिवीतमूर्तिब्याप्तदेहः ।
वप्राभिघातेन वप्रक्रीडया परिमण्डलितो वतुलीकृत उरुदेहों ब्ृहदच्छरीरं यस्य
तथोक्तो गणभठुः प्रमथनाथस्योक्षा वृषभः । “उक्षानड्रान्बडीयद ऋषभो कृषभो
वृष: इत्यमरः । वधूजनमनःसु शशाइशह्लां चन्द्रश्रान्ति कुर्चन् | त्तेषां
मोग्ध्यादिति भावः । अमुष्याद्रेः छाड्डाणि भजते सेवते । अन्न शह्लाशब्दस्य
संदेहाथेत्वे संदेहालड्भर: । अआन्तिपरत्वे श्रान्तिमदलड्ार: । यथेच्छसि तथास्तु।
नवोक्षचिरेषणोत्थेन काव्यलिड्रेनाड्राड्ििभावेन संकीर्यते ॥
| करे
संग्रति लब्धजन्म शनकेः कथमपि लघुनि
क्षीणपयस्युपेयुषि भिदां जलधरपटले ।
खण्डितविग्रह बठभिदों धनुरिह्र विविधा:
प्रयितुं भवन्ति विभव; शिखरमणिरुच; ॥ ४३ ॥
संग्रतीति ॥ इहादी विविधा नानावर्णा:। शिखरमणिरुच: संप्रति। शरदीत्य्थ: ।
लघुन्यगुरुणि | कुतः । क्षीणपयस्यत एवं भिदां सेदस्। 'पिद्निदादिभ्यो 5३? इत्यड-
प्रययः । उपेयुषि गते जलूधरपटले समेघमण्डले कथमपि शनकेलंब्धजन्म ।
उत्पन्नमित्यथ: । अत एवं खण्डितविग्ह छिलन्नस्वरूप बलूमिद् इन्द्रस्य घनुः
पूरयितुं विभवः समर्था भवन्ति । अन्रेन्द्रधनुषो मणिरुचीनामसंबन्धे संबन्ध-
कथनादतिशयोक्तिरलझ्वार: । वंशपत्रपतित॑ वृत्तम--'दिद्लुनि वंशपन्नपतित
भरनभनछगे:” इति लक्षणात् ॥
स्लपितनवलतातरुप्रवाले- यू
रमृतलवखुतिशालिमिमयूखः ।
सततमसितयामिनीषु शंभो-
रमलयतीह वनान्तमिन्दुलेखा ॥ ४४ ॥
स्पितेति ॥ इहादो शंभोरिन्दुलेखा । सत्नपितानि सिक्तानि छतानां तरूणां
च॒ प्रवालानि येस्तः | असतलछवस॒ल्ास्शतबिन्दुनिःस्यन्देन शालन्ते ये तेमेयूखेः
सतत सर्वकालमसितयामिनीषु कृष्णपक्षरात्रिष्वपि वनानतममरूयति घवलयति |
अन्यत्र नेतदुस्तीति व्यतिरेकों व्यज्यते ॥
क्षिपति योउ्लुवनं विततां बृहद्भृदृतिकामिव रौचनिकीं रुंचम् ।
अयमनेकदिरप्मयकंद्रस्तव पितुदेयितो जगतीघरः ॥ ४५॥
१२ 'धवलयति? इति पाठः- २ बुतिम्? इति पाठ*
रद , .किराताजुनीये
क्षिपतीति ॥ अथ योउद्विरजुवन बिततां रौचनिर्की रुचम् ।ईसोवर्णी कान्तिमि-
झथे: । रोचनया रक्तां रोचनिकीम। “छाक्षारोचनशकलकर्दमाहक्' इति ठकू |
भरिहवाणज्-! इत्यादिना कीप्। उत्प्रेक्षे-इद्दती चासो बृहतिका च॒ ता महोत्त-
शासड्रमिव । 'द्वो प्रावारोत्तरासज्ञी समो बृदतिका तथा? इत्यमरः । क्षिपति प्र-
सारयति । अनेका हिरण्मय्यः कन्द्रा यस्य सः । हिरण्मयशब्दो 'दाण्डिनायन-?
इस्यादिना निपातनात्साधु: | अयम् । पुरोवर्ती गिरिरित्यथें:। तब पितुरिन्त्स्य
ड्मितः प्रियः । जगत्या घरो जगतीघरः । यस्ते गन्तव्य इन्द्रकीलाख्य इत्यथेः ॥
सक्ति जवादपनयत्यनिले लतानां
बेरोचनेद्विंगुणिता के, 6०७ रे
* सहसा मयूखेः ।
रोधोश्वां मुहुरम॒त्र हिरण्मयीनां
भासस्तडिद्विलसितानि विडम्बयन्ति ॥ ४६ ॥
सक्तिमिति ॥ अमुन्नामुष्मिन्नद्वावनिले जवाज्झटिति छतानां सक्तिमन्योन्य-
सड्धमपनयति सति । सहसा हटठद्वेरोचने: साबिन्नर्म यूखेद्विंगुणा द्विराबूत्ताः कृता
इति ट्विगुणिताः । “गुणस्त्वावृत्तिशब्दादिष्विन्द्रियामुख्यतन्तुषु” इति वजयन्ती ।
हिरण्मयीनां हिरण्यविकाराणाम् । 'दाण्डिनायन-? इत्यादिना निपातनाध्साधुः ।
रोधोभुवां तटभुवां भासो मुहुस्तडिद्विलसितानि विडम्बयन्ति । अनुकुर्वन्ती-
ज्वथे: । उपमालऊझ्भारः ॥
्जिं ब्
कषणकम्पनिरस्तमहाहिभिः क्षणविमत्तमतद्जजवजित! ।
तेरनुमीयते + दे
इह मदख्नपि सुरगजस्थ गतं हरिचन्दने! ॥ ४७ ॥
कषणेति ॥ इहाद्रो कषणेन कण्ड्यनेन यः कम्पस्तेन निरस्ता महाहयो महा-
स्पा येभ्यस्तेः | क्षण बिमत्तमतड्गजवर्जितमेत्तमतड्गजरद्वितेः । कुतः । मद्स्नपिते: ।
झेरावतमदसिक्तरित्यथे: । “मितां हस्वः” इति हस्वः। हरिचन्दनेश्रन्दनद्ुमे: सु-
स्गजस्यरावतस्थ गत प्राप्तिरनुमीयते । हरिचन्दुनविशेषणेः काव्यलिड्जमुन्नेयम् ॥
अरे पं [कर
जलदजालघनेरसिताइमनागुपहतग्रचयेह मरीचिभिः ।
भवति दीपिरदीपितकन्द्रा तिमिरसंवलितेव विवखतः ॥४८॥
जरूदेति ॥ इद्दास्मिक्नद्रों जलदुज्ञालूघनेम्मघवृन्दसान्द्रेरसिताइमनापमिन्द्रनी-
हछानां मरीचिभिदीधितिमिः । 'भानुः करो मरीचिः खत्रीपुंसयोदीधितिः स्थियाम!
इस्यमरः । उपहतप्रचया विघट्टितसंघाता अतएवादीपितकन्द्रा अप्रकाशितगह्रा
ख्ेवसवतो दीसिस्तिमिरि: संवलिता संहता व्यामिश्रितेव भवतीत्युसप्रेक्षा ॥
भव्यो भवज्नपि घुनेरिह शासनेन
श्षात्रे स्थितः पथि तपस्यहतप्रमादः ।
प्रायेण सत्यपिहितार्थकरे विधो हि
यांसि विनान्तराये
श्रेयांसि लब्धुमसुखानि विनान्तरायेः ॥| ४९ ॥
पद्चमः सगे; । ७७
अध्य इति ॥ इहादो भव्य: शान्तो भवजश्नपि मुनेव्यासस्थ शासनेनेन्द्राराध-
नख्पेण क्षात्रे पथि क्षत्रियमार्ग स्थितः । गृहीतशख्र एवेल्र्थः । इतप्रमादो5प्र-
मत्तः सन् । तपस्य तपश्चया कुरु। तपस्येति 'कमेणो रोमन्थतपोश्यां वर्तिचरो:?
इति क््यडू । तदन्ताद्धातोछाद । न च सर्वेभूतहितकारिणो मे प्रमादः कि करि-
प्यतीति विश्वसितव्यमित्यथोन्तरन्यासेनाह--हि यस्मास्प्रायेण बाहुल्येन ।
'प्रायो वयस्थनशने झूतो बाहुल्यतुल्ययो:” इति हेमचन्द्रः। हितमर्थ करोतीति
हितार्थेकरे विधों व्यापारे सति। अन्तरायेविश्निविना ्रेयांसि रब्घुमसुखानि।
अशक्यानीत्यर्थं: । अतएवं शकषछ्टप-? इत्यादिना समानकतृंकेषु तुमुन्।
अकारणवेरिणः सर्वेत्र सर्वस्यापि सन््तीति भावः ॥
मा भूवन्नपथहंतस्तवेन्द्रियाश्ाः
संतापे दिशतु शिवः शिवां प्रसक्तिम |
रक्षन्तस्तपसि बर्ल च लोकपालाः
कल्याणीमधिकफलां क्रियां क्रियासु। ॥ ५० ॥
मा भूवन्निति ॥ तवेन्द्रियाण्येवाश्वास्त । अपथेन हरन्तीत्यपथह्ृतो मा भूवन् ।
व्वामपर्थ मा निनी घुरित्यर्थ: । 'माढिः छुड्ट! इत्याशीरथ्थे लड़ । संतापे तपःक्ेशे सति
शिवः शिवां साधीयसी प्रसक्ति प्रवृत्तिमुत्साहं दिशतु । किंचेति चार्थ: | लोक-
पाछा इन्द्रादयस्तपसि विषये बल शरक्ति रक्षन्तो वर्धयन्तः सनन््तः कल्याणीं
साध्वीं क्रियामनुष्टानमधिकफरां क्रियासुः कुर्वेन्तु । करोतेराशिषि छोट ॥
इत्युक्त्वा सपदि हित प्रिय॑ प्रियाहें
धाम खे गतवाति राजराजभृत्ये ।
+ रे
सोत्कण्ठं किमपि प्रथासुतः ग्रदध्यों
संधत्ते भृशमरतिं हि सद्रियोग: ॥ ५१ ॥
इतीति ॥ प्रियाहें राजराजभ्ठ॒तद्य इति पूवोक्तम् । हित प्रिय वचनमिति रोषः ।
डक्त्वा सपदि स्वं स्वकीयं घाम स्थान गतवति सति | एथासुतो5जुनः सोत्कण्ठं
सोत्सुक्यं किमसपि प्रदध्यो चिन्तयामास। तथाहि । सद्दियोगः सुजनवियोगो
भूदमरति ज्यथां संघत्ते । करोतीतद्यथे: । अथान्तरन्यासः ॥
तमनतिशयनीय स्वतः सारयोगा-
दविरहितमनेकेनाइभाजा फलेन ।
अकृशमकृशलश्मीथ्रेतसाशंसितं स
खमिव पुरुषकारं शेलमभ्याससाद ॥ ५२ ॥
इति भारविकृतों महाकाव्ये किराताजुनीये पश्चमः सगेः ।
तमिति ॥ अकृशाः पूर्णो छक्ष्म्यः शोभा यस्य सो5कृशलक्ष्मीरिति बहुवचना-
१ 'हराश इति पाठः- २ अ्रृत्तिम', प्रसत्तिम! इति पाठौ«
० ८
७८ फिराताजुनीये
झअतो बहुब्रीहिः | एवं व 'उरःप्रश्गतिभ्य:-! इति कृष्प्र्ययानवकाशः । तत्न
छट्ष्मी शब्द्स्यकवचनान्तस्थव पाठात् । नापि “नद्यतश्र” हत्यस्यावकाशः । उरःप्र-
अतिपाठसामथ्यादेव शेषिकस्तु वभाषिक इत्यचिरोधः । सो5जनः सर्वतः सर्वेन्र
सारयोगादुष्कृष्बलप्रयोगात् । 'सारो बले स्थिरांशे च॒ न््याय्ये क्लीब॑ वरे त्रिषु
इत्युभयन्नाप्यमरः । अनतिशयमनतिक्रमणीयमनेकेन बहुनाइुभाजा समीप
गतेन । शीघ्रभाविनेति यावत् । फलिेन कार्यसिद्धयाइविरहितमश्ून्यम् । कार्ये-
सिद्धेरवइ्यं साधकमित्यथें: । अकृशमतनुं चेतसाशंसितं प्राप्तमिष्ट शेलमिन्द्रकीछं
स्वमात्मीयम् । पुरुषस्थ कारः कमें त॑ पुरुषकारमुक्तविरोषणविशिष्ट पोरुषमिवा-
भ्याससाद प्राप्तवान् | मालिनीवृत्तस् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोछाचलमसछिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायाँ घण्टापथसमाख्यायां पदञ्चममः सगे: समाप्तः ॥
षष्ठः सर्गः ।
७:0०...
रुचिराकृतिः कनकसानुमथो परमः पुमानिव पतिं पतताम् ।
धृतसत्पथख्िपथगामभितः स तमारुरोह पुरुहृतसुतः ॥ १॥
रुचिराकृतिरेति ॥ अथो जासादुनानन्तरं रुचिराकृतिः सोम्यविग्रहों ऋत-
सत्पथो5वलूम्बितसन्मार्ग: । आकारानुरूपगुणवानित्यथे: । “यन्नाकृतिस्तश्र गुणा
वसन्ति! इति सामुद्विका:। उपमाने5पि समानमेतत् । स पुरुहृतसुतोउजुनः ।
कनकस्य विकारा: सानवो यस्य त॑ कनकसानुम् । गरुडसावर्ण्याथ विशेषणमे-
तत् । 'समुदाये विकारपप्योश्र' इति ब्रहुच्ीहिरुत्तपदलोपश्व । तमिन्द्रकी-
लम्् । परमः पुमान्विष्णु: पततां पक्षिणां पति गरुडमिव । त्रिभिः पथिमिगे-
च्छतीति त्रिपथगा भागीरथी । “अन्येष्वपि दृश्यते” इति डग्रत्ययः । उपपदस-
मास उत्तरपदसमासश्र । तामभितोडमिम्मुखमारुरोह । 'समीपोभयतःशीघ्रसा-
याभिमुखे5डमितः” इत्यमरः | प्रसिताक्षरात्त्तम-- प्रमिताक्ष/। सजससरुदिता
इति छक्षणात् ॥
अथास्थ कार्यसिद्धिनिमित्तानि सूचयन्मार्ग बणयति--
तमनिन्यबन्दिन इवेन्द्रसुतं विहितालिनिकणजय ध्वनयः ।
पवनेरिताकुल विजिह्शिखा जगतीरुहोउ्वचकरुः कुसुमे! ॥ २ ॥
तमिति ॥ घिहिता अलिनिक्रणा जयध्वनय इव यस्ते तथोक्ता: पवनेन वायुनेरिता
जुज्ना अतएवाकुला लोछा विजिश्या वफाश्व शिखा: शाखाग्राणि येषां ते तथोक्ताः ।
“शिखा ज्वाला केकिमोल्यो: शिखाशाखागमोलिषु” हति वेजयन्ती । जगतीरुहो
भूरुहः किप्। अनिन्या अनवद्या ये बन्दिन: स्तुतिपाठकास्त इब | तमिन्द्रसुतमजुनं
सुमरवचकरु: । अभिवद्ृषुरित्यथे: । 'ऋच्छत्यताम्! इति गुणः । अन्न किरतेईडई-
श्यर्थत्वात्कुसुमानां करणत्वम् | चिक्षेपार्थल्वे तु कमेत्वमेव । “यथा कटाक्षान्वामा
किरति' इति । इृश्यते च धातूनामर्थेभेदात्कारकव्यत्ययः। यथा सिद्चतेः क्षरणाद्री
षष्ठ; सगे; । ७९
करणयोरथंयोद्ववद्ब्यस्य कमेस्वकरणस्वे । यथा--“मेघो5रूत सिश्चनति गोः पयश्र',
पसेश्बतीवास्तवेपु:” इति च। अन्न बाक्ये समासगतयोरुपमयो: साध्यसाधन-
भावादब्नाड्िभावेन संकरः ॥
अवधृतपड्नजपरागकणासतनुजाह्वीसलिलवीचिभिदः ।
परिरेभिरेडमिम्ुुखमेत्य सुखाः सुहृद! सखायमिव त॑ मरुत;॥३॥
अवधूतेति ॥ अवधूता पहुजपरागकणा येस्ते तथोक्ता इति सोरभ्योक्तिः ।
तनुर्जाहृष्याः सलिलवीचीर्भिन्दन्तीति तथोक्ता इति शैत्योक्ति: | सुखयन्तीति
सुखाः । पचाद्यच । सुखस्पर्शा इति मान्योक्ति: । मरुतो वातास्तमजुन सुद्दद
सखायमिवासिमुखसेत्यागद्य परिरेभिर आलिद्वितवन्तः ॥
उद्तोपलस्खलनसंवलिताः स्फुटहंससारसविरावयुजः ।
मुदमस्य माइलिकतूयकृतां ध्वनयः अतेनुरनुवप्रमपाम् ॥ ४ ॥
उदितेति ॥ उदितोपलेपून्नतपाषाणेषु रखलनेन प्रतिघातेन संवलिताश्रर्णिताः: ।
अतस्तूयघोष इव घुमघुमायमाना इत्यर्थ: । स्फुटहैसानां सारसानां च विरावे-
युज्यन्त इति तथोक्ताः । क्रिप् । अनुवप्रमपाम् । भन्तः पतन्तीनामिति शेषः ।
ध्वनयो5स्थाजुनस्थ मड्र् प्रयोजनमेषां ते माह्लिकाः । 'प्रयोजनम! इति
ठज्ब् । तेस्तूर्यः कृतां मुदं हु ग्रतेनुः । अन्नान्यस्थान्यकायेकारणसं भवात्तयक्ृत
मुत्सइशी मुद्मिति प्रतिबिम्बेनाक्षेपान्षिदुश नालझ्वारः ॥
अबरुग्णतुज्ञसुरदारुतरो निचये पुरः सुरसरित्पयसाम् ।
स ददश वेतसवनाचरितां प्रणतिं बलीयसि सम्ंद्धिकरीम् ॥५॥
अवरुग्णेति ॥ सोउजुनः पुरो$5ग्रेडवरुग्णतुड्लसुरदारुतरा भप्ोन्नतदेवदारुद् मे
बलीयसि बलूवत्तरे । मध्वन्तादीयसुनि मतुपो लुक । सुरसरित्पयसां निचये पूरे
दिषये वेतसवनेन वानीरवनेनाचरितामस् | “अथ वेतसे । रथाश्रपुष्पविदुलूशी
तवानीरव्षला:! इत्ममरः । सम्द्धिकरीं श्रेयस्करीम | लोके यथादृष्टामिलर्थ: ।
प्रणतिं ददुश । या सर्वलोकदृष्टान्तभूतेलि भाव: ॥
प्रबंधूव नालमवलोकयितुं परितः सरोजरजसारुणितम् ।
सरिदृत्तरीयमिव संहतिमत्स तर॑द्जरड्धि कलहंसकुंठम ॥ ६॥
प्रबभूवेति ॥ सो5जुनः परितः सरोजरजसा कमलरेणुनारुणित पाटलितम।
उत्तरीयं च कुसुमादिनारुणितं भवति । संइतिमन्नीरन्ध तरड्जरज्ञि वारितरञ्ञ
शोभि सरिदुत्तरीयय स्तनांछुकमिव स्थित कछटंसकुल कादम्बकुलमवलोकयितुम
रऊूमत्यथ न अबभूव न शशाक । तत्सोन्दयद्विकत्वादिति भावः ॥
दधति क्षतीः परिणतद्विरदे म्रदितालियोषिति मद्खुतिभिः ।
अधिकां स रोधसि बबन्ध ध्ृतिं महते रुजन्नपि गुणाय महान् ७
..दधतीति ॥ सोअ्जुनः क्षतीः क्षतानि दघति घारयति । कुतः । परिणतास्तिय-
. ३ “विबुद्धिकरीम! इति पाठः * विबभूव! इति पाठः- है तरद्रभन्ञिं श्ते पाठर-
४ 'च्युतिभिः इति पाठ: ५
८० किराताजुनीये
शन्तप्रहारिणो द्विरदा यरस्म्रिस्तस्मिन् | 'तियग्दन्तप्रहारस्तु गजः परिणतों मतः?
इति हलायुधः । मदखतिभिसुंदितालियोषिति रोधस्यधिकां ४॒ति प्रीति बबन्ध ।
मिश्री कृतवानित्यथ: । तथाहि । महान्सुजन्पीडयज्नपि महते गुणायोत्कर्षाय
भवति । महत्कृता पीडापि शुभावहेवेत्यर्थ: । तथुक्त गजरुग्णस्यापि रोधसः
श्रीतिकरत्वमिति भावः ॥
अनुहेमवप्रमरुणेः समतां गतमूर्मिभिः सहचरं प्रथुभिः
स रथाड्रनामवनितां करुणेरनुबधतीमभिननन्द रुतेः ॥ ८ ॥
अन्विति ॥ सोउजुनो5नुहेमवर्ष कनकसानुसमीपे । समीपार्थ5व्ययीभावः ।
अरुण: । कनककान्त्युपरश्षनादिति भाव: । एथुमिरूमिशि: समता तुल्यरूपतां
गतम् । सादद्याहविंवेच्यमित्यथें: । सह भूत सहचरं प्रियम । सहशब्दस्य
पचाद्यजन्तेन चरशब्देन समासः । करुणेदने रुतेः कूृजितरनुबन्नतीमन्विष्यन्ती
रथाड्रनामवनितां चक्रवाकीमभिननन्द । ग्रकृष्टप्रमदशनात्कस्य, नानन्द इति
भाव: । अम्र तावदूमीणां स्वधावल्यत्यागेनारुण्यस्वीकारात्तद्ुणालझ्ार:---
'पदहुण: स्वगुणत्यागादन्योत्कृष्टगुणाश्रयात्! इति लक्षणात् । तन्मूला चेर्य॑
चक्रवाक्याः स्वकान्ते तरद्रञ्रान्तिरिति तद्दुणअ्आन्तिमतोरद्ञाद्डिभावेन संकरः 0
सितवाजिने निजगदू रुचयश्वलवीचिरागरचनापटवः३ ।
मणिजालमम्भसि निमग्रमपि स्फुरितं मनोगतमिवाकृतयः ॥९॥
सितवाजिन इति ! चलवीचीनां रागो रक्षनं वर्णान्तरापादन तस्य रचना
क्रिया तन्र पटवः समथा रुचयः प्रभा:; । अम्भसि निमझमपि मणिजालम् ।
स्वाश्रयभूतमिति भावः । मनोगत स्फुरितं रोषादिधिकारमाकृतयों अभन्जादि
बाह्यविकारा इव । सितवाजिने5जुनाय निजगदु: । ज्ञापयामासुरिल्थे: ।
आकृत्या हि मनोगतं विचक्षणा जानन्तीति भाव: ॥
उपलाहतोद्धततरज्नश्तं जविना विधृतवितत मरुता।
स ददश केतकशिखाविशदं सरितः ग्रहसमिव फेनमपाम् १०
उपलेति ॥ डपलराइता अतणएवोद्धताश्व ये तरड्ास्तेश्तम् । निरगमरोधा-
द्त्यथें: । जबिना वेगवता मरुता वातेन विधूत वित्त च केतकस्य क्षिखाग्र
तद॒द्विशदमपां फेन हिण्डीरम् । 'हिण्डीरोडब्घिकफः फेन:? इत्यमरः | सरितः
प्रहासमद्हासमिवेत्युत्प्रेक्षा । सो5जुनो ददश ॥
बहु बहिंचन्द्रकनिर्भ विदधे ध्तिमस्थ दानपयसां पटलम् |
अवगाठमीक्षितुमिवेभपति विकसद्विलोचनशर्त सरितः ॥११॥
बहिति ॥ बहिचन्द्रकनिर्भ मयूरमेचकसदइशम् | 'समो चन्द्रकमेचको” इत्य-
मरः । बह्नेकथा दानपयसां पटरम् | जातावेकबचनम् । बड्वों मद्ाग्बुबिन्दव
हुत्यथ । अवगाढ्मन्तःप्रविष्टम । गाहेः कतेरि क्ः । इमपतिमीक्षितु विकसदु.
न्मिषत्सरितो विलोचनशतमिवेत्युस्प्रेक्षा । अस्याजु नस्थ छति भीति विद्धे चकार ॥
ः “विधूय” इति पाठ
चष्ठं) सगे! |: ८१
अतिवोधजुम्भणविभिन्नमुखी पुलिने सरोरूहरशा दहशे ।
पतदच्छमोक्तिकमणिप्रकरा गलदश्रुविन्दुरिव शुक्तिवधू+ ॥ १२॥
प्रतिबो धेति ॥ प्रतिबोधः स्फुटन निद्रापग्रमश्र तन्न यजुम्भणमुच्छुनता जुम्मा
च तेन विभिन्नमुखी विक्षिष्टाआ विवृतास्या च। अतएव पतन्प्र सरक्नच्छो माक्तिक
मसणीनां प्रकरः स्तोमो यस्या: सा तथोक्ता । अतएवं गलूदश्रुबिन्दुरिव स्थितेत्यु-
स्प्रेक्षा । शुक्तिवंधूरिव झुक्तिवधू: । पुलिने । शयनीय इवेति भाव: । सरोरुद्दद-
छाजुनेन ददरे दृष्टा । अन्न प्रतिबोधादिश्िष्टपदोपात्तानां प्रकृतानां शुक्तिवध्वो-
श्रोपमारूपकयो: साधकबाधकाभावात्संदेहालंकार: । तत्सापेक्षा चाश्रुगलनो-
ख्रेक्षेत्रि तयोरद्जाड्लिभाव: ॥
शुचिरप्सु विद्वमलताविटपस्तनुसान्द्रफेनलवसंवलितः ।
सरदायिनः सरयति स भ्ृ्श दयिताधरख दशनांशुभृतः ॥१३॥
झुचिरिति ॥ अप्सु शुचिः स्वच्छस्तनुना सान्द्रेण च फेनस्थ छवेन शकलेन
संवल्िितः संगतो विद्वुमछताया विटपः पछव: । “बिटपः पछवे पिड्ढे विस्तारे स्तम्ब-
शाखयो:” इति बिश्व: । स्मरदायिन: कामो द्दीपकस्य दशनांझुभ्तो दन््तकानित-
कलितस्य दुयिताधरस्य । “अधीगर्थ-! इत्यादिना षष्ठी | भ्र्श स्मरयति सम |
“लद स्मे! इति भूतार्थ छट । “मितां हस्वः इति हस्वः | स्मरणाहुकारः ॥
उपलभ्य चश्चवलतरद्भधुतं मदगन्धम्र॒त्थितवतां पयथसः ।
ग्रतिदन्तिनामिव स संबुबुधे करियादसामभिमुखान्करिण: ॥१४॥
उपलछयभ्येति ॥ सोउ्जुनश्रब्बल्तरड्रेडतम्। तत्संक्रान्तमित्यथे: । मद्गन्धसुपलक
भ्याप्राय पयस उत्थितवताम्। रोषादिति शेष: । कर्याकाराणां याद्साम् | शाक-
पार्थिवादिषु दृष्टव्य: । प्रतिदन्तिनामिवाभिमुखान् । अभियातानित्यर्थ: । करिणो
गजान्संबुब॒धे । दद्शेत्यर्थ: ॥
जगाम विसयम्मुदीक्ष्य पुरः सहसा समुत्पिपतिषो! फणिनः ।
ग्रहित॑ दिवि प्रजविभिः श्वसितेः शरदभ्रविश्रमस॒पां पटलम्॥ १५॥
स॒ इति ॥ सो3जेनः पुरो5मे सहसा समुत्पिपतिषो: समुत्पतितुमिच्छो: । पतेः
सनञ्नन्तादुप्रययः । “तनिपतिदरिद्रातिभ्यः सन इड्डा वक्तव्य: इृति विकट्पादि-
डागमः । फणिनः सर्पस्थ प्रजविभिरतिवेगवद्धि: श्वसितेः फुस्कारेर्दिव्याकाशे
प्रहितं प्रेरित शरद्ञ्नस्थ विश्रम इव विश्रमः सोन्दर्य यस्य तत् । झुअमअभ्व्या-
पक॑ चेल्यर्थ: । अपां पटल पुर उदीक्ष्य विस्मयं जगाम । अन्नोपमानुप्रणणिता
सखभावोक्तिररुंकारः ॥
० ्े
स॑ ततार संकतवर्तीरभितः शफरीपरिस्फुरितचारुदशः ।
ललिताः सखीरिव बृहज़घनाः सुरनिम्नगाम्ुपयतीः सरितः॥ १६॥
स॒ इति ॥ सो5ज्ञुनः सेकतवतीः पुलिनवतीरभसितः शफरीणां मस्स्यीर्ना परि-
३ 'हत॑! इति पाठः-
८३. किराताजुनीये
स्फुरितान्येब चारबो इश्षों यासां ता; । सुरनिन्नगां गड्जामुपयती भेजस्तीः । इृणः '
शतुरुगित्वान्डीप्ू। अतएवं बृहजघना ललिताः सख्तीरिव स्थिताः सरितस्त-.
तारातिचक्रमे ॥
अधिरुद्य पृष्पमरनग्रशिखेः परितः परिष्कृततलां तरुभिः ।
मनसः प्रसत्तिमिव मृभ्ति गिरे! शुचिमाससाद स वनान्तझ्रुवम् २७
अधिरुह्मेति ॥ सो5जुनो5घिरुद्म । अथाद्विरिमिति शेषः | पुष्पमरेण नम्न-
शिखेनताग्रेस्तरुभिः परितः परिष्कृततर्लां भूषितस्वरूपाम्। 'अधःस्वरूपयोरस्त्री
तलूम्! इत्यमरः । 'संपर्युपेभ्यः करोतो भूषणे” इति सुडागमः । छुचि छुद्धाम् ।
अतएवं मनसः प्रसत्तिमिव मृत मनःप्रसादमिव स्थिताम्। तद्धेतो तद्भलावो-
स्प्रेक्षा । गिरेसूल्ि वनान्तभुवमाससाद । अन्तःशब्दः स्वरूपवचनः । 'अन्तो5-
ध्यवसिते सत्यो स्वरूपे निश्चयेडन्तिके' इति बेजयन्ती ॥
अनुसानु पुष्पितछताविततिः फलितोरुभूरुहविविक्तवनः ।
धतिमाततान तनयस्य हरेस्तपसेडधिवस्तुमचलामचलः ।। १८ ॥
अनुसान्विति ॥ अनुसानु प्रतिसानु। वीप्सार्थ5ब्ययी भावः । पुष्पिता: संजा-
तपुष्पा लत्ताविततयो यस्मिन्स: । फलिता उरवो भूरुद्दा येषु तानि विवि-
क्ानि विजनानि पूतानि वा वनानि यस्मिन्स तथोक्तः । “विविक्तो पूतविजनो?
इत्यमर: । अचल इन्द्रकीलो हरेस्तनयस्यथाजुनस्थ तपसे तपश्चयाथेमधिवस्तुमलि-
ष्टातुम् । तनिक्रियापेक्षया समानकर्तृकत्वात्तमुन् । अचलां ध्टतिमुस्साइमाततान ।
अन्राचलविशेषणपदर्थेस्य ध्तिकरणहेतुसवास्काव्यलिज्नमर्ुकारः ॥
प्रणिधाय तत्र विधिनाथ घिय॑ दधतः पुरातनमुनेम्रेनिताम ।
श्रममादधावसुकरं न तपः किमिवावसादकरमात्मवतास् ॥१९॥
प्रणिधायेति ॥ अथ तत्नादी विधिना योगशास्तरानुसारेण धिय॑ चित्तबृत्ति प्रणि-
चाय ध्येयविषये घिय॑ नियम्य । “नेगेद-! इत्यादिना णत्वम्। मुनितां दधतः
सपस्थत इत्यर्थं: । पुरातनमुनेः । अजुनस्येत्यथें: । असुकरं दुष्करं तपः श्रम
खेद नादधो न चकार । तथाहि आत्मव्तां मनस्विनामवसादकरमशान्तिजनकं
किमिव । न किंचिदित्यथे: । इवशब्दो वाक्यालंकारे ॥
शमयन्ध्तेन्द्रियशमेकसुखः शुचिभिगुणेरघमर्य स तमः | -
अ्तिवासरं सुकृतिभिवशधे विमलः कलामिरिव शीतरुचि) ॥२०॥
शमयज्ञिति ॥ हतमिन्द्रियशमों विषयव्याद्ृत्तिरेवेक मुख्य सुखं येन स.
तथोक्तः | आत्माराम इत्य्थः । अन्यतन्र छत इन्द्रियाणां शमः संतापनिवतेनमेक-
मद्वितीय सुखमाह्मादश्व येन स तथोक्त:। छुचिभिर्निमेलेगुंणेमें श्यादिभि:। अन्यश्र
कान्त्यादिभिः । अघमर्य पापरूपं तमोउज्ञानस् । अन्यत्रान्थकारं व शमयश्षिव-
तेयन् । विमलो5मलिनः पापरहितः शुओलन््यत्र | सोउजुनः प्रतिवासरं सुकू-
३ 'पुष्पफल” इति पाठः- |
षष्ठः सगेः | ८३
'तिमिः सुकृतः | तपोभिरिद्र्थ: | ख्रियां क्तिन्। कछामिः शीतरुचिश्रन्द हव ।
वजृघे ॥
अधरीचकार च विवेकगुणादगुणेषु तस्य घियमस्तवतः ।
ग्रतिघातिनीं विषयसद्भरातिं निरुपऐ्वः शमसुखानुभवः ॥२॥
अधरीचकारेति ॥ किंचेति चार्थे: । विवेकस्तस््वावधारण स एव गुणस्तस्मात् ।
तेन हेतुनेत्यर्थ:। “विभाषा गुणेडस्लरियाम! इति पशञ्चमी । अगुणेषु कामफ्रो घादिदो-
चेषु विषये। तद्विरोधेन नग्समासः । थिय॑ चित्तवृत्तिमस्तवतो निवारितवतस्त-
स्थाजुनस्थ निरुप्ठवोीं निर्बाध: शमसुखानुभवः शान्त्यानन्दानुभवः प्रतिघातिनीं
सोपछवां विषयसद्धरतिं शब्दाद्यपभोगरुचिमधरीचकार । विषयनिःस्पृहं चकारे-
व्यर्थ: । उत्कृष्टसुखलाभस्थ प्रकृष्टवेराग्यदहेतुत्वादिति भावः ॥
मनसा जपेः प्रणतिभिः प्रयतः सम्ुपेयिवानधिपतिं स दिवः ।
सहजेतरों जयशमो दधती विभरांबभूव युगपन्महसी ॥ २२॥
मनसेति ॥ प्रयतो5हिंसादिनिरतो मनसा ध्यानेन जपेर्विशिष्टमन्नाभ्यासेः प्र-
णतिभिनमस्कारे: । एवं मनोवाक्कायकर्मे भिर्दिवोधिपतिमिन्द समुपेयिवानुपसेदि-
वान्सो5जुनः सहजेतरोी नसर्गिकागन्तुको। जीयतेडनेनेति जयो वीररसः। 'एरच?
इत्यचू । शम्यतेडनेनेति शमः । जयशमो वीरशान्तिरसो दधती पुष्णती महसी
तेजसी युगपद्धिभरांबभूव बभार । “भीहीन््टहुवाम्ू-” इति विकल्पादास्प्रत्यथः ।
अन्न युगपद्दीरशान्ताधिकरणत्वाभिधानादस्य लोकाद्भुतमहिमत्वं व्यज्यते ॥
शिरसा हरिन्मणिनिभः स वहन्कृतजन्मनो 5भिषव्णेन जटाः ।
उपमां ययावरुणदीधितिभिः परिसृष्टमूधिनि तमालतरों ॥२३॥
शिरसेति ॥ हरिन्मणिनिभो मरकतमणिद्यामो5भिषवणेन स्नानेन कृतजन्मनों
जनिता: । अतः पिशज्ञी रिति भावः । जटा: शिरसा वहन्सो 5जुनो 5रुणस्था नूरो दी घि-
तिभिः परिसृष्टमूधेनि व्यापशिरसि तमालतराबुपमां तमालतरोः साहइ्य यया-
विल्यार्थीयम्पमा । तरोरोपम्याधिकरणत्वात्तदपेक्षया सप्तमी ॥
धृतहेतिरप्यश्तजिह्ममतिथ्रितेय्नुनीन धरयजञ्शुचित्रिः ।
रजयांचकार विरजाः स मृगान्कमिवेशते रमयितुं न गुणा; २४
इतेति ॥ शतहेतिएंतायुधो5प्यष्टता जिल्मा मतिः कुटिलमतियंन सः । श्ुचि-
मिश्वरितेसुनी नधरयंस्तिरस्कुर्वन् । वेषणैव सीषणो न तु कर्म णेति भावः । कुतः ।
बिरजा रजोगुणरहितः सो5जुनो मझगानरजयांचकार रमयामास | 'रज्ेणों रूगर-
सणे नलोपो वक्तब्यःः इति नछोपः | तथाहि । गुणा दयादयः कमिव रमयित्तु
नेशते । क॑ वा वशीकर्तु न शक्न॒वन्तीति भावः । शुद्धिरिव हि परं विश्वासबीज
परस्य न वेषो नापि संस्तव इति भावः ॥
१ “'जन्मनख्यमिषवेण इति पा5ः.- २ 'गुरूनू? इति पाठः. ३ 'गुरुभिश इति पाठः-
८४ किराताजुनीये
अथार् त्रिभिस्तपः:सिद्धिमाह--अजुकुलेत्यादिना ॥
अनुकूलपातिनमचण्डगरति किरता सुगन्धिममभितः पवनम ।
अवधीरिवारत॑वगुणं सुखतां नयता रुचां निचयमंशुमतः ।॥२५॥।
अनुकूलेति ॥ अनुकूलपातिन न तु प्रतिकूलपातिनमचण्डगर्ति मन्दगामिर्न
सुगन्धिम् । गन्धस्थेत्वे तदेकान्तग्रद्णेडपि कवीनां निरड्डृशत्वात्समासान्तः ।
अथवा केचिद्गन्तुकत्वेड्प्येककचनेन समासान्तमिच्छनिति । पवनममभितः
क्रिरता । प्रवतेयतेत्यथे: । ऋतुरस्थ प्राप्त आतंवः । “'ऋतोरण्' इत्यण्प्र्ययः। से
चासो गुणस्तिग्मत्वरूपः सो5वधीरितस्तिरस्कृतो यस्य तमंझुमतों रुचां निचय
सुखतां सुखस्पशंतां नयता प्रापयता । नयतेद्विकर्मकत्वस् ॥
नवपल्लवाञ्ञलिभृ तः प्रचये बृहतस्तरून्गमयतावनतिम् ।
स्तृणता तृणेः प्रतिनिश मदुभिः शयनी यतासुपयती वसुधास् ॥२६॥
नवेति ॥ प्रचये पुष्पावचयप्रसड्े नवपल॒वा एवाप्नलयस्तान्बिश्रतीति तथो
क्तान्वृहत उच्चांस्तरूनवनातिं नम्नतां गमयता | “गतिबुद्धि-! इत्यादिना तरूणां
कमैर्वम् । प्रतिनिश निशि शयनीयतामुपयतीम् । शयनस्थानभूतामित्यथे: ।
बसुधां रूदुभिस्तृणेः स्तृणताचछादयता ॥
पतितरपेतजलदान्नभसः पृषतेरपां शमयता च रजः |
स दयालनेव परिगादकृशः परिचययानुजगृहे तपसा ॥२७॥
पतितरिति ॥ अपेतजछदाक्षिरञ्रान्नमस: पतितेरपां 'ए्रपतेजेलबिन्दुसी रजश्व
शमयता तपसा कत्रों दयालनेवेस्युत्प्रेक्षा । दयालुस्वे हेतु सूचयति--परिगाढः
कृशो$तिक्षीणः सो3जुनः परिचर्ययोक्तब्रिघया झुश्रूषयानुजगृहे5नुग्रहीतः | अज्ञु-
अद्दोडत्र सहकारित्वमेव सर्व भूतानुकूल्य लिड्ञात्पचेलिम तपोउस्येति भाव: | अस्य
शछोकन्रयस्याप्येकवाक्यत्वादुस्प्रेक्षेव प्रधानारंंकार: ॥
महते फलाय तदवेक्ष्य शिव विकसन्निमित्तकुंसुमं स पुरः ।
न जगाम विसयवश वशिनां न निहन्ति पेयमनुभावशुणः ॥२८॥
मदहत इंति ॥ सो5जुनो महते फलाय श्रेयसे सस्याय च विकसो्पूवाक्त शिर्व
सुखद तन्निमित्तमेव कुसुम पुरो३प्रेडवेक्ष्य विस्सथवशं न जगाम । तथाहि । वछ्षि-
नामनुभाव एवं गुण: स च घेय न निद्वन्ति । विस्सयथादिविकारं न जनयतील्यर्थः ।
जनने वा तपः क्षीयेत । 'तपः क्षरति विस्मयात्” इति स्मरणादिति भावः ॥
तदभूरिवासरकूत सुकृतेरुपलभ्य पेभवरमनन्यभवम् ।
उपतस्थुराखितविषादधियः शतयज्वनो वनचरा वसतिम् ॥२९॥
तदिति ॥ सुकृतस्तपोसिः करण: अभूरिभिः कतिपयेरेव वासरेः कृत॑ तत्पूवोक्त
वेभवमतोन्यस्थ न भवतीत्यनन्यभवम्। अन्यस्थासं भवतीत्यथे: । पचाद्यजन्तोत्तर-
१ अनुलोम! इति पाठः- २ 'हि हन्ति! इति पाठः-. $ “आहित' इति पाठः-
'पष्ठ; सगेः । ८प्
पदेन नब्समासः । उपलब्य निश्चित्यास्थितविषादाः प्राप्तखेदा थियो येषां दे
वनचराः । तत्पुरुषे कृति बहुलूम! इति बहुलग्रहणाल्ुक । शतेन शतस्थ वा
मखानां यज्वनः शतफ्रतो:। अन्न संख्येयविशेषल्ाभो यजिसंनिधानादवगन्तव्यः |
“ज्वा तु विधिनेष्टवान्' इत्यमरः । 'सुयजोझुंनिप' । वसतिमुफ्तस्थु: प्रापु: ॥
विदिताः ग्रविश्य विहितानतय+ शिथिलीकृते5धिक्ृतकृत्यविधो ।
अनपेतकालमभिरामकथाः कथयांबभूवुरिति गोत्रभिदे ॥ ३० ॥
विदिता इति ॥ वनचरा इत्यनुवतेनीयम् । विदिता ज्ञाताः। अनुमतप्रवेशाः
सन्त इत्यर्थे: । प्रविश्य विहितानतयः कृतप्रणामा अधिकृतक्ृत्यस्थ नियुक्तकर्मण:
शलरक्षणात्मकस्य विधावनुष्ठाने शिथिलीकृते सति । अनपेतकालूमनतिकान्त-
कार यथा तथा गोत्रभिदे शक्रायेति वक्ष्यमाणप्रकारेणाभिरामकथा: श्राब्यवाच: ।
“चिन्तिपूजिकथिकुरिबचर्चेश्व” इत्यड्रप्रद्ययः । कथयांबभूवुः ॥
शुचिवल्कवीततनुरन्यतमस्तिमिरच्छिदामिव गिरो भवतः ।
महते जयाय मघवन्ननघः पुरुपस्तपस्यति तपञ्नगतीम् ॥ ३१ ॥
शुचीति ॥ झचिना वल्केन वल्कलेन वीताच्छादिता तनु्यस्थ सः। तिमिर-
चिछदां सूर्यादीनामन्यतम इव स्थित इत्युप्प्रेक्षा । अनधः पुरुष: । मघवन,
भवतो गिराविन्द्रकीले जगतीं भुव तपंस्तापयन्महते जयाय तपस्थति तप-
श्वरति । 'कमेणो रोमन्थ-? इत्यादिना क्यडिः छूट ॥
जयाय तपस्थतीत्युक्तम् , तत्र हेतुमाहु:---
स बिभर्ति भीषणशभ्रुजंगश्रुजः एथु विदविषां भयविधायि घनुः ।
अमलेन तस्य धतसचरिताथरितेन चातिशयिता मुनयः ॥ ३२॥
स॒ इति ॥ भीषयेते इति भीषणो । नन्द्यादित्वाह्युप्रत्ययः । तो च तो भुजक्ो
च ताविव भुजो यस्य स तथोक्त: । पुरुषो विद्विषां भयविधायि पृथु घनुर्बिभति।
अतो जयार्थीवयथे; । अमलेन तस्य पुरुषस्य चरितेन धतानि सच्चरितानि येस्ते
मुनयोरतशयिता अतिक्रान्ता: ॥
अथास्य तपःसिद्धि वर्णयति---
मरुतः शिवा नवतृणा जगती विमलं नभो रजसि इशष्टिरपाम् ।
गुणसंपदानुगुणतां गमितः कुंरुतेउस्य भक्तिमिव भूतगणः ॥३३॥
मरुत इत्यादिना ॥ मरुतो वाताः शिवाः सुखा: । जगती प्रथ्वी नवतृणा।
शयनासनायनुकुलेत्यथंः । नभो विमरू नीहारादिरहितम् । रजसि सत्यपां
वृष्टिमवतीति शेष: । कि बहुना । अस्य पुरुषस्य गुणसंपदा भूतहितादिगुण-
संपक्यानुगुणतामनुकूछतों गसितः । वशीकृत इत्यथेः । भूतगण: प्रथिव्यादि-
पतञ्चकं भक्ति सेचां कुरुत इत्युस्प्रेक्षा ॥
पे +---++-+-
१ 'बपु० इति पाठःः २ 'भृता इति पाठः-
--जन बल ल-++ >>
८६ किराताजुनीये
इतरेतरानभिभवेन मगास्तप्ुपासते गुरुमिवान्तसदः ।
विनमन्ति चास्य तरवः ग्रचये परवान्स तेन भवतेव नगः ॥३४॥
इतरेतरेति ॥ कि च | झूगाः पशवस्तम्। अन्ते5न्तिके सीदन््तीत्यन्तसदो<5-
न्तेवासिनः । 'सत्सूद्विष-' इति क्षिप। गुरुमिवेतरेतरेषासनभि भवेनाद्रोहेणो पासते
सेवन्ते । प्रचये पुष्पावचये तरवो5स्यथ विनमन्ति । करप्रचेया भवन्तीत्यथे: ।
तस्वेति संबन्धसामान्ये षष्ठी । कि बहुना ।स नग इन्द्रकीलो भवतेव तेन
पुरुषेण परवान्पराधीन: । सात्तविकस्यापि तवेव तस्यथातिशयो वतेत इत्य्थः ॥
उरु सक्तमाह विपरिश्रमता परम वपुः प्रथथतीव जयम्।
शमिनोडपि तस्य नवसंगमने विश्वुतानुषज्ञि भयमेति जनः ॥३५॥
उर्विति ॥ कि च । विपरिश्रमतायासेडपि श्रमराहित्यमुरु महत्सत्त्वमन्तः-
सारमाह । दुबेरूस्य श्रमजयासंभवादिति भाव: । परममुत्तमं वषुजयं प्रथयति
व । आकारेणेव जिष्णुस्व॑ गम्यत इत्यर्थ: । शमिनः शान्तस्थापि तस्थ नवसंगम-
ने5पूर्वप्राप्तो जनो विभुतायाः प्रभावस्थानुषन्जि व्यापकम् । न तु हिंखकत्वा-
नुषज्ञीति भाव: । भयमेति । शान्तोद्धव प्रभाव गमयतीति भावः ॥
अथेदशो इसे क इति चेतन्न विद्य इत्याहुः--
+ ]
ऋषिवंशजः स यदि देत्यकुले यदि वान्वये महति भूमिभृताम्।
चरतस्तपस्तव वनेषु सहा न वर्य निरूपयितुमस्थ गतिम्र ॥ ३६ ॥
ऋषीति ॥ स पुरुष: । ऋषिवंशजो वेति शेषः । काकुरवा । यदि वा देत्य-
कुले जात इति शेषः | यदि वा मद्दति भूमिभ्टतामन्वये जात: । तव वनेषु
तपश्चरतो5स्थ गति स्वरूप निरूपयितुं ववम् । सहन्त इति सद्ठदाः । पचाद्यच्।
न सहाः: स्म इति शेषः ॥
अपृष्टपरिभाषणापराध परिहरन्ति---
विगणय्य कारणमनेकगु्णं निजयाथवा कथितमल्पतया।
असदष्यद्ः सहितुमरहसि नः क वनेचराः क्र निपुणा यतयः ३७
विगणय्येति ॥ अनेकगु्ण बहुफलम् । इन्द्वस्वाशनेकफछसाधकत्वेन योग्यमि-
दर्थ: । कारण तपोरूपं॑ विगणय्य विचार्य । अथवा निजया नेसर्गेक्याब्पतया
बालिदयेनाज्ञानस्वेन वा कथित नोउस्माकमद इृदम्। वचनमित्यर्थ:। असदुसा-
ध्वपि सहितुं सोहुम् । 'तीषसइ्द-! इत्यादिना विकल्पादिडागम: । बेहंसि यो-
ग्योडसि । तहिं सदेव किं नोक्ते तत्राहुः | वनेचराः क्व । निषुणा यतयों विवे-
कबुद्धयः के । नोभये संगच्छत इत्यथें: । अज्ञान नापराध्यतीति भावषः ।॥
अर्थान्तरन्यासोलड्टारः ॥
अधिगम्य पी]
अधिगम्य गुद्यकगणादिति तनन््मनसः प्रिय प्रियसुतस्य तपः ।
निजुगोप हषेश्ुदितं मधवा नयवर्त्मगाः प्रभवतां हि घियः ॥३८॥
अधिगस्येति ॥ मधवेन्द्र इति पूर्वोक्त गुह्यकगणात्तन्मनसः प्रिय॑ प्रियसुतस्थाजु-
१ 'भूमिभुजाम? इति पाठः- २ 'उपलब्य! इति पाठः-
पष्ठः सगे; का ८७
नस्थ तपो5घिगम्य ज्ञात्वा | गुष्यपेक्षया समानकतृंकत्वासक्त्वानिर्देशः | उदितु
तत्तपसो देवकार्यार्थत्वादुत्पन्न॑ इष निज्ञगोप गोपयामास । तथा हि प्रभवतां
थ्रभूणां घियो नयवत्मैंगा नीतिमार्गानुसारिण्यो हि। अन्यथा मज्भेदे कार्यहानि
स्थादिति भावः ॥
अणिधाय चित्तमथ भक्ततया विदिते<्प्यपूबे इब तत्र हरि ।
उपलब्धुमस्य निर्यमखिरतां सुरसुन्दरीरिति वचो5भिदघे।॥ ३९॥
प्रणिधायेति ॥ अथ हरिरिन्द्रश्वित्त प्रणियाय विषयान्तरपरिद्दा रेणात्मन्यवस्थाप्य
सत्र तस्मिन्नर्जुने भक्ततया विदिते सत्यपि । उपलक्षणे तृतीया । अपूर्य इच ।
अविदित इचेत्यथे: | 'पूर्वादिभ्यो नवभ्यों वा इति विकल्पान्न स्मिन्नादेहाः ।
अस्याजुनस्थ नियमस्थिरतां दादयमुपरूब्थुम् । परीक्षितुमित्यथः । लोकप्रतीयथे-
मिति भावः । सुरसुन्द्रीरिति वक्ष्यमाणप्रकारं वचो5भिदघे ॥
सुकुमारमेकमणु मर्मभिदामतिद्रगं युतममोघतया ।
अविपेक्षमखमपरं कतमद्विजयाय यूयमिव चित्तभ्ुवः ॥ ४० ॥
सुकुमारमिति ॥ ममैभिदां ममेच्छेदिनाम्। अख्रान्तराणां मध्य इत्यथें:। 'यतश्र
निधोरणम्! इति षष्ठी । अपरमन्यत्कतमत्। “वा बहूनां जातिपरिप्रश्ने डतमच! ।
यूयमिव सुकुमारं कोमर्ल न तु कठिनम्। अन्यत्तु कठिन भवति । तथेक न बहु ।
तत्वनेक॑ भवति । तथाणु सूक्ष्म न स्थूलम् । अलक्ष्यलक्ष्यप्रवेशिष्वादिति भावः ॥
यत्तु लक्ष्यलक्ष्यप्रवेशि तत्तु समीपलक्ष्यमेद् । तथातिदूरय दूरलक्ष्यमेद् । तथा-
3्मोघतया<्मोघत्वयुणेन युते युक्तम् । न कदाचिब्यभिचरतीति भावः । अन्यत्त
कदाचिदपि रूक्ष्यादपराध्यति | तथा<्विपक्षमसत्पतीकारम् । अन्यत्त विद्यमान-
अतीकारम् । चित्तमुवः कामस्य । कतेरि षष्ठी । बिजयाय । एतद्विशेषणविशिष्ट-
मस्रमस्तीति रोष: । न किंचिदस्तीत्यर्थ: | अन्नोपमालछ्ारः । सामिप्रायविशेषण-
स्वात्परिकरालड्टारश्व । तयोरुभयोरड्भाड्लिमावेन संकरः ॥
असामण्येशहड्वां परिहरति---
भववीतये हतब्ृहत्तमसामवबोधवारि रजसः शमनम् ।
परिपीयमाणमिव वोउसकलेरवसादमेति नयनाझ्ञलिमिः ॥ ४१॥
भवेति ॥ भववीतये संसारनिवृत्तये हतबृहत्तमसा निरस्तमद्दामोद्टानां योगिनां
संबन्धि रजो गुण: । रजो घुलिरिति झिष्टरूपकम् | तस्य शमने निवर्तकमचबो
वधस्तत्ततज्ञानसेव वारि तद्टों युष्माकमसकल्रसमर्ग्नेनयनान्येवा अलछयस्तः परिपीय-
णमिवेस्युट्रेक्षा । अवसाद क्षयमेति । मुक्तानपि बन्नन्तीनां वः कथमसामथ्ये-
मिति भावः । अन्नोस्प्रेक्षारूपकयो: संकरः ॥
, अहुधा गतां जगति भूतसृजा कमनीयततां समभिहृत्य पुरा ।
, उपपादिता विदधता भवतीः सुरसअयानसुम्मुखी जनता ॥ ४२॥
| बहुधेति ॥ कि च। पुरा जगति बहुधा गतां नानामुखेन विप्रकीणा कमनीयतां
१ मनस» इति पाठः २ 'अभविलक्ष्यमू? इति पाटर समुपइत्य” इति पाठ
८८ किराताजुनीये-
घन्द्रायुपमानद्वव्यगतलावण््य समभिहत्य संगृझ भमवतीविद्धता सुजता भूत-
सूजा बह्मणा जनता जनसमूहः । आमजन-' इत्यादिना तसू | सुरसझयानसु-
सुखी खलोंकयात्नाप्रवणोपपादिता कृता । स्वगेस्यापि यत्प्रसादात्सर्वकोकछाध्य-
स्वम्, तासां वः कथमसामथ्येमिति भावः । अन्नाप्सरसां प्रफीणेलावण्यसंग्र-
हासंबन्धे5पि तत्संबन्धासिधानादतिशयोक्तिः ॥
अथ कार्याशमाह---
तदुपेत्य विभयत तस्य तपः ऋृतिभिः कलासु सहिताः सचिवेः ।
हतवीतरागमनसां ननु वः सुखसज्ञिनं प्रति सुखाब॑जितिः ॥४३॥
तदि्ति ॥ तत्तस्मात्समर्थस्वास्कछासु गीतवाद्यादिषु कृतिमिः कुशलेः सचिवे-
गेन्धवें: सहिता उपेत्य गत्वा यस्य पुरुषस्य तपो विप्लयत विश्नवस्कुरुत । बिहते-
ल्र्थे: । विशन्नवच्छब्दान्मत्वन्तात् 'तत्करोति-! इति णिचि लोद । णाविष्टवद्धावा-
न्मतुपो छुक् । न चात्रासामथ्येशडू। कार्यत्यथोन्तरन्यासेनाह-हतेति । नन्ु
संबोधने । हे अप्सरसः, हतानि वशीक्ृतानि वीतरागाणां निःस्पृद्माणां सुमुक्षूर्णां
मनांसि चित्तानि याभिस्तासां वो युष्माकमप्सरसां सुखसड्लिन पुरुष प्रति
सुखाभिलाषिणं प्रत्यवजितिविजय:ः सुखा सुखसाध्या न तु दुष्करा खलु । एतेनाय
सुखार्थी न मुमुछ्ल॒रित्युक्तम् । अथोन््तरन्यासः ॥
अथ सुखसद्लित्वलिड्माह---
अविमृष्यमेतद्भिलष्यति स ठिपषतां वधेन विषेयाभिरतिम् ।
| के *
भववीतये न हि तथा स विधिः क्क शरासन क च विमुक्तिपथः ४४
अविमृष्येति ॥ हे अप्सरसः, स पुरुषो द्विषतां शत्रू्णां वधघन शत्रुहननद्वारा
विषयाभिरतिं विषयसुखमभिलष्यति वान्छति । (वा आश-? इत्यादिना इयन्प्र-
त्ययः । एतद्वदिपयासक्तत्वमविम्ृष्यमविचार्यम्ू । अधविरूष्यमसंदिग्धब्यमिति ।
“ऋतुपधाघ्वाकुपिचते:' इति क्यप्। भवतीभिन संदिग्धव्यमित्यर्थ: | हि यस्मात्स
विधि: 'स बिभाति सीषणभुजड़्भुजः” इलादिश्ोकोक्तो5नुष्टानप्रकारो भववीतये
संसारमुक्तये न भवति । कुत इत्याइ--शरासनं घुनः क्क, विमुक्तेः पन्थाश्र के ।
हुये परस्परं विरुदमित्यर्थं:। न खलु हिंसासाध्या मुक्तिरेति भाव: । अरथान्तर-
न्यासोइल्ड्वारः ॥
न च शापभयमपि संभाव्यमस्मादियाह--
पृथुधाप्नि तत्र परिबोधि च मा भवतीभिरन्यमुनिवद्धिकृतिः ।
खयशांसि विक्रमवतामवतां न वधृष्वधानि विमृपन्ति घियः ४५
पृथ्विति ॥ एथुधाम्नि महातेजसि तन्न तस्सिन्पुरुषविषयेउन्यमुनिवदुन्य स्मिन््मु-
नाविव । “तन्न तस्येव” इति वतिप्रत्ययः । विकृतिः कोपविकारश्चल भवतीभिर्मा
परिबोधि मा विज्ञायि । मा शद्जीति यावत् । बुध्यतेः कर्मणि छुछ। माड्योगादा-
१ विजिति/ इति पाठः- * विजयातिशयम्? इति पाठ
घष्ठः सगेः |. ८९
शीरथें$डागमाभावश्र । तथा हि । खयशांस्थवर्तां रक्षताम् । यशोधनाना-
मित्यर्थें: । विक्रमवतां घियश्रित्तानि वधूणु खीविषयेष्वघानि व्यसनानि । <दुःखै-
नोव्यसनेष्वधम्! इति वेजयन्ती । न विम्दपन्ति । अथोन्तरन्यासः | ख्रीहिंसायाः
श्राणां यशोहानिकरत्वान्न सर्वथा वो हिनस्ति स इत्यथें: ॥
आशंसितापचितिचारु पुरः सुराणा-
मादेशमित्यभिमुखं समवाप्य भंतुः ।
लेभे परां द्युतिममत्येवधूसमूहः
संभावना ब्धिकृतसय तनोति तेजः ॥ ४६ ॥
* आशंसितेति ॥ अमल्वधूसमूहो5प्सरसां गणः सुराणां पुरोड्ग्न आशसिताप-
सचितिमिरपेक्षितससंभावनाभिश्रार यथा तथा। “क्षयाचयोरपचितिः” इत्यमरः
अभिमुखं समक्ष भतुंः स्वामिन इति पूर्वोक्तमादेशं नियोगं समवाप्य परां युति
छेसे । तथा हि । अधिकृतस्थ क्चिद्धिकारे नियुक्तस्य संभावना खामिक्ृता
पूजा तेजः कारनित तनोति ॥
प्रणतिमथ विधाय प्रस्थिताः सझनस्ताः
स्तनभरनमिताज्ञीरड्जनाः प्रीतिभाजः ।
अचलनलिनलकष्ष्मीहारि नाले बभूव
स्विमि (६.६६ [॥
मेतममरभतुद्रं्ठमएणां सहख्स् ॥ ४७ ॥
इति भारविकृतों महाकाव्ये किराताजुनीये षष्ठः सगेः ।
प्रणतिमिति ॥ अथ प्रणति विधाय सद्न इन्द्र भवनात्प्रस्थिता: प्रचलिता:
सतनभरेनेमितान्यज्ञनि यासां ताः। “अज्ञगात्रकण्ठेभ्यो वक्तव्यमः इति डीप।
प्रीतिभाजः स्वामिसंभावनया संतुशस्ता अड्रना अचलनलिनानां स्थिरकमलानां
लक्ष्मी हरतीति तत्तथोक्तम् ॥ तद्दन्मनोहरमित्यथेः । कुतः । स्तिमित॑ विस्मयनिश्व-
लममरभतुरदक्ष्णां सहस्न॑ कते द्वष्टुम्॒ू समथ न बभूव । तासां सान्दर्यसागरस्यो-
द्वेलल्वादिति भावः । अन्रोपमालझ्वारः ॥
इनि श्रीमहामहोपाध्यायकोलाचलमछिनाथसू रिविरचिताया किराताजैनीय-
काब्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां षष्ठट: सगे: समाप्तः ।
१ 'पत्यु/ इति पाठ: २ “ीर्तिम? इति पद
कि० ९
९० किराताजुनीये
सप्तमः सगः ।
श्रीमद्धिः सरथगजः सुराड़्नानां गुप्तानामथ सचिवेखिलोकभतुः |
। (५ []
संमूच्छेत्नलघुविमानरन्ध्रभिन्नः प्राने समभिदधे सदड्भनाद:॥ १॥
श्रीमद्धिरिति ॥ अथ श्रस्थानानन्तरं श्रीमद्धिः शोभावद्धिः। सह रथगजेन
सरथगजास्ते: । 'तेन सहेति तुल्ययोगे' इति बहुच्नीहिः । त्रयाणां छोकानां भरते-
ख्िलोकभतुरिन्द्वस्य । “तद्धितार्थ-! इत्यादिनोत्तरद्समासः । सचिवेगेन्धर्वें-
गुप्तानां सुरा्न्नानां प्रस्थान गमनसलघुषु महत्सु विमानरन्प्रेपु विमानानां
कुक्षिकुहरेषु मिन्नः प्रतिध्वानेरनेकी भूतो 3तएवं . संमूच्छ॑न्ब्यामुवन्सदद्नादः
समभिदध आचरूयों । पोरेभ्य इति शेष: । अस्मिन््सगे प्रहिंणीवृत्तम---'म्नो
जो गस्निदशयतिः प्रह्षिंणीयम्” इति लक्षणात् ॥
कट रे त्नि (७
सोत्कण्ठेरमरगणरनुग्रकीणान्रियोय ज्वलितरुचः पुरान्मघोनः |
शा की . [कप चर
रामाणामुपरि विवखतः खितानां नासेदे चारतगुणत्वमातपत्र: २
सोत्कण्ठेरिति ॥ सोत्कण्ठेः । अवेक्षणोत्सुकरित्यथेः । अमरगणैरनुप्रकीर्णादा-
कीणाड्वलितरुचो दीघ्रप्रभान्न्मघोन इन्द्वस्थ पुरादमरावत्या नियाय निगेत्य ।
यातेः क््त्वो ल््यप् । विवस्वत उपरि स्थितानां रामाणाम्। आतपाश्नायन्त
इत्यातपत्रे: । 'सुपि-? इति योगविभागात्कप्र्ययः । चरितगुणत्व॑ साथर्थकत्वं
नासेदे न प्राप । तासां सूर्यापरिस्थितत्वादातपासंभवादिति भावः ॥
९ समीरिराया दविशदलो
धूतानामभिम्मंखपातिभि: सादविशदलोचनोत्पलाना प् ।
आनिन्ये मदजनितां श्रिय॑ वधूनामुष्णांशुद्युतिजनितः कपोलरागः ॥।
घूतानामिति ॥ अभिमुखपातिभिः समीरेः प्रतिकूलवायुभिधूंतानामिति दुर्नि-
मित्तसूचनम् । आयासादतिप्रयासादृविशद्लोचनोत्पलानां वधूनामुप्णांशुद्युति-
जनित आतपक्ृतः कपोलानां राग: पाटलत्वम् | मदेन जनितां श्रियम्। तत्स-
'इशीं भ्रियमित्यथें: । अत एवं निदशेनालड्रारः | आनिन्य आनीतवान् । वधूरिति
शेषः । आड्रपूर्वाज्ञयते: कतेरि लिए । जकारानुबन्धत्वादात्मने पदम् ॥
'तिष्ठद्धिः कथमपि देवतानुभावादाकृष्टेः प्रजविभिरायतं तुरद्वः ।
ग्रैघिरासेदे [०
नेमीनामसति विवर्तने रथो वियति विमानवत्प्वृत्तिः ॥
तिष्ठद्धिरिति ॥ कथमपि बाढम्। “कथमादि तथाप्यन्ते यत्रे गारवबाढ्यो:”
इति वेजयन्ती । देवतानामनुभावात्तिष्ठद्ध: । अपतद्ञिरित्यर्थ:। रथविशेषणमे-
तत् । प्रजविभिर्वेगवद्धिस्तुरह्नैरायतं दूरमाकृष्ट रथोवैर्वियत्याशे नेमीनाँ चकऋ-
घाराणाम् । “चकऋषारा प्रधिनेंमिः” इति यादव: । विवतेने अ्रमणेड्सति विमान-
बद्विमानानामिवेत्युपमा । “तत्र तस्येव”ः इति वतिप्रत्ययः । अवृत्तिगेतिरासेदे
ग्राप्ता । सदेः कमेंणि लिट ॥
१२ 'विहिताम' इति पाठःः + 'नमसि” इति पाठः-
सप्तम: सगेः । ९१
कान््तानां कृतपुलकः स्तनाइ्रागे वक्रेषु च्युततिलकेषु मोक्तिका भः
संपेदे अमसलिलोदरमो विभूषां रम्याणां विक्रृतिरपि श्रियं तनोति ५
कान्तानामिति ॥ कान्तानां स्तनानामड्शधरागे कृतपुलकों जनितोद्धेदः | कृत-
रोमाश्व इलथेः । च्युता प्रस्ष्टास्तिकका येषां तेषु वक्रेषु मेक्तिका भः श्रमसलिलो -
द्रमः स्वेदोऊ्नेदो विभूषां भूषण संपेदे संपन्नः। कतरि लिद । तथाहि | रम्याणां
स्वभावसुन्द्राणां विकृतिरपि श्रियं तनोति | अतः स्वेदस्यापि विभूषणत्वमुप-
पद्यत इति भावः ॥
राजड्धिःपथि मरुतामभिन्नरुपेरुल्का थिं:स्फुटगति भिर्ध्वजां शु का नां
गोरेरायाम हे
तेजोभिःकनकनिकाषराजिगोरेरायाम: क्रियत इव स सातिरेक$६
राजद्धिरिति ॥ मरुतां पथ्याकाशे राजद्विदीप्यमानेर भिन्नरूपेर विच्छिन्नाकारे र-
तएवोल्कानामर्चीषीव स्फुटगतीनि दीघ्षमार्गाणि येषां तेः । कनकस्य निकाषः
कषणणं तस्य राजी रेखा तद्ठद्वोरेररुणः । “गोरः पीते5रुणे श्वेते! इति विश्वः
ध्वजांशुकानां तेजोमिः पताकाकान्तिभिरायामस्तेषामेव दृष्य सातिरेकः साति-
शयः क्रियते स्मेव कृत इवं । दीधों ध्वजपटाः स्वतेज:प्रसारण दीवेतमा इब
लक्ष्यन्त इवेस्युप्प्रेज्षा । सा चोल्काुपमानुप्राणिता ॥
िल 5 $& ऊ॑
रामाणामवजितमाल्यसोकुमार्य संप्राप्ते वपुषि सहत्वमातपस्थ ।
गन्धर्वरधिगतविसय: प्रतीये कल्याणी विधिषु विचित्रता विधातु:
रामाणामिति ॥ मालेव माल्य॑ तस्य सोकुमार्यमवजितं येन तस्मिन् । कुसुमा-
दपि सुकुमार इत्यथ: | रामाणां वपुष्यातपस्थ । कृद्योगे कमेणि षष्ठी । सहत इति
सहः क्षमः पचाद्यच। तस्य भावः सहत्वम् । तत्संग्राप्ते सत्यधिगतबिस्मयेः संप्राप्ता-
श्रयेंगेन्धवर्वि धातुर्विधिषु सष्टिपु कल्याणी साधीयसी । उपकारकत्वादिति भावः।
विचित्रता नानाविधत्व प्रतीयेडबगता ज्ञाता । प्रंतपू्वोंदिण: कमैणि लिए ॥
अरे [4 प /
सिन्दूरं: कृतरुचयः सहेमकक्ष्या: सतोतो भिखिदशगजा मर्द क्षरन्तः।
+ के भिन्नेव॑पद्धि ०१, हि #प रितशतहदे चर
साइइय ययुररुणांशुरागां : स्फुरितशतहदेः पयोदे! ॥८॥
सिन्दूरेरिति ॥ सिन्द्रेनोगर्सभवाख्य रागद्वब्येः । 'सिन्दूरं नागसंभवम्!
इत्यमरः । कृतरुचयः । अलंकृता इत्यर्थ:। सह हेम्नः कदक्ष्यामिमेध्येभबन्धनेः
सहेमकक्ष्या: । 'तेन सह्देति तुल्ययोगे” इति बहुच्चीहिः। “कक्ष्या प्रकोष्टे हर्म्यादेः
काझ्यां मध्येभबन्धने! इत्यमरः । खोतोमि: सप्तभिमेदनाडीमिः । करात्कटाभ्यां
मेदा्व नेत्राभ्यां च मदच्युति:' इति पालकाप्ये । करात् । नासारन्ध्राभ्यामित्यर्थ: ।
मर्द क्षरन्तो वर्षन्तखिद्शगजा अरुणस्थार्कस्थांझनां रागेणारुण्येन भिन्नेः संसष्टे-
वेषेद्धिः स्फुरितशतहृदें: स्फुरिततडित्केः पयोदेः साइइय ययुरित्युपमालझ्लारः ॥
अल्यथे दुरुपसदादुपेत्य दूर॑ पर्यन््तादहिममयूखमण्डलस्य ।
रचितामिवेकवेणी [क] रम्योर्मि त्रिदशनदीं ययुरबलानि
आशानामुप रम्योर्म त्रिदशनदी ययुबंलानि ९
९२ किराताजुनीये
अल्यर्थमिति ॥ बलानि सेन्यान्यत्यर्थ दुरुपसदा हुःसहादहिमसयुखमण्डलस्थ
सूर्यविम्बस्थ पर्यन्तात्समीपा दृरमुपेत्यागव्याशाना मुपरचितां गुम्फितामेकवेणीमिव
स्थितामिवेत्युओक्षा । रम्या ऊमेयस्तरड्रग भज्ञंवश्व॒ यस्यास्तां त्रिदशनदीं मन्दा-
किनीं ययुः प्रापु: ॥
अमत्तश्रमरकुंलाकुंलानि धुन्वन्नुद्धृतग्रथितरजांसि पह्नजानि ।
कान्तानां गगननदीतरड्गशीतः संतापं विरमयति स मातरिश्रा १०
आमत्तेति ॥ आमत्तश्नेमरकुलेराकुलान्युद्ध तान्युव्यापितानि अथितान्यन्योन्य-
संबद्धानि च रजांसि येषु तानि पड्ुजानि धुन्वन्कम्पयन् | सुरभिरित्यथेः । गग-
ननदीरतड्जः शीतो मातरिश्वा वायुः । कान््तानां संताप॑ विर्मयति सम शमथा-
मास । मातर्यन्तरिक्षे श्यतीति मातयों श्रयतीति वेति नेरुक्ता: ॥
संभिन्नेरिभतु रगावगाहनेन पग्राप्योवीरनुपदवीं विमानपड़ीः ।
तत्पूवे प्रतिविदधे सुरापगाया वश्नान्तस्खंलितविवर्तन पयोभिः ११
संभिन्नेरिति ॥ इभतुरगावगाहनेन हस्त्यश्रावलोडनेन संभिन्नेः संश्षुभितः
सुरापगाया: पयोतिः कतृेमि: । पदवीमनु । पदव्यामित्यर्थ: । “लक्षणेत्थ भूत-?
इत्यादिना कमैप्रवचनीयत्वाद्वितीया । उर्वीर्विषुला विमानपड्की: प्राप्य । तदेव
पूर्व तत्पूर्व॑मिदं प्रथम यथा तथा । आकाशगड्स्भा यास्तटा भावादिति भावः। वप्रान्तेषु
रोधोभूमिषु स्खलितानि तर्विव्तनं प्रत्यावृत्तिवग्रान्तस्खलितविवतेन तटान्त-
स्खलनप्रतिवतनम् । “वष्रः पितरि केदारे वष्रः प्राकाररोधसो:? इति वेजयन्ती ।
पतिविद्ध चक्र इत्यतिशयोक्ति: ॥
क्रान्तानां ग्रहचरितात्पथों रथानामक्षाग्रक्षतसुरवेश्मवेदिकानाम् ।
निःसई प्रधिभिरुपाददे विद्यत्तिः संपीडक्षुधितजलेषु तोयदेषु १२
ऋान्तानामिति ॥ अहैः सूर्यादेमिश्रत्तिदाशितानि । कमेणि क्तः । पथो
मार्गात्क्रान्तानां निष्क्रान्तानामक्षाश्रक्राधारा दारुविशेषास्तेपामग्रेः क्षता दारिताः
सुरवेशमवेदिका येस्तेषां रथानां अधिमिनेंमिभिश्रक्रान्पे: | “चक्र रथाहुं तस्थान्ते
नेमिः स्री स्यात्यधिः पुमान्! इत्यमरः । संपीडेन नोदनेन क्कलुभितानि जलानि
येषां तेषु तोयदेषु निःसड्गरमप्रतिघातं यथा तथा विद्ृत्ति: परिश्रमणमुपाददे
स्दीकृतेत्यतिशयोक्तिः स्वभावोक्तया संरूज्यते ॥
तप्तानामुपद्धिरे विषाणभिन्नाः प्रह्मदं सुरकरिणां घनाः क्षरन्तः।
युक्तानां खलु महतां परोपकारे कल्याणी भवति रुजत्खपि प्रदेत्ति! ॥|
तपानामिति ॥ विषाणभिन्ना गजदन्तक्षता:। “प्रिषाण दन्तछज्ञयो: इति
हलायुधः । अतणएव क्षरन्तः खवन््तो घनास्तप्तानां सुरकरिणां प्रह्मदसुपदधिरे
चक्रिरे । तथाहि। परोपकारे युक्तानामासक्तानां महतां सर्ता रुजत्स्वपि पीडय-
त्स्वपि विषये कल््याणी हितकारिणी खलु प्रवृत्तिब्योपारों भवतीत्यथ/न्तरन्यासरो-
5लड्कारः । ततो युक्त मेघानां गजदन्तक्षतानामपि तदाह्मादकत्वमिति भाव: ॥
«५ ६ 'रखलन? शति पाठ»
सप्तम$ सगेः । ९३
संवाता मुहरनिलेन नीयमाने दिव्यख्ीजधनवरांशके विशृत्तिम्।
पर्ययत्पथुमणिमेखलांशुजालं संजन्ने युतकमिवान्तरीयमूवाः १४
संवातेति॥ संवाता संवहता। वातेगत्यर्थाच्छतृप्रत्ययः । अनिलेन । कामिनेवेति
भाव: । दिव्यस्त्रीणां जधनेपु वरं श्रेष्ठ यदंशुक तस्मिन्विवृत्तिसपसारं मुहुर्नीयमाने
सति पर्यस्यत्ससर्पत्पथु विशाल मणिमेखलांशुजालमूत्रोयुतक॑ चल्लनाख्यमिव ।
ध्युतकं संश्रये युग्मे यःतके चलने5पि च! इति विश्वः। अन्तरे भवमन्तरीयमर्घो-
रुकम्। “गद्दादिभ्यश्र” इति छप्र्ययः । “अन्तरीयोपसंब्यानपरिधानान्यधों शुके?
डत्यमरः । संजज्ने संजातस् । जनिधातोः कतरि लिट । उद्प्रेक्षालझ्ारः ॥
प्रंत्याद्रीकृततिलकास्तुपारपातेः प्रह्मदं शमितपरिश्रमा दिशनन््तः |
कान्तानां बहुमतिमाययुःपयोदा नास्पीयान्बहुसुकृतं हिनस्ति दोषः
प्रतीति ॥ तुषारफत: शीकरवर्षे: । 'तुषारों हिमशीकरो” हृति विश्व: । प्रत्याद्वी-
कृततिलका मार्जिताविशेषका अपि शमितपरि श्रमाः प्रह्म दमानन्दं दिशन््तः पयोदा:
कान्तानाम् | कतरि षष्टी । बहुमतिं संमानमाययुः | तथाहि । अल्पीयानब्पो
दोषो बहु प्रभूत सुकृतमुपकारं न हिनस्ति न हन्ति । अर्थान्तरन्यासोउलझ्लारः ॥
यातसख ग्रथिततरड्रसेकताभे विच्छेद॑ विषयसि वारिवाहजाले ।
आतेनुखिदशवपूजनाडभाजां संधानं सुरधनुपः प्रभा मणीनाम् १६
यातस्येति ॥ अधथिततरक्गं बद्रोर्भ यव्सेकत तस्यामेवाभा यस्य तस्मिन्विग-
तानि पर्यांसि यस्मात्तस्मिन्विषयसि नि्जेले । 'शेषाहिभाषा! इत्यादिना बिक-
व्पानज्न समासान्तः । उरःप्रभ्वतिपाठस्तु पयःशब्दस्यकवचनान्तरस्येचेति न कश्रिद्वि-
रोधः । वारिवाहजाले मेघबून्दे विच्छेद त्रुटि यातस्य सुरधनुष इन्द्रचापस्थ
ब्रिद्शवधूजनाइ्ञभाजा मणीनाम् । तरज्ञसद्विविभूषामणीनामित्यथें: । प्रभाः
कान्तयः संधानमातेनुश्रक्र: । अतन्नाभरणप्र भाणामिन्द्रधनुःसंघानासंबन्धे5पि
संबन्धाभिधानादतिशयोक्तिरलड्वारः ॥
संसिद्धावितिकरणीयसंनिबद्धरालापेः पिपतिषतां विलद्धय वीथीम्।
आसेदे दशशतलोचनध्वजिन्या जीमूतेरपिहितसानुरिन्द्रकी ल: १७
संसिद्धाविति ॥ संसिद्धा कार्यसिद्धि वेषय इतीस्थंभाविना प्रकारेण । कतैव्य-
मिति करणीय तेन संनिबद्ध:ः । संयोजितेरित्यथें: । आलापेरा भाषणरुपलक्षितया ।
'स्थादा माषणमालापः”ः इत्यमरः । दशशतानि संख्या येषु तानि लोचनानि यस्य
सः । सहस्नललोचन हृत्यर्थ: । तस्थ ध्वजिन्या सेनया पिपतिषतां पक्षिणां वीथीं
मागेम् । 'पित्सन्तो नभसद्भमाः इत्यमरः । 'तनिपति-? इत्यादिना विकढ्पादिडा-
गमः । विलड्डय जीमूतेर्जीवस्योदकस्य मूतः पटबन्धों येषां तः । छपोदरादित्वा-
व्साघु; । अपिहितसानुराच्छादितितटः । उन्नत इलर्थः । इन्द्रकील भासेदे
आपः । सीदतेः कमेणि लिद ॥
१ *अप्याद्रीकृत' इति पाठः-
जज
९४ किराताजुनीये
आकीणा मुखनलिनेविंलासिनी नामुद्धतस्फुटविशदा तपत्रफेना ।
सा तूयध्वनितगभीरमापतन्ती भूमतुः शिरसि नभोनदीव रेजे १८
आकीर्णति ॥ बिलासिनीनां मुखनलिन:। उपमितसमास: । आकीर्णा ब्याप्ता
उद्धतान्यूध्वे मुत्क्षिप्तानि स्फुटान्यसंकुचितानि विशदातपत्राणि श्वेतच्छन्नाणि फेना
इव यस्थास्तथोक्ता तूर्यध्वनितर्वाद्यघोषेग॑भीर॑ं यथा स्थात्तथा भूभतुरिन्द्रकीलस्य
शिरस्यापतन्ती सा सेना नभोनदीच रेजे ॥
सेतुत्व॑ दधति पयोग्रचां विताने संरम्भादभिपततों रथाझ्वेन ।
आनिन्युर्नियमितरशिमिश्वग्नघोणाः ऊच्छेण क्षितिमवनामिनस्तुर डरा;
सेतुत्वमिति ॥ पयोमुचां बिताने सेतुत्वं दधति साति संरम्भादाटोपाजवेना-
'मिफ्ततः । मेघबन्दमघरी कृत्य धावत इत्यर्थः। तथाभूतान्रथान्नियामितेराकृष्ट
रश्मिभिः प्रग्रहैभुमा आकुश्चिता घोणाः प्रोथा येषां तेः। “कुश्वित नतम्।
आचिद्ध कुटि् भुभ॑ वेहित वक्रम' इत्यमरः । 'किरणप्रग्रहा रश्मी' इत्यमरः ।
घोणा तु प्रोथमस्चियाम! इत्यमरः । अवनमन्तीत्यवनामिनो5वनतपूर्वकाया-
स्तुरज्ञा: कृष्छेण महता अयल्वेन क्षितिमानिन्युरिति स्वभावोक्तिः ॥
माहेन्द्र नगमभितः करेणुवर्या: पर्यन्तखथितजलदा दिवः पतन्तः।
+ कहे भनेगेन्द्रे
सादव्य निलयननिष्प्रकम्पपक्षरा जग्मु जेलनिधिशा यिभिनेगेन्द्रें! २०
माहेन्द्रमिति ॥ माहेन्द्र नगमभित इन्द्रकीलामिमुखम् । “अभितःपरितः-?
इत्यादिना द्वितीया । दिवो5न्तरिक्षात्पतन्तो उवतरन्तः पर्यन्तस्थिता: पाश्चेस्था जलदा
येषां ते करेणुवर्या: करेणुषु वर्या: । श्रेष्ठा इत्यर्थ: । “न निधोरणे” इति षष्ठीसमा-
सनिषेधात् 'सप्तमी” इति योगविभागाव्सप्तमीसमासः । निलयने स्थाने निष्प्रकम्प-
पक्षर्निश्वलपत्रजलनिधिशा यिभिनगेन्द्रेम नाकादिसि: साहर्यमाजम्मुरित्युपमा ॥
उत्सझ्ले समविषमे सम॑ महाद्रें! ऋरानतानां वियदभिषातलाघवेन ।
9५ बिक ्नीं हु
आमूलादुपनदि सेकतेषु लेभे सामग्रीं खुरपदवी तुरज्गमाणाम् २१
' उत्सज्ञ इति॥ महाद्वेस्त्सज्ञे मून्ति यत्समविषमं सम च विषम च निम्नोन्नर्त
तस्मिन् । इन्द्वकवद्धावः । वियद्भिपातकछाधवेन गगनसंचारपाटवेन समसेकरूप ।
आरोहाचरोहरहितमित्यथे: । ऋरान्तानां गच्छतां तुरद्गमाणां खुरपदवी खुरपद्धछि-
रुपनदि नदीसमीपे । “अव्ययी भावश्र' इति नपुंसकत्वाद्भस्व्वम् । सेकतेप्वामूला-
न्मूलमारभ्य । आदित आरभ्येति यावत् । समग्रस्य भावः सामभी स्स्कल्यम्र् ।
भावे प्यज् । डीए । लेमे । सेकतादन्यत्न निश्नेषु गगनचारेण समखुरस्पशा-
भावाद्विच्छिन्ना खुरसरणिः । सकतेघु तु सर्वत्र समत्वादविच्छिल्नेत्यथे: ॥
सध्वानं निपतितनिश्वरासु मन्द्रेः संमूच्छेन्प्नतिनिनदेरधित्यकासु |
उद्भीवेघनरवशड्डया मयूरेः सोत्कण्टं ध्वनिरुपशुश्रुवे रथानाम् २२
सध्वानमिति ॥ सध्वानं सशब्दं निपतिता निझराः प्रवाह यासु तासु । प्रवाहो
१ आनदन्ती' इति पाठः. २ 'सामग्र्यम” इति पाठ
सप्तम; सगे; । ९७
निझरो झरः” इत्यमरः। अधित्यकासु नगोध्वेभूमिषु । “भूमिरूध्वेमधिलका!
इत्यमरः । “उपाधिम्यां-” इत्यादिना त्यकन्प्रृ्ययः । मन्द्रेगेम्भीरे: । “मन्दस्तु
गरभीरे! इत्यमरः । प्रतिनिनदेः प्रतिध्वानेः संमूच्छेन्व थमानो रथानां ध्वनिधेन-
रवशइ्या मेधगर्जितअमेणेति आन्तिमदलझ्भारः | उद्दीवैर्मयूरें: सोत्कण्ठमुपश्ञ -
श्रुव उपश्रुत: । श्वणोत्ते: कमैणि लिद ॥
संभिन्नामविरलपातिभिर्म यूखेनीलानां भृशस॒पमेखल मणीनाम् |
विच्छिन्नामिव वनिता नभोन्तराले वप्राम्भःखुतिमवलोकयांबभूवु:
संभिन्नामिति ॥ अविरलपातिभिर्नेरन्तरप्रसारिभिरुपफमेखलूम् । तटेपष्वित्यथे:।
अथ मेखला। श्रोणिस्थाने5द्विकटके कटिबन्धे 3सिबन्धने” इति यादवः । नीलानां
“मणीनां मयूखेरईश संभिन्नामेकी भूतामतणव नभोन््तराले विच्छिन्नामिव स्थिता-
मिस्युस्पेक्षा। बप्राम्भ:खुतिं बप्नोदकघारां वनिता अवलोकयांबभूवुः । वप्नाम्भःखुतेः
स्वधवलिमयागेनेन्द्रनीलानां नीलिमस्वीकाररूपतद्गुणोत्थापिता बिच्छेदोत्प्रेश्नेति
उयोरब्ाज्ञिभावेन संकरः । तेन च नेल्यविच्छेदअमरूपो आरितिमान्व्यज्यते ॥
आसन्नद्विपपदवीमदानिलाय कुध्यन्तो धियमवमत्य धूगेतानाम् |
सव्याजं निजकरिणीमिराचचित्ताः प्रथाने सुरकरिणः कर्थचिदीषु:
आसचन्नेति ॥ धुरं गतास्तेषां धूर्गतानां नियन्तृर्णां घियमवमल्यावज्ञायासब्नायां
द्विपपद॒च्यां वनगजमार्ग यो सदानिलस्तस्म कुध्यन्तस्त प्रति कुप्यन्तः । 'कुधदुह-?
इत्यादिना संग्रदानत्वाच्तुर्थी । सब्याजं सकपर्ट निजकरिणीमिरात्तचित्ता आकू-
श्चित्ता: सुरकरिणो देवनागाः प्रस्थान गमन॑ कथंचित्कष्टेनेपुरमिलेघुः ॥
नीरन्धं पथिषु रजो रथाडलुन्न॑ पर्यस्यन्ननसलिलारुणं वहन्ती |
आतेने वनगहनानि वाहिनी सा घमान्तक्षुभितजलेव जहुकन्या २५
नीरन्धमिति ॥ नीरन्भ्ं सान्द् पथिषु रथाड्रश्वकैनुन्न प्रेरितम् । “नुत्तनुन्नास्त-
निष्टयृताविद्धक्षिस्तेरिताः समा: इत्यमरः । पर्येस्वत्प्रसपेन्ननसलिऊमिवारुण रजो
वहन्ती स्रा वाहिनी सेना । घर्मान्ते प्रावृषि क्षुभितजला। कलुषोदकेत्यर्थः ।
जहुकन्या गड्लेव । वनानि फलकुसुमगप्रधानानि, गहनानि जीणोरण्यानि च तानि
वनगहनान्यातेने ब्यानशे । अन्न समासगतवाक्यगतापमयों: सजातीययोरबझ-
जक्लिभावेन संकरः ॥
संभोग थोपगड़॑ $ लि
क्षमगहनामथोपगड़ बिश्राणां ज्वलितमणीनि सेकतानि ।
अध्यृषुध्युतकुसुमाचितां सहाया वृत्रारेरविरलशा 8 लां धरित्रीम २६
संभोगेति ॥ अथ बृत्रारे: शक्रस्य सहाया: सचिवा गन्धर्वा उपगई गड्डासमीपे |
अध्ययी भावस्य नपुंसकत्वाड्स्वत्वम्। संभोगक्षमगह नामुपभोग यो ग्यवनां ज्वलिता
मसणयो येषु तानि सैकतानि बिआ्ञाणाम्। भ्टजः कतेरि लटः शानच् | च्युतेः स्व
पतिते: कुसुमेराचितां व्याप्तामविरलाः सान्द्राः शाह्ुलाः शादप्रायदेशा यस्यां
श् 'ूतम्? इति इति पाठः«
९६ किराताजुनीय्रे
सा ता धरित्रीमध्यूपरधितस्थुः । वसतेयंजादित्वात्संप्रसारणम् । अन्न धरित्री-
जिशेषणार्थीनामधिवासहेतुत्वादनेकपदार्थ हितुक॑ काब्यलिड्रमलड्भारः ॥
भूभतुंः समधिकमादधे तदोव्योः श्रीमत्तां हरिसखवाहिनी निवेश: ।
संसक्तो किमसुलभ महोदयानामुच्छायं नयति यरच्छयापि योगः ॥
भूभतुरिति ॥ तदा हरिसखवाहिनीनिवेशों गन्धर्वेसेनाशिबिरस् । “निवेश:
शिबिरोद्वाहविन्यासेषु प्रकीर्तितः इति शाश्वत: | भूभतुः पर्वतस्थोव्याः समधिक
पुर्वेस्मादभ्यधिक यथा तथा श्रीमत्ताम् । श्रियमिद्थेः । आदधे जनयामास ॥
तथाहि । महोदयानां महात्मनां संसक्तो सम्यक्संबन्धे । 'संभक्तो' इति पाठे तु
सम्यक्सेवायाम् । किमसुलूभम् । न किंचिदुलेभमित्यर्थ: । यतः । यदच्छया
द्वाद्योगोडप्युच्छायमुत्कर्ष नयति । अन्न प्रकृयद॒च्छया योगस्योत्कर्षामिधाना-
दष्रक्रतस क्तियोगस्योस्कर्षाघायकल्वे केमुतिकन्यायेनार्थापत्तिरेति प्राकरणिकाद-
प्राकरणिकरूपाथोपत्तिरलड्जारः: । तदुकम--“एकस्य वस्तुनों भावाद्त्र वस्त्व-
न्यथा पतेन् । केमुत्येन यतः सा स्थादर्थापत्तिरुक्रिया ॥! इति ॥
सामोदाःकुसुमतरुभ्रियोविविक्ताः संपत्तिःकिसलयशालिनी लतानां
साफल्य॑ ययुरमराद्गनोपश्क्ताः सा लक्ष्मी रुपकुरुते यया परेषाम्२८
सामोदा इति ॥ सामोदाः ससोरभाः कुसुमप्रधानास्तरवः । शाकपार्थिवादिषु
द्रष्टव्यः । तेपां श्रियः सम्द्धयों बिविक्ता विजनप्रदेशा:। “विविक्तबिजनच्छन्ननिः-
शलाकास्तथा रह: इत्यमरः । किसलयशालिनीलतानां नवपल्लवयुतवल्लीनां संप-
त्तिरता अमराद्भनोपभुक्ताः सत्यः साफल्यं ययु: । तथाहि । यया छदक्ष्म्या करणेन
परेषामुपकुरुते । लक्ष्मीवानिति शेषः। सा लक्ष्मी्नान्येति भावः । परेषामित्यत्र
“अनुकरोति भगवतो नारायणस्य! इत्यादिवत्करियायोगे हि संबन्धसामान्ये षष्ठी ४
ऊान्तोडपि त्रिदशवधूजनःपुरस्ताह्ली नाहिश्वसितविलोलपछवानाम् ।
सेव्यानां हतविनयैरिवाबतानां संपके परिहरति स चन्दनानाम् २९
क्लान्त इति ॥ क्लान्तोडपि त्रिद्शवधूजनः पुरस्तादुप्ने लीनानां संश्रितानाम-
हीनां श्रसितेनिंश्वासेबिंलोछा: पछवा येषां तेषां चन्दनानां संपर्क हतबिनयैदु-
जैने: खलराबृतानां संबृतानां सेब्यानां प्रभूणां संपर्कमिव परिहरति सम । दुष्ट-
वहुष्ट सं रृष्टा गुणाब्या अपि त्याज्या इति भावः ॥
उत्सृष्टधध्वजकुथकड्टूटा धरित्रीमानीता विदितनयेः श्रम विनेतुम् |
आश्षिप्तदुमगहना युगान्तवातेः पयेस्ता गिरय इव द्विपा विरेजुः ३०
उत्सशेति ॥ उत्सृष्टा आश्षिप्ता ध्वजा: कुथा आस्तरणानि कड्टूटासतनुन्नाणानि च
येम्यस्ते । “प्रवेण्यास्तर्ं वर्ण: परिस्तोमः कुथो द्वयो:” इत्यमरः । विदितनयैः
शिक्षाभिज्ञैयन्तृमिः श्रम॑ बिनेतुं क्ृममपनेतुं घरित्रीमानीताः । निवेश्यमाना
इत्यर्थ: । द्विपा युगान्तवातिराक्षिप्तान्युद्धुतानि द्ुमाणां गहनानि वनानि येभ्यस्ते
पर्यस्ता विषयोसिता गिरय हव बिरेजः झुशुभिरे ॥
३२ 'हि या! धति पाठः २ “श्वप्तनं शति पाठ:
सप्तम: सगेः । ९७
प्रथानश्रमजनितां विहाय निद्रामामुक्ते गजपतिना सदानपक्ढे ।
शय्यान्ते कुलमलिनां क्षणं विलीन॑ संरम्भच्युतमिव शट्ड॒ल चकाशे ॥
अस्थानेति ॥ गजपतिना प्रस्थानश्रमेण गमनछ्ेशेन जनितां निद्गां बिहायामुक्ते-
3तएवं सदानपड्के गजमदयुक्ते शय्यान्ते शयनीयग्रदेशे क्षण बिलीन लपमलिनां
कुर संरस्मेणोत्थानसंभ्रमेण च्युते भ्रष्ट झछुले निगडमिवेत्युट्परेक्षा । “अथ
झहछुले । अन्दुको निगडोउसख्री स्थात' इत्यमरः । चकाशे छुझमे ॥
आयस्तः सुरसरिदोघरुद्धवरत्मां संप्राप्तं चनगजदानगन्धि रोधः ।
मूर्धानं निहितशिताहुशं विधुन्चन्यन्तारं न विगणयांचकार नागः॥
* आयस्त इति ॥ वनगजदानस्थ गन्घोड्स्थास्तीति तथोक्त रोधः। परकूलमित्यर्थ:।
संप्राप्तु गन्तुमायस्त उत्सुकः । प्रयत्न कुबाण इत्यथेः । “यसु प्रयत्रे! हति घातो:ः
कतेरि क्त: । किंतु सुरसरिदोधेन गद्भजाप्रवाहेण रुद्धंं व॒त्मे यस्य सः । नागो गजो नि-
हितो दत्त: शितस्तीक्ष्णो5छुशो यस्मिन्। “अद्कुशो5ख्त्री रणि: खियाम! इत्यमरः। त॑
मूधोने विधुन्बन । रोषादिति भाव: । यन्तारं न विगणयांचकार न विगणयामास ॥
आरोहुः समवनतस्य पीतशेषे साशइं पयसि समीरिते करेण ।
+ः (१ ञ्ैे
संमाजनरुणमदखुती कपोलो सस्यन्दे मद इव शीकरः करेणोः ३३
आारोहुरिति ॥ समवचनतस्य जलूपाना्थेमानतपूर्वकायस्य करेणोगेजस्य । “करे-
णुरिभ्यां खीनेसे! इत्यमरः | करेण पीतस्य शेषे पयस्थारोदुहँस्तिपकात्साशई सभये
समीरिते। क्षिस्ते सतील्यथ: । शीकरो 5स्वुकण: । अरुण मदखुती मदधारे ययोस्ती ।
कपोलो संमाजन् प्ररजन् । 'मजेरजादों संक्रमे विभाषावृद्धिवेक्तव्या' इति
वृद्धि: । मद इव सस्वन्दे सुख्राव । मदसंपक्तस्य मदसादइयान्मदोपमा ॥
आप्राय क्षणमतितृपष्यतापि रोपषादुत्तीरं निहितविवृत्तलोचनेन ।
*_ + रे चेमे
संपृक्ते वनकरिणां मदाम्बुसेकेनोचेमे हिममापि बारि वारणेन ३४
आधघ्रायेति ॥ अतितृष्यताप्यतिपिपासतापि क्षणमाघ्राय रोषादुत्तीरं परतीरे।
विभक्तयथेंडब्ययी भावः । निहिते विबृत्ते घूर्णिते लोचने यस्य तेन । प्रतिगजदि-
इक्षयेति भावः । वारणेन हिस शीतलमपि वनकरिणां मदाग्बुसेकेदोनधारामिः
संपृक्त वारि नाचेमे न पीतम् । “चम्रु अदने” इति घातोः कर्मणि लिद ॥
प्रश्योतन्मद्सुरभीणि निम्नगायाः क्रीडन्तो गजपतयःपयांसि क्ृत्वा
किंजल्कव्यवहितताम्रदानलेखेरुत्तेर:सरसिजगन्धिभिः कपोले; ३५
प्श्योतदिति 0 क्रीडन्तों बिहरन्तों गजपतयों निम्नगाया गड्जायाः पर्यासि
अश्रयोतद्िः क्षरद्धिमदे: सुरभीणि कृत्वा किंजल््के: केसरेव्यवहितास्तिरो हि तास्ताम्रा-
स्ताम्रवणो दानलेखा मदराजया येषु तेरतएवं सरसिजगन्धिमिः कपोलेरुपलक्षिता:
सन्त उत्तेरुनिर्जग्मु:। अन्न मद्सरासेजगन्धयो: समयोर्विनिमयोक्तया समपरिवृत्ति-
रूूँकारः । तेन च ग़जानां निम्नगायाश्र परिमलब्यत्ययान्तरसंरम्भो ब्यज्यते ॥
१ निलीनम इति पाठ: * अतिरोषात इति पाठ>
९८ किराताजुनीये
आकीण बलरजसा घनारुणेन ग्रक्षोमेः सपदि तरक्ञलित तटेषु ।
मातड्भोन्मथितसरोजरेणुपिह माज्िष्ठं वसनमिवाम्बु नि भासे २६
आकीणमिति ॥ घनारुणेन सान्द्रडोहितिन । पिशेषणसमासः । बलरजसा
सेनापरागेणाकीर्ण सपदि प्रक्षोमैरालोडनेस्तटेपु तीरेषु तरज्लितं संजाततरब्नम् ।
तारकादित्वादितच् । यह्दा । तरज्जवत्क्ृतम् । मत्वन्तात् “तत्करोति-? इति णिचि
कमेणि क्त: । णाविष्टवद्धावान्मतुपो छुकु । तथा मातड्जरुन््मथितानां लुलितानां
सरोजानां रेणुमिः पिड़ें पिशज्ञमग्बु माशिष्टेन महारजनेनारक्ते माजिष्ठं
वसनमिव निर्वबभासे । 'तेन रक्त-? इत्यण् । 'कोशेयम्! इति वा पाठे 'कोशा-
डूज! । 'कोशेयं कृमिकोशोत्थम' इत्यमरः
श्रीमद्धिनिंयमितकंधरापरान्तेः संसक्तेरगुरुवनेषु साड्रहारम् ।
+__ ४३ २ (१७ प्रयन्दिप्रचलितगण्डशे के
संप्रापे निसृतमदाम्बुभिगेजेन्द्रे शलशो भा ३७
श्रीमद्धिरिति ॥ श्रीमद्धिः शोभावन्निर्नियमिताः कंधरा अपरान्ताश्वरमपादा-
आणि च येषां तेः । “अपरः पश्चिमः पादः” इति वेजयन्ती । अगुरुवनेषु साज्ञहारं
साडबिक्षेप यथा तथा संसक्तेनिंसतानि प्रसतानि मदाम्बूनि येषां तगेजेन्द्रे
प्रस्यन्दिनो जलखाबिणः प्रचलिता ये गण्डशेलाश्र्युतोपलास्तेषां शोभा संग्रापे
प्राप्ता । कमेणि लिद । “गण्डशेलास्तु च्युताः स्थूलोपला गिरे:” इत्यमरः । अत्रा-
ग्रेभाधाध्यसं भवात्तत्सदशी शोसेति ग्रतिबिम्बत्वाक्षेपान्रिद्शनारुंकार: ॥
निःशेष॑ प्रशमितरेणु वारणानां ख्रोतोभिमंदजलमुज्ञतामजसम् |
आमोदं व्यवहितभूरिषपृष्पगन्धो भिन्नेलासुरमिमुवाह गन्धवाह ३८
नि.शेषमिति ॥ गनन््धे वहतीति गन्धवाहों वायुः। कमैण्यण् । निःशेष यथा
तथा प्रशमितों रेणुर्यन वन््मदजर्ू स्रोतोमिमंदनाडीमिरजस्रमुज्ञतां वर्षतां
वारणानां संबन्धिनं व्यवहितस्तिरस्क्ृतो भूरिबंहुलः पुष्पगन्धो येन सः । भिन्ना
फुलछा एला लताविशेषाः। 'एथ्वीका चन्द्रवालेला' इत्यमरः । तत्पुष्पाणि चैलाः ।
पुष्पे जातीअभ्तयः स्वलिज्ञा ब्रीहयः फले! इत्यमरः। भिन्नेलावस्सुरमि घ्ाणे-
न्द्रियितर्पणमित्युपमा । आमोदं परिमलमुवाह वहति सम ॥
सादव्य दधाति गरभीरमेघधोषेरुन्िद्रक्षुभितम्रगाधिपश्रुतानि !
आतेनुश्रकितवकोरनी लकण्ठान्कच्छान्तानमरमहे भर हितानि ३९
साहइग्रमिति ॥ गर्मीरैमेंघघोषेः सान्द्रगर्जितेः साइश्य दधतीत्युपमा | दधाते
शतृप्रत्ययः । “वा नपुंसकरय' इति विकल्पान्लुमभावः । उन्निद्रा बृंहितश्रवणादेव
प्रबुद्धा: क्षुभिता: संरब्धाश्व ये झगाधिपास्त: श्रुतान्याकार्णितानि । न तु प्रतिबु-
झछानीति भावः । अमरमहेभईइंहितानि सुरगजितानि कच्छानताननूपश्रदेशान् ।
जलप्रायमनूपं स्थात्पुंसि कच्छस्तथाविध: इत्यमरः । चकिता गजितशइड्ूया
संआन्ताश्वको रा: पक्षिविशेषा नीलकण्ठा मयूराश्र येषु तांस्तथाभूतानातेनु: ।
आनितमदलंकारः ॥
१ कोझुम्भम', कोशेयम्” इति पाठ ; ९ 'विसतः इति प[ठ5:« ड् धान्धमर इति पाठः-
अष्टम; सगः । - ९९
शाखावसक्तंकमनीयपरिच्छदानाम ध्वश्रमातुरवधू जन सेविताना म् |
जज्ने निविशनविभागपरिष्कृतानां लक्ष्मी: पुरोपवनजा वनपादपानां
इति भारविकृतों महाकाव्ये किराताजुनीये सप्तमः सगेः ।
शाखेति ॥ परिच्छाद्यतेडनेनेति परिच्छदः परिकरो वसनाभरणादिः । 'पुंसि
संज्ञायां घः प्रायेण” इति घप्रत्ययः । “छादेघें5श्युपसगेस्य” इति दस्वत्वम् ।
शाखास्ववसक्ता: कमनीयाः परिच्छदा येषां तेषामध्वनि भ्रमस्तेनातुरैः पीडिवैर्य-
घूजनेः सेवितानां निवेशनविभागरावसतिकावच्छेदे: परिष्कृतानामलुंकृतानाम |
*संपर्युपेभ्य:-! इत्यादिना खुद । वनपादपानामरण्यबृक्षाणां पुरे यदुपवन छृत्नि-
मचन तत्र जाता पुरोपवनजा लक्ष्मी: शोभा जज्ञे जाता । अत्रान्योन्यलशध्ष्मीसंब-
न्धासंभवात्तत्सशशीति साहश्याक्षेपादसंभवे तद्दस्तुसंबन्धेय निदुशना । वसनन्त-
पतिलकाजृत्तम--“उक्ता वसन््ततिलका तभजा जगो गः? इति लक्षणात् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोलाचलमलिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां सप्तमः सगे: समाप्त: ॥
अष्टमः सगः ।
अथ खमायाकृतमन्दिरोज्वलं ज्वलन्मणि व्योमसदां संनातनम् |
सुराड़्ना गोपतिचापगोपुरं पुरं वनानां विजिहीर्षया जहुः ॥१॥
अधेति ॥ अथ निवेशनानन्तरं सुराह्नना अप्सरसः स्वमायया स्वेच्छाविशेषेण
कृतानिर्मितेमेन्द्रिसुूज्वल दीप्तम् । ज्वलन्तो मणयों याप्रमस्तब्योमसदां गन्ध-
वाणां सनातन सदातनम् । 'साय्चिरं-” इतल्यादिना भावार्थ व्यप्रत्ययः ।
गौर्व॑ज्न॑ तत्पतिरिन्द्रस्तच्चापवर्णानि गोपुराणि यस्य तत्तथोक्तमित्युपमा । पुरं नगर
वनानां विजिदीषया वनानि विहर्तुमिच्छया । कमेणि षष्ठटी । जहुस्तवजुः ।
जहातेलिंद । अन्न ज्वलुज्वरूदिति पुरंपुरमिति चासकृब्यअ्नद्वयावृत्या छेकाजु-
श्रासः । अन्यत्र तद्वेपरीत्याद्डत्यनुप्रास इति तयोपमायाश्र संसृष्टिः । अस्मिन््सर्ग
वंशस्थ वृत्तम---“जतो तु वंशस्थमुदीरित जरो” इति लक्षणात् ॥
+ ञै भिरुंड्रासित शैलवी
यथायथ ता; सहिता नभअ्रः प्रभाभिरुद्धासितशेलवीरुधः ।
वन विशन्त्यो बनजायतेक्षणाः क्षणबरुतीनां दधुरेकरूपताम् ॥ २ ॥
यथायथमिति ॥ यथायथ्थ यथास््रम्ू । स्वकीयमनतिक्रम्येत्थेः । “यथास्वे
सु यथातथम्र! इत्यमरः । नपुंसकनिपातन तु हस्वाथेम् । नभभश्ररेगेन्धर्चेमंचश्व
सहिताः प्रभाभिः स्वदीघप्तिभिरुद्नासिताः शैलवीरुधो याभिस्ताः पूर्वोक्ता चनजा-
यतेक्षणा: पद्मलोचनाः ख्ियो वन विशन्त्य: । क्षणं घ्ुतियोगरां दासां क्षणयरु-
नी्नां विद्युतामेकरूपतां समानरूपतां दुधुः | मुहुद्दुमान्तराले तासां स्फुरणस्थ
क्षणिकत्वादति भावः । छेषानुप्रणितेयमुपमा । छ्ेषत्वमिति केचित् ।
डभयथाप्यनुप्रासेन संसगे: ॥
१ 'सदातनम्” इति पाठः- २ 'उद्दोपित! इति पाठः-
१५०० किराताजुनीये
निवृत्तवत्तौरुपयोधरकुमः प्रवृत्तनिह्ांदिविभूषणारवः ।
नितम्बिनीनां भृशमादघे धरति नभःप्रयाणादवनो परिक्रमः ॥३॥
निवृत्तति ॥ निदृत्तो गतो वृत्तरय व्तुलस्यो रुपयोधरस्थ कूमो यस्मिन्सः ।
पादप्रक्षेपषु विश्रान्तिसंभवादिति भावः । किंच। प्रवृत्तो जातो निहोदिविभूुष-
णानां नृपुरादीनामारवों यस्मिन्सः | अबनो एथिव्यां परिक्रमः संचारो नितम्बि-
नीनां नभःप्रयाणाहुशमधिकस् । 'पश्चमी विभक्ते! इति पश्चमी | उ॒तिं संतो-
चभादघे । अन्न विशिष्टपरिक्रमस्य शत्यादानहेतुत्वात्काब्यलिज्ञमरूुंकारः ॥
घनानि काम कुसमानि विश्रतः करप्रचेयान्यपहाय शाखिनः ।
पुरो5भिससे सुरसुन्दरीजनेयथोत्तरेच्छा हि गुणेषु कामिनः ॥४॥
घनानीति ॥ घनानि सान्द्राणि । न तु विरलानि । करप्रचेयानि हस्तग्राह्माण्य-
नुश्चानि । 'इत्यरघिकार्थवचने” इति तृतीयासमासः । काम कुसुमानि बिश्नतो
नवकुसुमिताब्छाखिनस्तरूनपहाय सुरसुन्दरीजनः पुरोडओेडमिसखर$मिस्तम् ।
भावे लिए | तथा हि । कामिनो गुणेप्वतिशयेषु विषय उत्तरमुत्तरम् । वीप्सा-
थेंडव्ययी भावः । यथोत्तरमिच्छा येषां ते यथोत्तरेच्छा उत्तरोत्तराभिराषुका हि।
अन्न परिकरोत्थापितो5थॉन्तरन्यासो 5लरुंकारः ॥
तनूरलक्तारुणपाणिपल्लवाः स्फुरन्खांशूल्करमस़्रीभृतः ।
विलासिनीबाहुलता वनालयो विलेपनामोदह॒ताः सिषेविरे | ५॥।
तनूरिति ॥ विलेपनामोदैह्वेता आकृष्टा वनालयों वनभ्वज्ञास्तनू: कृशा अल-
क्तररुणा: पाणय एवं पछ॒वा यासां ताः स्फुरन्तो नखांशूनामुत्कराः पुलझा एव
मञयंस्ता बिअ्रवीति तथोक्ताः । क्विप् । बिलासिनीनां बाहव एवं लतास्ता:
सिषेव्रि । अन्न समस्तवस्तुविषयरूपकालुंकारः । बाहवयवानां रूुतावयवानां
पलुवादीनामपि निरूपणादिति ॥
निपीयमानस्तबका शिलीमुखेरशोकयश्टिथलबालपछ॒वा ।
विडम्बयन्ती दद्शे वधूजनेरमन्ददष्टोष्ठकरावधूननम् ॥। ६ ॥
निपीयमानेति ॥ शिलीमुखेरलिभिः । “अलिबाणो शिलीमुखो” इत्यमरः ।
निपीयमानः स्तबको गुच्छो यस्याः सा चला बालपछवा यस्याः सा। अतएवा-
मन्दे रे दुष्ट ओछे' यस्मिसत्करावधूनन करकम्पन तह्विडम्बयन्ती । स्तबक-
पानेनष्टदंशनं पछवचलनेन करावधूनन चालुकुर्वतीत्यथे: । घूजो ण्यन्ताछयुद ।
णिचि धृउ्प्रीजोजुग्वक्तत्यः । अशोकयष्टि: अशोकशाखेत्यर्थ: | वधूजनेदेध्शे दृष्टा ।
अन्न विडम्बयन्तीति प्रस्तुताशोकशाखाविशेषणभूतोपमामह्िम्नागस्तुतनायिका-
अतीतेः समासोक्तिरत्तिष्टमानतयैवोपमयाद्राड्लिभावेन संकीर्यते ॥
अथ कश्चिन्मघुकराकान्तां कांचिदाह-
करो धुनाना नवपल्लवाकृती इथा कथा मानिनि मा परिश्रमम् |
उपेयुषी कल्पलताभिशह्कया कर्थ न्वितख्नस्यति पट्पदावलिः ॥७॥
अष्टमः सगेः | १०१
कराविति ॥ सानपरिहारेण मधुपाश्रयणे तु न कश्चिहाध इत्याशयेन संबोध-
यति--हे मानिनीति। नवपल॒वस्थाकृतिरिवाक्ृतिययो रिव्युपमा। तो करो घुनाना।
धूज: कैयादिकात्कतेरि लटः शानच् | बृथा व्यर्थ परिश्रम मा कृथा मा कुरुष्व ।
करोतेराशीरर्थ माढि लुद्ध। वृथात्वे हेतुमाहइ--कल्पलतामिशहूया कर्पवलि-
अमेणेति आन्तिमदलड्भारः । उपेयुप्युपगता पदपदावलिः कर्थ निवतस्रस्थति
बिसेति । न त्रस्यवेवेद्यथे: | “वा आश-' इत्यादिना व्रिकल्पेन श्यन्प्रययः ।
अन्न कान्तापरिश्रमवैयथ्येरूपकार्यस्थ पट्पदावलेः कल्पवल्ली भ्रमनिबन्ध नवित्ना -
सरूपका रणसमध्थेनात्कारणेन कार्यसमर्थनरूपो5थोन्तरन्यासो आन्तिमताड्राद्ि-
भावेन संकीणेः । स तूपमया संस्ज्यते ॥
« अथ काचित्सखी कांचित्मणयकृपितासाह---
जहीहि कोप॑ दयितो5नुगम्यतां पुरानुशेते तव चश्चल मनः।
इति प्रियं कांचिदुपेतुमिच्छतीं पुरोड्नुनिन्ये निपुण/ सखीजनः ॥८॥
जहीहीति ॥ प्रियमुपेतु स्ववमेवानुसतुमिच्छतीम् । “आच्छीनदोनुम! इति
विकल्पान्नुमभावः । कांचिज्नायिकां निपुणश्रित्तज्तः सखीजनः । कोपं जहीहि त्यज ।
आ च हो! इति विकल्पादीकारादेशः । दबितोउनुगम्पतामनुखियताम् ।
उभ्रयथापि प्रार्थनायां लोहू | अन्यथा चश्बलमस्थिरं तव मनः पुरानुशेते:प्रेनु-
शयिप्यते । अनुतप्स्यत इत्यथे: | “यावत्पुरानिपातयोलंद” इति लद॒। इलनेन
अकारेण पुरः पूर्वमेवानुनिन्ये प्रसादयामास ॥
अथ चतुझ्िः छोके: कलापकमाह---
रे 5 [पे मेखले
सम्नन्नतः काशदुकूलशालिमभिः परिक्षणत्सारसपज्लिमेखले! ।
प्रतीरदेशे! खकलत्रचारुभिविंभूषिताः कुखसमुद्रयोषितः ॥ ९ ॥
समुन्नतेरिति ॥ समुन्नतः काशान्यश्वबालकुसुमानि तानि दुकूलानीव तेः
शाठन्त इति तथोक्तेः ॥ सारसपक्कयो मेखला इव ताः परिक्णन्त्यों येपु ते तेः
स्वेषां कलत्राणि ओण्यास्तद्नच्चारवस्ते: । कलत्न श्रोणिभार्ययो:” इत्यमरः।
प्रतीरदेशेिभूषितास्तटप्रदेशे भू षिताः । कुअसमुद्योषित: । वननद्य इत्यर्थ: ।
अन्न तीरादीनां कलब्राय्ापस्योपमेयत्वाद्योषिच्छव्द्सामर्थ्यात्र नदीनां योषिदी-
पम्य गम्यते ॥
विद्रपातेन भिदासपेयुषश्युताः प्रवाहदमितः प्सारिणः ।
प्रियाड्रःशीताः शुचिमोक्तिकत्विषो वनग्रहासा इव वारिबिन्दव: १ ०
विदूरति ॥ विदूरपातेन भिदां भेदमु। “पिद्निदादिम्यो5छू! । उपेयुष उप-
गतात्मवाहाध्युता अतएवामितः प्रसारिणः प्रसर्पन्त इति प्रियाया अछ्डू उत्सड्ग
इब शीता: शीतलाः शुचीनां मोक्तिकानां त्विष इव त्विषों येषां ते। किंच
वनस्य प्रहासा इच स्थिता इत्युओअक्षा । वारिबिन्द्वश्व । अन्नोपमयोरुभयो रुप्पे-
क्षायाश्र सा ॥
० १०
१०२ किराताजुनीये
सेखीजन प्रेम गुरूकृतादरं निरीक्षमाणा इब नम्नमूर्तयः ।
खिरद्विरेफाज्ननशारितोदररेविंसारिभिः पुष्पविलोचनेलेताः ॥११॥
सखीति॥ द्वौ रेफो वर्णविशेषो येषां ते द्विरिफा: | अ्मरशब्देन तदर्थों
लक्ष्यते । ब्यक्षरं मासमिति विद्धाति' इति भाष्यकारः । स्थिरा निश्चला द्विरेफा
एवाअनानि तेः शारितानि शबलीक्ृतान्युद्राणि येषां तेः। 'शारः राबलवातयो:”
इति विश्व: । विसारिभिर्विस्तृतेः पुष्पाण्येव बिकोचनानि तेः प्रेम्णा गुरूकृत
आदरो यस्मिन्कमैणि तत्तथा सखीजन निरीक्षमाणा: पश्यन्त्य इव स्थिताः।
कुतः । नम्नमूतेयोउवनताज्ञधो लताश्व । अन्न रूपकोत्प्रेक्षयो: संकरः ॥
उपेयुपीणां बृहतीरधित्यका मनांसि जहुः सुरराजयोपषिताम ।
कपोलकापः करिणां मदारुणरुपाहितश्यामरुचश्र चन्दना; ॥१२॥
डपेयुपीणामिति ॥ मदेनारुणरव्यक्तरागेः । “अव्यक्तरागस्त्वरुण:” इत्यमरः ।
करिणां कपोल्लानां काषेः कषणेरुपाहितइ्यामरुचो जनितक्ृप्णवर्णा इति तद्धू-
षणालड्रारः । चन्दना मलयजाः । “गन्धसारों मलयजो भद्गश्नीश्रन्दनो 5खि-
याम' इत्यमरः । बृहतीरधित्यका ऊध्वभूमीरुपेयुपी्णां सुरराजयोषितां मनांसि
जहः । अन्न चतुःछोक्या नद्यादीनां विशिष्टानामेवाप्सरोमनोहरणहेतुत्वोत्तया
काव्यलिड्ञमुन्नेयम् ॥
खगोचरे सत्यपि चित्तहारिणा विलोभ्यमानाः प्रसवेन शाखिनाम्।
नभश्नराणाम्मनुपकतुमिच्छतां प्रियाणि चक्रु; प्रणणेन योषितः ॥१३॥
स्वगोचर इति ॥ चित्तहारिणा मनोहरेण शाखिनां प्रसवेन पुप्पजातेन
विलोभ्यमाना आक्ृष्यमाणा योषितः स्वगोचर स्वविषये । स्वकरप्रचये सत्य-
चील्यर्थ:। प्रसव इति शेषः । उपकतु परिचरितुमिच्छतां नभश्रराणां गन्धर्वाणां
प्रणयेन सहायहेतुना प्रियाणि चक्र: | स्वकरआह्यममपि असवे स्वकान्तप्रिया्थ
तद्दीयमानमेवाग्रहीपुरितद्यर्थं: ॥
प्रयच्छतोचचें! कुसुमानि मानिनी विपक्षगोत्रं दयितिन लम्भिता ।
न किंचिदूचे चरणेन केवर्ल लिलेख बाष्पाकुललोचना भ्रुवम् ॥१४॥।
प्रयच्छतेति ॥ कुछुमानि अ्रयच्छता ददता दयितेनोचरुच्ेस्तरां विपक्षगोंत्र
सपतीनामधेय लूम्मिता ग्रापिता । तन्नाज्नाहूतेत्यथें: । नाम गोत्र कुलं गोत्रम'
इति शाश्वत: । सानिन्यत एवं न किंचिदृचे । कतेरि लिटू । किंतु केवल बाप्पा-
कुललोचना सती चरणेन भुव॑ लिलेख । गोत्रस्खलनजनितेष्या निमित्तनिर्वेदादिति
भाव: । मानिन्यत एवं न किंचिदूच इत्युक्तम्। तदुक्त दशरूपके--“तत्त्वाज्ञानाप
दीर्ष्या देनिरवेदु: स्वावमानना। तत्र चिन्ताश्रुति श्वासवैवर्ण्याच्छू[सदीनता ॥इति ॥
प्रियेष्परा यच्छति वाचसुन्युखी निबद्धदृष्टिः शिथिलाकुठोचया ।
समादधे नांशुकमाहितं बथा विवेद पुष्पेषु न पाणिपलवम् ॥१५॥
१ कान्ताजनम् इति पाठ “विकासिमिः इति पाठ
अष्टम: सगे; । १०३
प्रिय इति ॥ वाच यच्छति ददाति । समारपतीत्यथे: | दाजः शतृप्रथयः ।
धपाप्रा-! इत्यादिना यच्छादेशः । प्रिये निबद्धदृष्टिरत एवोन्मुखी । शिथिलः छूथ
आकुलश्वलितश्व ताइश उच्चयो नीवीबन्धो यस्याः सा । “नारीकटवंशुकग्रन्धो
नीवी स्थादुच्ययोउप्यथ! इति मातेण्डः । अपरान्या रूयंझुक न समादधे न
बबन्ध । रागपारवश्यादिति भावः । पुष्पेषु वृथा व्यर्थभाहितमारोपितम् ।
अस्थाने प्रसारितमित्यर्थ:। पाणिपलछ॒व च न विवेद । प्रियासक्तचित्तत्वादिति
भाव: । एपा च प्रगढभा नायिका । 'पाणिपलछवम! इत्यन्नान्यतरसाधकबाधक-
प्रमाणा भावादुपमारूपकयोः संदेहसंकर:ः ॥
सलीलमासक्तलतान्तभूषणं समासजन्त्या कुसुमावतंसकम् |
स्तनोपपीड नुनुदे नितम्बिना पघनेन कश्विजघनेन कान्तया ॥१६॥
सलीलूमिति ॥ आसक्ता लतान्ताः पलछवा भूषण यस्थ॒ तत् । पछवे: सह
ग्धितमित्यथे: । कुछुमावतंसक पुष्पशोखरम् । कान्तदत्तमिति भावः | सलीलं
सचिलासं समासजन्ता शिरसि प्रतिद्धदा । 'दंशसअ्बस्कज्षां शपि' इति
नलोपः । कान्तया कश्चित्सनाभ्यामुपपीड्येति स्तनोपपीडम् । “सप्तम्यां च-
इत्यादिना णमुद्प्रययः । नितम्बिना । प्रशंसायामिनि: । घनेन निबिडेन
जघनेन । “पश्चान्नितम्बः सत्रीकत्या: कीबे तु जधनं पुरः” इत्यमरः । नुनुदे नुन्नः ।
अंशुकातिरेकादिति भाव: । एपा च प्रग्भव ॥
अथ थुग्मेनाह---
कलत्रभारेण विलोलनीविना गलहुकूलस्तनशालिनोरसा ।
वलिव्यपायस्फुटरोमराजिना निरायतत्वादुद्रेण ताम्यता ॥१७॥
कलन्नेति ॥ विलोलनीबिना गात्रोन्नमनाद्विक्लिष्टवखग्नन्थिना कलत्रभारेण
श्रोणिभारेण । “कलत्र श्रोणिभार्ययो:” इत्यमरः । तथा गलत्संसमानं दुकूलं
याभ्यां ताभ्यां स्तनाभ्यां शालूत इति वथोक्तेनोरसा तथा वलिव्यपायेन भज्ठि-
निवृत्त्या स्फुटा रोमराजिर्यस्मिस्तेन निरायतत्वादप्रसारितत्वात्ताम्यता तनुभवतो-
दरेण चोपलक्षितया । स्वरभावोक्तिरलड्जारः ॥
विलम्बमानाकुलकेशपाशया कयाचिदाविष्कृतबाहुमूलया ।
तरुप्रसनान्यपदिव्य सादरं मनोधिनाथस्य मन! समाददे ॥१८॥
विलम्बमानेति ॥ विलूम्बमानो विखेंसमान आकुलों विछुलितश्व केशपाशों
यस्यास्तयाविष्कृतबाहुमूछया दर्शितकक्षप्रदेशया कयाचित्कान्तया तरुप्सूनान्य-
पदिश्य । प्रसूनग्रहणं व्याजीकृल्ेत्यर्थ: । “व्याजो 5पदेशो लक्ष्य च! इत्यमरः । सादर
सामिलाषं मनोधिनाथस्थ प्रियस्य मनः समादद् आचकृषे । कमैणि लिद। सर्वाज्ञ-
सोष्ठवद्शनात्सद्यो लप्म प्रियमनस्तत्रेति भावः । अन्न प्रियमनोहरणहेतुभिः कानन््ता-
विशेषणपदार्थें: काव्यलिड्डमुत्तिष्टमानं स्वभावोक्तया सहाड्ञान्निमावेन संकीर्यते ॥
२ बनान्त” इति पाठः«
१०४ किराताजुनीये
व्यपोहितुं ठोचनतो मुखानिलेरपारयन्तं किल पृष्प्ज रजः ।
पयोधरेणोरसि काचिदुन्मनाः प्रिय जधानोत्रतपीवरस्तनी ॥१९॥
व्यपोहितृमिति ॥ उन्नती च पीवरो च स्तनों यस्थाः सोन्नतपीवरस्तनी ।
“्वाज्राब-! इत्यादिना डीप् । काचिलोचनतः स्वनेत्रात्पुष्पजे रजः परागे
मुखानिलेः फूत्कारमारुतैब्येपोहितुमपनेतुमपारयन्त किलाशक्रुवन्तस्् । किलेल्य-
लीके । वस्तुतस्तदास्यस्पशैलोभादपारयन्तमित्यथे: । प्रियमुन्मना उत्सुका सत्यत
एवं परयोधरेणोरसि जधान । तत्कपटपरिज्ञानजन्यादोत्सुक्यादिति भावः ॥
हननस्थानत्वादुरसीति सप्तमी । इये च प्रगल््मेव ॥
इमान्यपूनी त्यपवर्जिते शनयंथाभिरामं कुसुमाग्रपछवे ।
विहाय निःसारतयेव भूरुहान्पदं वनश्रीबैनितासु संदधे ॥ २० ॥।
इमानीति ॥ यथासिरामम््। दीप्सायामब्ययी भाव: । कुसुमान्यग्रपछवानि च
कुसुमाअपलवं तस्मिन् । 'जातिरग्ाणिनाम! इत्येकवद्धावान्नपुंसकत्वम् । इमान्यमू-
नीतीत्थम् । निर्देशपूर्वकमित्यर्थ: । इृदमदसी संनिक्ृष्टविप्रकृष्टा थं । शनरपवर्जिते-
5पचिते सति वनश्रीर्निःसारतयेवेति हेतृत्प्रेक्षा। भूरुहांस्तरून्विहाय वनितासु पद
संदधे । अन्न वनितागतायाः पुप्पप्रसाघनसं भवाया र्ष्म्या विषयभूताया निगर-
णेन विषयेण वनश्रियो वनितागमनत्वोक्तयाउसंबन्धे संबन्धरूपाउमेदे भेदरूपा
वातिशयोक्तिरलझ्वार: । “विषयस्थानुपादानादविषय्युपनिबध्यते । यत्र साति-
शयोक्तिः स्थात्कविप्रोढोक्तिजीबिता ॥? इति लक्षणादुत्प्रेक्षाज्नस्व मस््या: ॥
प्रवालभड्जारुणपाणिपल्वः परागपाण्ड्कृतपीवरस्तनः ।
महीरुहः पुष्पसुगन्धिराददे वपुगुणोच्छायमिवाज़्नाजनः ॥२१॥
प्रवालिति ॥ प्रवालभड्डेन पलछववलयेनारुण: पाणिपलवो यस्य । तद्नसरअ्षना-
दिव्यर्थ:। परागेण पुष्परजसा पाण्डूकृतो पीवरो स्तनों यस्य सः । पुष्पे: सुगन्धिः
सुरभिरद्गनाजनो महीरुहो वृक्षजाताद्वपुगुणस्य स्वदेहगुणस्योच्छूय: पाणिपछवा-
रुण्यादेय उत्कर्षस्तमाददे लब्धवानिवेत्युत्प्रेक्षा । वस्तुतस्तु स्वाभाविक एव
प्रवालभड्डादिभिरभिव्यज्यत इति भाव: । उत्कृष्ट: श्राय उच्छाय इति घजन्तेन
आदिसमालः . न तूपसष्टारृब्प्र्ययः । '्रिणीभुवो5नुपसर्ग! इति श्रतिषेधात् ॥
पशञ्चमि: कुलकमाह---
(5 (रणहस्तपीवरे ९ जे कप
वरोरुभिवारणहस्तपीव रेश्विराय खिन्ना न्वपल्लवश्रियः ।
समे5पि यातु चरणाननी श्वरान्मदादिव प्रस्खलतः पदे पदे ॥२२॥
वरोरुमिरिति ॥ अनुसानु सानुषु यदह्ृत्मे ततः सकाशादहुरुणा खेदेन मन्थर-
मलसं पिनिर्यतीनां निर्मेच्छन्तीनां सुराद्गनानां संबन्धिभिर्वारणहस्तपीवरे: करि-
करस्थूले: । वराश्व त उरवश्वेति तेः । चिराय खिन्नान्ू । किंच नवपलछवानां
श्रीरिव श्रीर्येषां तान् । तहन्खदूनित्यथं: । अत एवं ससे समस्थले5पि । कि
पुनर्विषम इति भावः। यातुं गन्तुमनीश्वरानशक्तानत एवं मदादिव पदे पदे +
वीप्सायां द्विर्भावः । प्रस्वलतश्ररणान् । मदादिवेत्युपमा ॥
१ 'भूरुह? इति पाठः-
अष्टमः सर्गः। १०५
विसारिकाश्वीमणिररिमिलब्धया मनोहरोच्छायनितम्बशोभया ।
खितानि जित्वा नवसेकतयुर्ति श्रमातिरिक्तेजंबनानि गोरबेः २२३
विसारीति ॥ विसारिशिः काथीसणिरद्मिमिलेब्धया । तब्ननितयेत्यर्थ:। मनो-
हर उच्छाय उत्सेधो येषां तेषां नितम्बानां शोभया करणेन नवसंकतानां दुति
शोभां जित्वा स्थितानि । तत्तुल्यानीत्य्थं: । अत एवोपमालझ्वारः । श्रमेणातिरि-
फैरतिशयितेगोरवेगुरुत्वैरुपलक्षितानि । नितरां भारायमाणानीदथे: । जघनानि
च। उच्छायो व्याख्यातः ॥
सम्नुच्छूसत्पक्डजकोशकी मलेरुपाहित श्री प्युपती वि नाभिभिः ।
द्धन्ति मध्येषु चलीविभज्धिषु स्तनातिभारादुद्राणि नम्रताम् २४
समुच्छुसदिति ॥ समुच्छुसत्पक्षजकोशको मरूदेलूत्कमलूमुकुलमुग्ेरित्युपमा ।
नाभिमिः अतारिकाख्ये: । “अथ नाभिस्तु जन्त्वज्ञे यस््य संज्ञा प्रतारिकाः इति
केशवः । पुंलिज्ञतायां तु कबिरेव प्रमाणम् । उपनीचि नीवीसमीपे । उपाहि-
तश्रीणि जनितशोभानि तथा वलीविभन्लिपूर्मिमत्सु मध्येषु जघनस्थलेपु स्तनाति-
भारात्रम्रतां दघन्ति बिज्राणानि । “वा नपुंसकर्य! इति विकल्पाच्छतुनुमागमः।
उदराणि च ॥
रे सरोरुहेरस्फुटपत्रप
समानकान्तीनि तुपारभूषणः झ्विमिः ।
चितानि घमाम्बुकणेः समन्ततो मुखान्यनुत्फुछविलोचनानि च ॥
समानेति ॥ किंच । घर्माम्जुकणः स्वेदोदकबिन्दुभिः समन्ततश्रितानि व्याप्ता-
न्यजुत्फुछविलोचनान्यविकसदक्षीण्यत एवं तुपारभूषणेः शीकरपरिवृतते: । 'तुपारो
हिमशीकरी” इति शाश्रतः । अस्फुटपत्रपक्लिमिरविकचद्लावलिशिः । “व्याकोश-
विकचस्फुटा:' इत्यमरः । सरोरुहे: समानकान्तीनीत्युपमा । मुखानि च ॥
पल «पी. 9 +,
विनियेतीनां गुरुखेदमन्थरं सुराह्डनानामजुसानु वर्त्मनः ।
सविस्मय रूपयतो नभश्वरान्विवेश तत्पूर्वमिवेक्षणादरः ॥ २६ ॥
विनिर्यतीनामिति ॥ सब्िस्मियं रूपयतः पूर्वोक्ततरणादीनि वर्णयतों नभश्वरा-
न्गन्धर्वास्तत्पू+मिव तदेव प्रथम यथा तथेत्युव्मेक्षा । इैेक्षणादर आछोकनकीतुक
विचेश । पूर्वाध व्याख्यातम् । अन्न कुलके स्॒भावोक्तिरुप्पेक्षाज्ञम ॥
संप्राति सलिलक्रीडावणैनमा रभते---
अथ स्फुरन्मीनविधृतपड्टजा विपड्टतीरस्खलितोरमिसंहतिः ।
पयोज्वगाढुं कलहंसनादिनी समाजुहावेव वधू! सुरापगा ॥२७॥
अथेति ॥ अथ पुष्पावचयानन्तरं स्फुरद्धिश्रलद्धिमोनिर्वे धूतपक्जेति । सदड्मु-
खदीक्षणो क्ति: । बिपई पहुरहितम् | विहारयोग्यमिति यावत् | तन्न तीरे स्खलिता
विचलितोमिसंहतियैस्याः सेति हस्तसंज्ञोक्तिः। कलहंसनादिनी कादम्बशड्दवतीति
१ 'परिखेद? इति पाठ:.
१०६ किराताजुनीय
वाग्व्यापारोक्तिः। अत एवं सुरापगा गड्जा वधूरप्सरसः पयो5वगाहुमवगाहितुम्।
गाहेरूदित्वादिडविकल्प: । समाजुहावेवाकारयामासेवेत्युस्रेक्षा । 'हूृतिराकारणा-
ह्वानम! इत्यममरः | हयतेलिंटू । 'अभ्यस्तस्य च! इति संप्रसारणम् ॥
प्रशान्तथर्माभिभवः शनेविवान्विलासिनी भ्यः परिसृष्टपह्नजः ।
ददों भ्ुजालम्बमिवात्तशीकरस्तरद्नमालान्तरगोचरो5निलः ॥२८॥
अशान्तेति ॥ प्रशान्तघर्मी भिभवः प्रशान्तोष्णबाघः । “वा दानतशान्त- हत्या-
दिना निपातनात्साधुः । शनेर्विवान्मन्द वहन्। वातेः शतृअत्ययः । परिम्ृष्टपह्ठजः ।
पद्मगन्धीत्यर्थ: । आत्तशीकरः । कुत: । तरज्ञमालानामन्तरे मध्ये गोचरः स्थान
यस्य सो5निलो विलासिनीभ्यो भ्ुजालूम्ब ददाविवेत्युस्प्रेक्षा । विशिष्टवायुसंपको-
त्तथोच्छुसुरित्यर्थ: ॥
रे के का + के पुलिनं नितम्बिशि
गतेः सहावः कलहंसविक्रमं कलत्रभारेः पुलिनं भेः ।
मुखेः सरोजानि च दीर्घलोचने! सुरखियः साम्यगुणान्निरासिरे २९
गतेरिति ॥ सुरख्लियोउप्सरसः सहावेः सबिलासगतेगेतिमिः । नपुंसके भावे
क्र । कलहंसानां विक्रम॑ गतिम् । विलासबविधुरमिति होषः । तथा नितम्बिसिः
प्रशस्तनितम्बे: । कलत्रभारैजेघनभारे: पुलिनम् । नितम्बभारश्यून्यमित्यर्थः। तथा
दीर्घलोचनमुखः सरोजानि च । अलोचनानीति शेप: । साम्यगुणात्समानगुणत्वा-
जिरासिरे निरम्नवत्यः । गरुणवदगुणयो: कुतः साम्यमिति भाव: । अस्यतेः कतेरि
लिद । 'उपसगादस्वत्यूझोबो-! इति विकढ्पादात्मनेपदम् ॥
विभिन्नपर्येन्तगमीनपड्डयः पुरो विगाढठाः सखिभिमरुत्वतः ।
कथंचिदापः सुरसुन्दरीजनः सभीतिभिस्तत्मथमं ग्रपेदिरे ॥ ३० ॥
विभिन्नेति ॥ विभिन्ना विच्युतसंघाताः पर्येन्तगाः प्रान्तगता मीनानां पहूयो
यासां ता; । कुतः । मरुत्वतः सखिभिरिन्द्रस्य सचिवेगेन्धवें: पुरः पूव विगाढाः
प्रविष्टा: । तासां विश्वासार्थ गतप्रवाहादिपरीक्षा् चेति भाव: । सभीतिभिरप्रतरि-
टविपयस्वात्सभये: । “विषादिभिः? इति पाठेडप्ययमेवार्थ: । सुरसुन्दरी जनैस्तदेवा-
वगाहन प्रथम यथा तथात एवं कथचिद्धयाल्कृच्छेणापः प्रपेदिरि जगाहिरि ॥
विगाठमात्रे रमणीमभिरम्भसि प्रयत्लसंवाहितपीवरोरुभिः ।
विभिद्यमाना विससार सारसानुदस्थ तीरेषु तरड्डसंहतिः ॥ ३१॥
विग्राढिति ॥ प्रयल्लेन संचाहिता: संचारिताः पीवराः स्थूछा ऊरवो यामिस्ताभी
रमणीमिरस्मसि विगाढमात्रे प्रविष्ट एव. सति । सुप्सुपेति समासः । “मात्र का-
त्सये5वधारणे! इत्यमरः । विभिद्यमाना स्वयं विशीर्यमाणा | कर्मकतेरि शानच् ।
तरब्ज संहतिस्तीरेपु सारसान्पक्षिविशेषान्। 'सारसो मेथुनी कामी गोनदेः पुष्करा-
हूय:” इति यादवः । यद्वा । सारसान्हंसान्। “चक्राड्नः सारसो हंसः” इति शब्दा-
णेवे । उदस्योपसाये बिससार वितस्तार ॥
२ 'विभअ्रमम् इति पाठ: २ “अवगाढाः इति पाठः-
अष्टम: सगेः | १०७
शिलाधनैनोकसदामुरःखलेबंहनिवेशेश वधूपयोधरेः ।
तटाभिनीतेन विभिन्नवीचिना रुपेव भेजे कलुपत्वमम्भसा ॥३२॥
शिलेति ॥ शिलावद्धने: कठिनेर्नाक्सदां गन्धर्वाणामुरःस्थलेरे ह ज्षिवेशेमेहासं-
स्थाने: । अतिस्थूलेरित्यर्थं: । वधूपयोघरेश्व तटममभितो नीतेन आपितेनात णुव
विभिज्नवीचिना भझोमिंणाम्ससा कन्नों । रुपेवेति हेत्स्प्रेक्षा । कलुषत्वमाविलत्व
मनः:क्षोभश्व ध्वन्यते । भेजे । कर्मणि लि । यथा कश्चिन्मदुस्व भावः केनचित्क-
टिनादिना साज्जभह्ढ ताडयित्वा निष्कासितः छ्षुभ्यति तद्ग॒ंदति भाव: | कल॒षत्व-
मित्यन्न वाच्यग्रतीयमानयोरस्रेदाध्यवसाय: । अन्यथा शुद्धवाच्यस्याबिलत्वस्थ
रोषहेतुकत्वादुत्पेक्षानुविधानादिति ॥
विधृतकेशाः परिलोलितेखजः सुराड्भनानां प्रविलुप्तचन्दनाः ।
अतिप्रसड्भाद्विहितागसो मुहु। प्रकम्पमीयुः सभया इवोम॑यः ३३
विधृतेति ॥ विधूता विक्षिप्ताः केशा यस््ते परिलोलिता बिलोलिताः स्रजो येस्ते
प्रबिलप्तचन्दना: प्रम्ृृष्टाज़्रागा अतिप्रसड्डादविच्छेदात्सुराइनानां विहितागसः
ऊंतसण्डनखण्डनरूपापराधा अत एवोमैयस्तरड्रा: | सभया इव ख्रीभ्यो भीता
इव मुहुः प्रकम्पमीयुः । स्वाभाविकस्य कम्पस्य भयहेतुकत्वमुल्रेक्ष्यते । यद्वा सुरा-
ड्रनानां विधृतकेशा इत्यादियोजना । सापेक्षत्वेषपि गमकत्वात्समासः । ख्रीसंग्रह-
णसाहसमपराध: । भये तु राजादिभ्य इति ॥
विपक्षचित्तोन्मथना नखत्रणास्तिरोहिता विभ्रममण्डनेन ये ।
हतस्थ शेपानिव कुड्डूमस्य तान्विकत्थनीयान्दधुरन्यथा ख्रियः ३४
विपक्षेति ॥ दविपक्षस्य सपत्नीजनस्य चित्तानामुन्मथना:ः । व्यथका इल्यर्थः ।
बहुलऊुअहणात्कतरि ल्युट । ये नखब्रणा नखक्षतानि । बरणो5खियाम्! इत्यमरः ।
विभ्रमस्य सोन्दर्यस्य मण्डनम्। तादश््येंडप्यश्वघासादिवत्ष्टीसमास: । न त्तु
चतुर्थीसमासो यूपदावांदिवल्यकृतिविकाराभावादिति । तेन कुछ्कुमलेपादिना
तिरोहिताइछलन्ना हृतस्थ क्षालितस्य कुछुु|मस्य ब्य अ्कल्वेन शेषानिवावशिष्टलेशानिव
स्थितानित्युप्प्रेक्षा। विकत्थनीयान्भतृत्वाल्॒भ्यस्थ व्यअ्षकत्वेन छाधनीयांस्तान्नख-
ब्रणान्खियोउन्यथा दधुः । ग्रकाशं दधुरित्यथे: ॥
अथ युग्मेनाह--सरोजेत्यादिना ॥
सरोजपत्रे न'ुं विलीनपटपदे विलोलच्ष्टे: सिदमू विलोचने ।
शिरोरुह्ाः सिन्नतपक्ष्मसंततेद्विरेफबृन्द नु निशब्दनिश्वलम् ॥३५॥
सरोजेति ॥ अमू पुरोवर्तिनी बिलीनषदपदे5संसक्तग्ठड्गे । सकनीनिकत्वमदणो-
रथेसिडमित्युपमान विशिष्यते । सरोजपत्रे नु । यद्वा । विलोलष्टेश्वश्नलाक्ष्या
विलोचने स्वित् | नुस्विच्छब्दो वितर्के | किंच । नतपक्ष्मसंततेश्वब्वलाद्ष्या: शिरो-
रुहा: स्विज्निशब्दं नीरवं च तन्निश्वलं च तट्टिरेफबन्द नु ॥
१ 'तटान्तनीतेन! इति पाठः-. २ 'लोडित' इति पाठः-. ३ “अवलुप्त! इति पाठर-
४ 'परिलीन' इति पठःः ५ 'विचाल' इति णढः.
१०८ किराताजुनीये
अगूदहासस्फुटदन्तकेसरं मुंखं सिदेतट्धिकसलु पड्ूजम् ।
इति प्रलीनां नलिनीवने सखीं विदांबभूवुः सुचिरेण योपितः ॥३६॥
अगृढेति ॥ किंच अगूढहासो व्यक्तस्मितं तेन स्फुटा दन््ताः केसरा इव दन्त-
केसरा यस्य तन्मुर्ख स्वित्। यद्वा । विकसत्पक्ूज न्वितीत्थम् । संशयेनेति शेषः ।
नलिनीवने प्रलीनां निगृढां सखीं योषितः सुचिरेणातिविरूम्ब्य । विकल्पादास्प्र-
त्ययः । अन्न युग्से निश्चयान्तसंदेहालझ्ारः ॥
प्रियेण संग्रथ्य विपक्षसंनिधावपा हितां वक्षसि पीवरस्तने ।
स्रज॑ न काचिट्विजहों जलाविलां वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुनि॥
प्रियेणेति ॥ काचित्थ्रियेण संग्रथ्य स्वयमेव रचयित्वा विपक्षसंनिया सपत्ी-
जनसमक्ष पीवरस्तने वक्षस्युपाहितां स्रज॑ मालां जलाविलाम् | मदितासपी-
त्यर्थ: । तां न विजहोी न तत्याज । न च निर्मुणायां तत्र का प्रीतिरिति वाच्य-
मित्यर्थान्तरन्यासेनाह--गुणा: प्रेम्णि वसन्ति । वस्तुनि न वसन्ति हि । यद्पे-
मास्पद तदेव गुणवत् । अन्यत्त गुणवदपि निर्मुणमेव । प्रेम तु न वस्तुपरीक्षाम-
पेक्षत इति भावः ॥
असंशर्य न्यस्तमुपान्तरक्ततां यदेव रोडुं रमणीमिरज्षनम् ।
हतेडपि तस्मन्सलिलेन शुक्ृृतां निरास रागो नयनेषु न श्रियस्र् ३८
असंशयामिति ॥ ख्त्रीणां नेन्रशोभार्थमश्ननधारणमम्बुंधिहारोपगमाद्रक्तवर्णेत्व
चाद्ष्णां ततः: झुकलत्वतिरोधान च निश्चितमित्युस्परेकष्ते । रमणीभियंदअनं
न्यम्तम् । तदिति शोषः । यत्तदोर्नित्यसंबन्धात् । तद क्षनमुपान्तयो रक्ततां रोझूं
प्रतिबद्धुमेव न््यम्तम् । न तु शोभाथमित्यथे: । अन्यथा रागाभिव्याप्या झुकूत्व-
तिरोधान स्थादित्यथः । असंशयमित्युस्पेक्षाव्यककम् । संशयस्वाप्यभाव: ।
नात्र संशयोउस्तीत्यथ:। अर्थाभावे5व्ययी भाव: । कुत एतदिति चेद्यतस्तस्मिन्न अने
सलिलेन हते क्षालिते सत्यपि रागः पूर्वाक्त एबोपान्तरक्तता किंतु अतिबन्धाभा-
वादमितो व्याष्येत्याशयः । नयनेपु झुकूृतां निरास निरम्तवान्। अस्यतेलिद ।
श्रियं शोभा तु न निरास । अतः झुक्ुत्वविरोधिरागनिरोधार्थमेवेदमञ्ञन स्थात् न
तु शोभार्थेम् । तस्यास्तदभावे5पि सद्भावादित्यर्थ:। अअ्षनापगमे5पि तन्नयनानां
राग एवालझड्भारो5भूदिति भाव: । अन्ना्ननन्यासमनूय तस्थ शोभार्थत्वनिषेधेन
रागरोधार्थत्वोस्मेक्षणमुद्तिम्। उत्तराधे तस्येव समर्थेनात् एवमुपान्तरक्ततां रोदुं
यदअनं न््यस्तमित्यकान्वये विध्यनुवादविरोधः स्थात् ॥
युति बहन्ती चनितावतंसका हताः प्रढोभादिव वेगिभिजेले! ।
उपप्ठुतास्तत्क्षणशोचनीयतां च्युताधिकाराः सचिवा इवाययुः ३९
चुतिमिति ॥ युति शोभां तेजश्व वहन्तो वेगिमिजेबिभिजेलेरैश्व । डलयोर-
भेदात्। 'जर्ू गोकवले नीरे हीबेरे च जडे न््यवत्' इति विश्व: । प्रो भान्मोहाद्भध-
३१ 'विकर्च नु? इति पाठः- २ 'असंशयन्यस्त' इति पाठः-
अष्टम; सगे; | १०९
वा शृहीता उपछुता रूदिता:। यद्दा कतरि क्त:। छवमाना इत्यर्थ:। अन्यत्र
घनग्रहणबन्धनादिना पीडिता वनितावतंसकाश्च्युताधिकारा भ्रष्टाघिकारा: सचिवा
इव तदक्षणं शोचनीयतामाययु: आपुः ॥
विपत्रलेखा निरलक्तकाधरा निरञ्नाक्षीरपि विश्रतीः श्रियय ।
निरीक्ष्य रामा बुबुधे नमश्वरेरलंकृ्त तद्॒पुपेव मण्डनम् ॥ ४० ॥
'विपन्रेति ॥ विगताः पश्चलेखास्तिककाविशेषा यासां ता विपन्रलेस्वा: । निर-
लक्तका: क्षालितरागा अधरा यासां ता; । निरक्षनान्यक्षीणि यासां ता निरञ्ञ-
नाक्षीरपि । हक बीहो सक्थ्यक्ष्णो: स्वाज्त्पच्! । 'पिद्गौरादिभ्यश्र” इत डीपू ।
तथापि श्रिये शोभाकारणाभावेडपि शोभमाना इति विभावनालड्ढारः ।
रामा निरीक्ष्य नभश्वरेगेन्धवेंस्तासां वपुषेत मण्डनमलंकृतम् । न तु मण्डनेन
तद्दपुरित्यक्षराथें: । इति बुब्ु॒धे ज्ञातम्। कमैणि लिए । स्वभाषरमणीयानां
किमलड्जरणरिति भाव: ॥
तथा न पूब क्ृतभूषणादरः प्रियानुरागेण विलासिनीजनः ।
यथा जलादों नखमण्डनश्रिया ददाह दृष्टीथ् विपक्ष॑योषिताम् ॥४१
तथेति ॥ विलासिनीजन: पूर्व जलविहारात्प्राक्प्रियानुरागेण कृतो भूपणेष्वा-
दर आसक्तिर्येन सः । अनुरक्तप्रियत्वात्सम्यक्प्रसाधित: सन्नपीत्यर्थ: । प्रियस्या-
नुरागेण च विपक्षयोषितां सपक्लीनां दृष्टीअ्रक्षूंषि तथा न ददाह न दुःखीचकार ।
यथा जलादे: सन्। नखदब्देन नखक्षतानि लक्ष्यन्ते । तान्येव मण्डन तस्य
श्रिया । तत्कृतशो भयेत्यर्थ: । विपक्षयोषितां सपल्लीनां दृष्टीश्रक्षूंषि यथा ददाह
तापयामास । मण्डनान्तरादपि नखमण्डनानुरागादपि तदनुभाव एवं सपद्वीर्नां
दुःखहेतुरिति भाव: । जलादों ददाहेति विरुद्धकार्योत्पत्तिर्पो विषमालझ्लारः ।
“विरुद्धकार्यस्योत्पत्तियत्रानथस्थ वा भवेत् । विरूपघटता वा स्थाह्विषमालकृति-
खिधा ॥! इति लक्षणात् ॥
शुभाननाः साम्बुरुहेषु भीरवो विलोलहाराश्वलफेनपड्िषु ।
नितान्तगोयों हतकुड्डुमेष्वल न लेमिरे ताः परभागसूर्मिषु ॥ ४२ ॥
झुमेति ॥ झुभानना बिछोलहारा नितानन््तगोरया5रुणाडुथ: । “गौरो5रुण सिते
पीते! इति वेजयन्ती । भीरवस्ता: द्वियः साम्बुरुहेपु चलाः फेनपहुयों येषु तेषु
हतानि कुसुमानि यस्तेषु । कुछुमसंक्रमारुणेव्वित्यर्थ: | ऊर्मपु विषयेप्वकमत्यथ
परभाग गुणोत्कष न लेमिरे। 'परभागो गुणोत्कषे:” इति यादव: । तासामूर्मीणां
चारुणत्वादिगुणसाम्यान्न कश्चिद्विशेषों छक्ष्यत इत्यथें:ः । अत एवं सामान्या-
लड्कार:-“सामान्य गुणसास्येन यत्र वस्त्वन्तरेकता? इति लक्षणात् । शुभाननत्व-
साम्बुरुहत्वाद्युभयविशेषणानां ऋमेणोंमयस्मिन्समन्वयाद्यथासंख्यालड्डरारश्व |
“यथासंख्य क्रमेणेव क्रमिकाणां समनवयात्? इति काव्यप्रकारे रक्षणात् ।
अनयोरब्जाड्लिभावेन संकरः ॥
१२ 'हताश्षनाक्षी: इति पाठः २ 'अियश इति पाठः. ई प्रतिपक्षयों पिताम” इति पाठः-
११० किराताजुनीये
हृदाम्भसि व्यस्तवधूकराहते रब सदद्भध्वनिधीरमुज्ञति ।
झुहदः स्तनेस्तालसमं समाददे मनोरमं नृत्यमिव प्रवेषितम्।। ४३
देति ॥ व्यस्ताभ्यां विपयोसिताभ्यां वधूकराभ्यामाहते | एकेन करेणोत्सा-
योन्येन ताडित इत्यर्थ: । हृदाम्भसि सदक्नध्वनिवद्धीरं गम्भीरं रवमुज्सति सति।
तथा ध्वनति सतीलथेः । मुहुः स्तनेस्तालो गीतवादा्यनृत्यानां कालपरिच्छेदः |
“ताल: कालक्रियामानम! इत्यमरः । तस्थ सममनुरूपं॑ मनोरम॑ नृत्यमितर
ग्रवेपित प्रकम्प: । भावे क्त:। समाददे स्वीकृतस् । उपमालझ्भारः ॥
श्रिया हसद्धि! कमलानि ससितैरलंकृताम्बुः प्रतिमागतेसुखेः ।
कृतानुकूल्या सुरराजयोपितां प्रसादसाफल्यमवाप जाह्नवी ॥४४॥
श्ियेति ॥ श्रिया शोभया कमलानि हसद्लिः । कमरूसहशैरित्यथेः । “हसती-
ध्येत्यसूयति! इति दण्डिना सदशपर्यायपरा उक्ता: | सस्मितेः प्रतिमागतै: । प्रति-
बिम्बगतैरित्यथ: । “प्रतिमान ग्रतिबिम्ब॑ प्रतिमा” इस्सर: । मुखेररूकृतान्यम्बूनि
यस्या: सा । किंच सुरराजयोषितां कृतमानुकूल्य घिहारा्युषकारों यया सा।
इत्थ योषिद्निरुपकृता स्वयं च तासामुपचिकीषुजाह्नवी गड्मा प्रसादस्य स्वच्छ-
त्वस्य साफल््यम् । अर्थंगोरववत्पष्ठी समासनिर्वाह: । अवाप । अप्रसन्नाम्भसि
विहारबिम्बग्रहणयोर सं भवादित्यर्थ: । स्वच्छा एव परेरुपक्रियन्ते स्वयं चोप-
कुषेते तेपामिति भावः । “कृतानुकारा' इति पाठेनुकारोइनुकूलकरणमुपकार
इत्येव व्याख्येयम् । अन्र जाहबीविशेषणपदार्थस्थ साफल्य प्रति हेतुत्वात्काब्य-
लिड्बडमलड्भारः ॥
परिस्फ्रन्मीनविपट्टितोरवः सुराद्ननाख्रामविलोलच्ष्टयः
उपाययु: कम्पितपाणिपकवाः सखीजनस्यापि विलोकनीयताम् ४५
परीति ॥ परितः स्फुरद्निविवर्तमानेर्मनिर्विघट्टिता ऊरवो यासां ता अत एव
त्रसविलोलइृष्टयो भयविकसन्नेद्राः कम्पितपाणिपल्ल॒वाश्र सुराज्लना: सखीजनस्थापि
विलोकनीयतामुपाययु: । किमुत प्रियजनस्थेति भावः । स्वभावोक्तिरलझ्ारः ॥
भयादिवाश्िष्य झपाहतेउ्म्भसि प्रिय मुदानन्दयति स मानिनी ।
अकृत्रिमग्रेमरसाहितेरमनी हरन्ति रामा: कृतकेरपीहितें! ॥ ४६ ॥
भयादिति ॥ मानिनी । दुरूभस्वयंग्रहणेति भाव: | अम्भसि जले झषेण
मत्सयेनाहते सति । 'एथुरोमा झषो मत्स्य: इत्यमरः । भयादिव । वस्तुतस्तु
न तथेति भावः । किंतु मुदौत्सुक्येनेवाक्लिष्य प्रियमानन्दयति सम । तथाहि।
रामा: श्रियो5कृत्रिमोउनारोपितों यः श्रेमरसस्तेनाद्वितिजेनिते: कृतकैः । कृ-
ब्रिमैरपीत्यथ: । हेहिलेश्रेश्टतिंसनो हरन्ति । आरोपितमपि भय प्रेमसूलत्वान्मनो-
हर॑ं बभूवेत्यथे: । अन्नाल्पानुभावेन भयेन सहजरागनिगूहनान्मीलनालड्लारः---
'मीलने वस्तुना यत्र वस्व्वन्तरनियूहनम्” इति लक्षणान्तरसंभवादर्थान्तरन्या-
सेन संसज्यते ॥
अष्टम; सगे; । १११
तिरोहितान्तानि नितान्तमाकुलेरपां विगाहादलकेः अ्सारिमिः ।
ययुर्व ५ 4 हदिरेफबन्दान्तरिते
धूनां वदनानि तुल्यतां न्दान्तरितेः सरोरुह्ेः ॥०७॥
तिरोहितेति ॥ अपां विगाहान्नितान्तमाकुलेविंकीणें: प्रसारिभिरायतैरलके:
केशस्तिरोहितान्तानि छल्नप्रान्तानि वधूनां वदनानि द्विरेफबृन्दे्रन्तरितानि छन्नानि
सरोरुहाणि ते: सरोरुहस्तुल्यतां ययुरित्युपमालझ्ारः ॥
करो धुनाना नवपल्ववाकृती पयस्थगाथे किल जातसंभ्रमा ।
सखीषु निर्वाच्यमधाश्यदूषितं प्रियाड्सं छेषमवाप मानिनी ॥४८॥
कराविति ॥ मानिनी पयस्यगाघे सति । किलेत्यछीके । मजनभयादिवेद्यर्थ:।
जात्संभ्रमोत्पन्नभयात एवं नवपलछ॒वाकृती करो घुनाना कम्पयन्ती । घूनोतेः क्रेया-
दिकात्कतेरि रूट: शानचू। सखीयु विषये निर्वाच्यमवाच्यम् । अनिन्यमित्यर्थः ।
धाश्येदूषितश्च न भवतीत्यधाष्य॑दूषितस्तम । वस्तुतो रागमूछमपि भयमूलत्वारो-
पादिति भाव: | प्रियाड्गस छेषमवाप । अत्रापि तुल्याड्रेन भयेनागनत॒ुकेन सह
जानुरागनिगृहनान्मीलनालझ्लारः । तदुक्त काब्यप्रकाशो--'समानलक्षणं वस्तु
वस्तुना यक्षिगृह्मयते । निजेनागन्तुना वापि तन्मीलनमुदाह्॒तम् ॥” इति ॥
प्रिय: सली्ल करवारिवारितः प्रवृद्धनिःश्वासविकेम्पितस्तनः ।
सविश्रमाधूतकरा!ग्रपछवो यथार्थवामाप विलासिनीजनः ॥ ४९॥
प्रियेरिति ॥ प्रिये: कामिसि: सलीझं करवारिमिरश्नलिजलेबारितो5वरुद्ध: ।
सिक्त इत्यर्थः । प्बृद्धेः संततानि:श्वासविकम्पितों स्तनी यस्य सः । सर्विभ्नमं सबि-
छासमाधूतानि कराग्पछवानि पाणिपलछवानि येन सः। विलसनशीला धिला-
सिनी । “वो कषरूसकत्थख्रम्भ:” इति घिनुण्प्रत्ययः | सेव जन: । जाताबेकवच-
नम् । यथार्थतामाप । उक्तरीत्यानेकविछासवत्तया यथार्थनामकत्वमवापेत्यर्थ: ।
'क्वविद्ृस्यमानार्थस्थापग्रयोग:” इति नाम्नो न प्रयोग: । यथा माघे--“चिराय
याथाथ्यमलूम्मि दिग्गजे:' इति। क्चित्ययुज्यते च यथा रघुवंशे--'परंतपो
नाम यथार्थनामा' इति। नंपधेडपि--“स जयद्यरिसा्थेसा्थकीकृतनामा किल
भीमभूपतिः” इति । स्वभावोक्तिरलझ्ारः ॥
उदस्य धेय दयितेन सादरं प्रसादितायाः करवारिवारितम् ।
मुख निमीलन्नयनं नतभ्रवः श्रिय सपत्लीवदनादिवाददे ॥ ५०॥
उदस्येति ॥ दयितेन घय काठिन्यमुदस्यापनीय । अनुनीयेत्यथे: । सादरं यथा-
तथा प्सादिताया: सोसनस्यं गमिताया नतश्रुवः ख्ियाः संवन्धि करवारिभिवा-
रित्तमवरुद्धमत एवं निमीऊूती नयने यस्य तन्मुर्ख सपत्नीवदनादिव पश्रियमाददे
जग्ाह । तदानीं तद्ठदनस्य निःश्रीकत्वात्तदीय श्रीग्रहणमुयस्परेक्ष्यते ॥
विहस्थ पाणों विश्वते ध्ताम्भसि प्रियेण वध्चा मदनाद्रेचेतसः ।
सखीब काश्वी पयसा घनीकृता बभार वीतोचयबन्धर्मंशुकम् ५१
१ “विहारात? इति पाठः- २ विकम्पिताधर: इति पाठ:
११२ किराताजुनीये
बिहस्पेति ॥ टताम्मसि ग्रियसेचनाथ्थ ग्ृहीतजले पाणो । अज्ञलाविलयथथे:।
प्रियेण विहस्य विश्रतेडवलूम्बिते सति । अत एवं मदनाद्वचेतसो मदनपरवशाया
वध्वा: संबन्धि वीतोच्यबन्ध मुक्तनीबिग्नन्थि | संसमानमित्यर्थ: | अंशु्कं पयसा
घनीकृता काञ्ची सखीब बभार जग्माह । ख्रीणां किल र्त्रीप्वेवायत्त लज्ञारक्षण-
मिति भाव: ॥
निरज्नने साचिविलोकितं दशावयावक वेपथुरोष्रपलछवम् ।
नतग्रवों मण्डयति स विग्रहे बलिक्रिया चातिलक तदास्पदम् ५२
निरञ्षन इति ॥ नतश्रवोउद्धनाया विग्नहे वएुषि निरक्षने निर्धोतकजजले दशों
विलोचने कर्म साचिविलोकितं तिर्यगीक्षणं कर्दू मण्डयति स्म। “तिय्रैगर्थ
साचि तिरः” इत्यमरः । अयावकं क्षालितलाक्षारागमोष्टपल्॒व॑ वेपथुः कम्पो मण्ड-
यति सम । 'टितो5थुच! इत्यधुच्प्रयय: । अतिकछक॑ तिलकरहित तदास्पदं तिऊलूक
स्थान लखाटम्। “आस्पद प्तिष्ठायाम! इति निपातः | बलिक्रिया रेखा बन्धश्व
मण्डयति सम । तदा निरलझ्भारस्याद्नाशरीरस्य तच्छरीरविकाररेवालड्लारः सम
जनी त्यथः ॥
निमीलदाकेकरलोलचक्षुपां प्रियोपकर्ण् कृतगात्रवेपथु। ।
निमजतीनां श्रसितोद्धतस्तनः श्रमो नु तासां मदनो नु पप्मथे ५३
निर्मीलदिति ॥ प्रियोपकण्ठ प्रियसमीपे । अत्यन्तर्संयोगे द्वितीया । निमज्ज-
तीनां विगाहमानानासत एवं मनिमीलन्ति निर्मिषन््लाकेकराण्याकेकरवन्ति
लोलानि चक्षृषि यार्सां तासामू। आकेकरलक्षण तु नृत्यविलासे-दृष्टिराकेकरा
किंचित्स्फुटापाड्े प्रसारिता। मीलिताधघुटा लोके ताराधष्यावतंनोत्तरा ॥! इति ।
तासां ख्रीणाम् | छृतो गात्राणां वेषथुः कम्पो येन सः | श्वसितानें:श्वासेरुद्धता-
बुत्पतितों स्तनों येन सः। श्रमः खेदो नु मदनों जु प्मथे प्रादुर्व भूव । निमजजन-
प्रियसंनिधानरूपो मयकारणसंभवाज्नेत्रनि मी लनगा त्रकम्पनि: धास घारणाच्व॒ संदेह: ।
स॒ एवालज्ारः ॥
प्रियेण सिक्ता चरम विपक्षतश्ुकोप काचिन्न तुतोष सान्त्वनेः ।
चेत॑स किमप्यमर्पों रे
जनस्थ रूठप्रणयस्थ चेत॑सः ज्नुनये भूशायते ॥ ५४ ॥
प्रियेणति ॥ काचित्प्रियेण विपक्षतः सपत्नीतश्ररम पश्चात्सिक्ता सती चुकोप ।
सान वनेरनुनयेन तुतोष | तथाहि। रूठप्रणयस्य गाढप्रेम्णो जनस्य संबन्धी चेतसो
मनसोअमर्ष: प्रकोप: किमपि कुतो$पि हेतोरनुनये सति भ्ुशायते गाढो भवति ।
“भआशादिभ्यो भुव्यच्चेलॉपश्र हलः” इति क्यडः। अन्यत्र शान्तिहेतुरनुनयो5त्र
प्रकोपायव भवति । अन्न कारण तु न ज्ञायत इत्यथः ॥
इत्थं विहत्य वनितामिरुदयमान
पीनस्तनोरुजघनसखलशालिनी भिः ।
हिल, पक स कम की बज >> कल लक. > पक > शक कफ १० > जन मल नी... कक मीन कक. किक. लजक ० 3. जल: ऋक जज
२ 'चेतसि इति पाठ
अष्टम४ सगे; । १११३
उत्सपितोमिंचयलद्ठिततीरदेश-
मोत्सक्यनुत्नमिव कप
त् वारि पुर! अत ॥ ५५ ॥|
इत्थमिति ॥ पीने: स्तनेरूरूभिजेघनस्थलकैश्न शालन्त इति तथोक्ताभिरिति
सलिलनोदनसामथ्योक्ति: | स्थलूस्य साक्षादप्राण्यड्जव्वान्न इन्द्रैकवद्भावः । वन्निता-
भिरित्थे विहत्योदस्यमानं नुधमानमुत्सर्पितैरुपरिभावं प्रापितेरूमिंचयेलद्वितस्तीर-
देशो येन तद्वारि। औत्सुक्यं विह्ारासहिष्णुत्व॑ तेन नुन्न प्रेरितमिवेत्युस्प्रेक्षा ॥
“नुदबिद-! इत्यादिना निष्ठानत्वम्। पुरो5ग्रे प्रतस्थे । स्वजनवदिति भावः ॥
तीरान्तराणि मिथुनानि रथाड्नाम्नां
नीत्वा विलोलितसरोजवनश्रियस्ताः ।
+ सुरसरिजलधोतहारा
संरेजिरे -
स्तारावितानतरला इव यामवत्य;॥ ५६ ॥
तीरानतराणीति॥ रथाड्भनाम्नां मिथुनानि चक्रवाकद्न्द्वान्यन्यानि तीराणि तीरा-
न््तराणि नीत्वा। नियोज्येत्य थे: । अधिद्वितलक्षणतस्पुरुषो मयूरब्यंसकादिषु दृष्टब्यः |
विलोलिता बिलछुलिताः सरोजवनश्रियो यामिस्ताः सुरसरिजलेधोंतहाराः क्षालि-
तमुक्तावलयस्ता: खियस्तारावितानैरुडु गणेस्तरला भासुराः | 'तरलो भासुरे हीरे
चब्नले5पि! इति वेजयन्ती । यामवत्यो राज्य इव । संरेजिरे झुशुभिरे ॥
संक्रान्तचन्दनरसाहितवर्ण मेद॑
विच्छिन्नभूषणमणिप्रकरांशुचित्रम् ।
बद्धोर्मि नाकवनितापरि भ्क्तमुक्त
(७ लिलं
सिन्धोबेभार सलिलं शयनीयलक्ष्मीम् ॥। ५७ ॥
इति भारविकछृतों महाकाव्ये किराताजुनीये5प्टमः सगेः ।
संकरानतेति ॥ संक्रान्तश्वन्द्नरसेमैलयजद्गवेराहितो वर्णमेदों रूपान्तरं यस्य
ततू् । विच्छिन्नानि त्रुटितानि यानि भूषणानि तेषां ये मणिप्रकरा मणिगणास्तेषा-
मंशुभिश्रित्रे नानावर्णम् । बद्धोमि तरलू तरद्भितं नाकवनिताभिः परिभुक्तमुक्त
पूर्व परिभुक्ते पश्चान्मुक्तम् । 'पूर्वकालू-! इत्यादिना तत्पुरुष: । सिन्धोर्गज्ञायाः
सलिलम् । शेरतेउत्रेति शयनीयं तल्पम् | बहुलग्रहणात्साधुः । तस्य रूप्ष्मीं
बभार । अत एव निदर्शनालड्डारः । लक्षणं तूक्तम् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोलाचलमलछिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनी यकाव्य-
व्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायामष्टम: सगेः समाप्तः ॥
१ 'उत्सज्ितो मिं! इति पाठः- “दीरान्तरेषु' इति पाठ६-
० ११९
११४ किराताजुनीये
नंवमः सगे: ।
ध हु ब-+-+-+-»ई+-+
वीक्ष्य रन््तुमनसः सुरनारीरात्तचित्रपरिधानविभूषाः |
तत्प्रियार्थमिव यातुमथारतं भानुमानुपपयोधि ललम्बे ॥ १॥
वीक्ष्येति ॥ अथ जलक्रीडानन्तरं भानुमानंशुमानात्तचित्रपरिधानविभूषाः
स्वीकृतविविधवस्राभरणा: । सुरतसंनाहवतीरित्यथें: । अत एवं रन्तुमनसः ।
“समानकतृकेषु तुम॒न! । “लुम्पेदवश्यमः कृत्य तु काममनसोरपि” इति मकार-
लोपः । सुरनारीः वीक्ष्य तासां प्रियाथ तत्मियाथेमिव । अवसरदानरूप॑ प्रिय
कर्तुमिवेयर्थ: । फलोग्रेक्षेयम् । अम्तमद्शनम् । मकारान्तमव्ययमेतत् । यातु
प्रापमुपपयोधि पयोधिसमीपे ललम्बे सर्ंसे । अस्मिन््सगे स्वागतावृत्तम-
*स्वागतेति रनभाद्ुरुयुग्मम्! इति लक्षणात् ॥
मध्यमोपलनिमे लसदंशावेकतश्युतिमुपेयुषि भानो ।
थयोरुवाह परिवृत्तिविलोलां हारयश्टिमिव वासरलश्ष्मीम् ॥ २ ॥
मध्येति ॥ मध्यमोपलनिभे नायकमणिसदरे । “निभसंकाशनीकाशग्रतीका श्ञो-
पमादयः” इत्यमरः । “शकंरायां ख्त्रियाँ प्रोक्तः पुंस्यइ्मन््युपछो मणो” इति बेज-
यन्ती । लूसदंशो प्रसरद्इ्सी भानावेकत एकस्मिन्भागे च्युतिं स्नरस्ततामुपेयुषि
प्राप्ते सति दा: परिवृत्त्या मध्याद्धातिक्रमेण विलोलां गत्वरीम् । अन्यत्र गात्रस्य
तियेगावृत्त्या मुहुश्वलन्तीम्। वासरलध्ष्मीं हारयष्टि मुक्तावली मिवो वाह वहति सम ॥
अंशुपाणिभिरतीव पिपासुः पत्मज मधु भू रसयित्वा ।
क्षीबतामिव गतः क्षितिमेष्यंछोहितं वपुरुवांह पतद्भ४॥ ३ ॥
अंशुपाणिमिरिति ॥ पतड्ढ: सूर्य: । 'पतज्ञः पक्षिसूययो:” इत्यमरः । अतीव
निभरस् । “अत्यतीव च निभरे! इत्यमरः। पातुमिच्छुः पिपासुस्तृषितः सन् ।
पिबतेः सन्नन्तादुप्रत्ययः । अंशव एवं पाणयस्तः पद्मेपु जात॑ पद्मज मधु मध्वेव ।
मध्विति छ्िष्ट रूपकम्। मकरन्दमययमित्यथे: | “मधु मणे पुप्परसे! इत्यमरः।
भ्दामत्यन्त रसयित्वास्वाद्य क्षीबर्ता मत्तत्व॑ गत इवेत्युप्प्रेक्षा । “मत्ते शोण्डोत्क -
टक्षीबा:! इत्यमरः । क्षितिसेप्यन्गमिष्यलोहित रक्त वपुरुवाह | यथा मत्तः
क्षीबतया क्षितों लुठति रज्यते च तद्ददिति भाव: | सूर्यस्य क्षितिबिलयनम-
स्तमय इत्यागमः । अन्न रूपकोस्प्रक्षयो: सापेक्षत्वादड्राज्िभावेन संकरः ॥
गम्यताम्पगते नयनानां लोहतायति सहसख्रमरीचों ।
आससाद विरहस्य धरित्रीं चक्रशाकहृदयान्यमितापः ॥ ४ ॥
गम्यतामिति ॥ सहखमरीचो सूर्य । छोहितो भवतीति लोहितायति । “छोहि-
तादिडाज्म्यः क्यष्” इति क्यघू्। “वा कक््यपः” इति परस्मैपदे शत्प्रद्यय:। अत एव
१ 'अवाप” इति पाठःः २ 'मिशुनानि' इति पाठः«
नवमः सगे; । ११५
लयनानां गम्यतामुपगते दशेनीयतां प्राप्ते सत्यभितापो धरित्रीं बिरहय्य विहाय ।
धल्यपि लघुपूवात' इतयादेशः । चक्रवाकहृदयान्याससाद प्राप । अन्न घरिश्या'
यादशस्तीव्राकंकरकृतसंतापस्तादक्चक्रवाकहद्येपु विरहसंतापः संजात इति पर-
माथे: । परंतु तदुपऋरमानन्तरमेतस्थाविर्भावात्स एवान्न संकरान्त इत्यमेदाध्यव-
सायेनोपदेशः । अत एवं भेदे5मेदरूपातिशयोक्तिरलझ्भरः ॥ ॥
मुक्तमूललघुरुज्झितपूर्वः पश्चिमे नभसि संभृतसान्द्रः ।
सामि मज़ति रवा न विरेजे खिन्नजिल्म इव रश्मिसमूहः ॥५॥
सुक्तेति ॥ रवी सामि मजत्यधोस्तमिते सति | 'सामि त्वर्ध जुयुप्सायाम! इत्य-
मरः । मुक्त द्यक्तप्राय मूलमाश्रयभूतो रविः । अन्यश्न स्वामी येन सो5त एव
लंघुरव्पकश्व मुक्तमूललरूघुरुज्ञितपुर्वस्यक्तपूर्व दिकत:। अन्यतन्न वयक्तपूर्व जन: । पश्चिमे
मभसे नभोभागम्् । अन्यत्र क्रचिन्नीचस्थले । संभ्दतः संहतः सन् । अत एव
सान्द्रश्न रश्मिसमूह: । आश्रितजनश्न ध्वन्यते | खिन्नश्चासों जिह्मश्र, खिन्नेन दुःखेन
जिहो वा, दीन इब न विरेजे। अन्न मुक्तमूलत्वादिप्रस्तुतविशेषणसाम्यादुप्रस्तु-
ताश्चितजनग्रतीतेः समासोक्ति: | _तन्न वाच्यस्य रश्मिसमूहस्याचेतनस्थापि ग्रती:
यमानेन चेतनेनामेदामिधानाहःखितत्वाशुओ क्षेति तयोरद्जाद्लिभावेन संकरः ॥
कान्तद्त्य इव कुड्डुमतामग्रा। सायमण्डलममि त्वरयन्त्य। ।
सादरं ददशिरे वनिताभिः सोधजालपतिता रविभासः ॥३॥
कान्तेति ॥ कुछ्कूमवत्कुछुमेन वा ताम्राः। सायस्य सार्यकालस्य । 'सायं साये
प्रगे प्रात:ः इत्यमरः । यन्मण्डर्र तदुभि तदुहदविइ्य त्वस्यन्त्यस्त्वरां कारयन्त
सोधानां जालेगेबाक्षे:ः पतिताः प्रविष्टा:। 'जारूं गवाक्ष आनाये' इति वेजयन्ती।
रविभासः सूर्यरर्मयः कान््तानां प्रेयसां दूत्य इव वनिताभिः सादरं यथा
तथा दृदशिरे दृष्टा:। सायतनाकंभासां प्रियसमागमसूचकत्वादेव तासु सत्रीणा-
मादरो5भवदित्यर्थें: ॥
अग्रसानुषु नितान्तपिशज्ञे भूरुहान्म॒दुकरेरवलम्ब्य |
स्तशलगहन॑ नु विवसानाविवेश जलधि नु महीं नु ॥ ७॥
अग्नेति ॥ विवस्वान्सूर्यों गे 5स्तशेलशिखरे ये सानवस्तेपु ये भूरुद्मस्तान्नितान्त
पिशजरत्यन्तारुणेरूदुमिः करेरिव करेरंश्ुहस्तिरिति क्िष्ररूपकम्। “बलिहस्तांशवः
कराः? इत्यमरः | यद्वा । करेरुदु कृथमवलूम्ब्य । अस्त इति शेलोउस्तशेलः ।
“अस्तस्तु चरमक्ष्माग्ुत्' इत्यमरः । तस्व गहने काननं नु जलूघि नु महीं न््वाजि-
चेश । तपनस्य पतनसंदेह एवं दृष्टः। पतन तु क्त चास्य तन्न ज्ञायते। शीघ्र-
भावादिति भावः । अन्न तपने पतनस्थारोप्यमाणस्य गहनागनेकविपयत्वेन
संदेहात्संदेहालंकारः ॥
आकुंलश्वलपतत्रिकुलानामारवेरनुदितीषसरागः ।
आययावहरिदश्रविपाण्डस्तुल्यतां दिनमुखेन दिनान्तः ॥८॥
११६ किराताजुनीये
आकुछ इति ॥ चलानां कुलायेभ्यः कुलायान्प्रति चलतां पतश्निकुलानां पक्षि-
समूहानामारवेः शब्दराकुलो व्याप्तः। अनुदितशब्देनाभावमात्रमुषःशब्देन
संध्यामात्र च विवक्ष्यते । उपसि भव औषसः । 'संधिवेला-? हत्यादिना योग-
विभागादण्प्रययः । अन्यथा कालाह्स्ब्स्यात् । तथा चानुदितोषसरागो5विद्यमान-
संध्याराग इत्यरथं: । एकन्रानुद्यादन्यत्रास्तमयाचेति भावः । अहरिदश्वो5विद्य-
मानसूर्यं: । एकमत्रानुद्यादन्यत्रास्तमयाचेति भावः । अत एवं विपाण्डु:।
तिमिरानुदयादिति शेषः । दिनानतः सायंकाछो दिनमुखेन प्रातःकालेन तुल्यता-
माययों । तद्॒द्भूवे्यथें: । अत एवोपमालड्वारः ॥
आखितः स्गितवारिदपड्डया संध्यया गगनपश्चिमभागः ।
सोरमिविद्ठमवितानविभांसा रज्लितस्य जलधेः भ्रियमूहे ॥९%॥
आस्थित इति ॥ स्थगितवारिदुपक्कूया पिहितमेघवून्द॒या संध्ययास्थित आऋन््तो
ब्याप्तो गगनपश्चिमभागः । सोर्मेः । ऊर्मिसंक्रान्त इत्यथें: | तया विद्वुमवितान-
विभासा प्रवालप्रकरकान्त्या रज्षितस्य स्वसावण्येमापादितस्थ जले: श्रियमूहे |
संध्याया रक्तवर्णत्वादिति भावः। वहतेः कतेरि लिद । तत्सइशीं भ्रियमुवाहे
त्य्थें: । अत एवं निद्शेनालझ्वारः ॥
प्राज्ललावपि जने नतमूर्भ प्रेम तत्मवणचेतसि हित्वा ।
संध्ययानुविदधे विरमन्त्या चापलेन सुजनेतरमेत्री ॥ १०॥
प्राअछावित्ति ॥ प्रबद्धो $अ्ललियेंन तस्मिन्प्रा अो बद्धा अछो । 'ती युताव अलि
पुमान! इत्यमरः । प्रादिभ्यो धातुजस्थ बहुब्रीहिवाच्यों बोत्तरपदलोपश्र । नतमूरत्लि
नमस्कुर्वाणे तत्प्रवर्ण तन्न संध्यायामेवाहित चेतो यस्थ तस्सिन्नेवंविधेडपि जने
विषये प्रेम हित्वा विहाय विरमनन्त्या निवर्तमानया। धध्याड्परिभ्यो रमः” इति
परस्मेपदम् | संध्यया चापलेनास्थेयेंण । युवादित्वादणूप्रत्ययः । सुजनादितरो
दुर्जनस्तस्य मेन्नी सख्यमनुविद्घे3नुचक्रे । कर्मणि लिए । यथा दुजनमैत्री
स्रि्चन्तमपि जहाति तद्व॒त्संध्यापि सेवमान जनमहासीदित्यथे: । मित्रस्य कमे
सैन्नी । अणन्तान्डीष् । अन्न संध्यादुर्जनमैन्योश्वाप्ं समानधर्मोडनु विधानम् ।
अंत एवार्थरूपेणेयम्रुपमा ॥
ऑपषसातपभयादपलीन वासरच्छविविरामपटीयः
संनिपत्य शनकेरिव निम्नादन्धकारमुदवाप समानि ॥११॥
ओषसेति ॥ ओपषसाठयाभातिकादातपाद्भयं तस्मादिवेत्युप्रेक्षा । अपलीवने
कचिटूर्द वासरच्छवेरातपस्थ विरामाद्धेतोः पटीयः प्रभविष्णुतरम् । अन्ध
करोतीत्यन्धकारं ध्वान्तम । “अन्धकारोउसख्तरियां ध्वान्तम! इत्मरः । अथ
संध्यापगमनानन्तरं शनकेमैन्दमन्दं निम्नात्संनिपत्यागत्य समानि समस्थलान्युद्-
वाप व्यानरे । अन्न प्रस्तुतान्धकारविशेषणसाम्यादप्रस्तुतार्थश्रतीतेः समासोक्ति-
रलक्वारः । उद्प्रेक्षा त्वज्ञतः स्थात् ॥
२ “बिभज्नैंट? इति पाठः-
संवमः सगे; । ११७
एकतामिव गतस्य विवेकः कस्यचित्न महतो5प्युपलेमे |
भाखता निदधिरे ध्ुवनानामात्मनी व पतितेन विशेषाः ॥१२॥
एकतामिति ॥ एकतामभेदं गतस्थेव। तमोव्याध्या तथा प्रतीतेरियम्रस्प्रेक्षा ।
महतः शेलादेरपि कस्यचित्कस्थापि पदार्थस्य विवेको सेदो नोपलेसे न गृहीतः ।
अत एवोण्ेक्षते--पतितेनासतमितेन भास्वता सूर्येण । “भासद्विवस्वस्सपताश्र-?
इत्यमरः। भुवनानाम्। भ्रुवनस्थपदाथोनामियथे: । विशेषा भूघरादिभेदा
आत्मनि स्वस्मिल्ेव निदधिर हव निहिता इव । कथमन्यथा नोपलब्येरन्लियर्थः ।
अन्नोस्प्रेक्षयों: सजातीययोः सापेक्षत्वादड्राड्िभावेन संकरः ॥|
इच्छतां सह वधूमिरभेदं यामिनीविरहिणां विहगानाम् ।
आपुरेव मिथुनानि वियोगं ल्ढबते न खलु कालनियोगः ॥१३॥
इच्छतामिति ॥ वधूमिः स्वकामिनीमिः सहासेदमवियोगमिच्छताम। तथा
संकल्पवतामपीत्यर्थ: । यामिनीपु विरहिणाम् । नियतवियोगानामित्यथ: । रहते-
रावश्यके5थें णिनि: | यद्वा निनदायामिनिः । तेषां बिहगानां चक्रवाकाणां मिथु-
नानि वियोगमापुरेव | न तु नापुरित्ययोगव्यवच्छेद: । तथाहि । काऊनियोगो
देवाज्ञा न लद्॒धते खलु । दुवीर इत्यर्थः ॥
यच्छति प्ति्नुखं दयिताये वाचमन्तिकगते5पि शक्कुन्तो ।
नीयते स॒ नतिम्ुुज्यितहपे पड्न्ज सुखमिवाम्बुरुहिण्या ॥१४॥
यच्छतीति ॥ शकुन्तो चक्रवाकपक्षिणि। सामान्यस्य प्राकरणिकविशेषपर्यवसा-
नात्। “शकुन्तिपक्षिशकुृनिशकुन्तशकुनद्विजाः” इत्यमरः । अन्तिकगते समीप-
स्थेडपि दयिताये चक्रवाक्ये प्रतिमुखमभिमुर्ख यथा तथा वार्च यच्छति वाचमेव
ददाने । न तु संगच्छमाने सतीत्यर्थः। “पाघ्राध्मा-! इत्यादिना दाणों यच्छा-
देशः । अम्बुरुहिण्या नलिन्योज्ितहर्ष चक्रवाकदुदेशादशंनादिव त्यक्तविकासं
पह्ुज मुखमिव नतिं नम्नत्व नीयते सम नीतम्। “प्रधानकमेण्याख्येये रछादीना-
हु््िकमणाम! इति नयतेदहिंकमकत्वात्गधाने कमणि लिद। प्रायेण दुःखद्शना-
स्ख्ियः खिद्यन्ते । विशेषेण विरहद्शनादिति भाव: । अन्न पड़ुजावनतेश्रक्रवाक-
विक्रोशानन्तर्यात्तद्धेतुकत्वमुत्प्रेक्ष्यते । तच्च मुखोपमेयमग्बुरुहिण्या कामिनीसाम्य
गमयन्त्या निरुछ्मत इत्युपसोस्प्रेक्षयोरद्वाज्षिभावेन संकरः । व्यक्षकाप्रयोगाव्मती-
यमानोअओोेक्षा ॥
रक्लिता नु विविधास्तरुशैला नामित नु गगन खगितं नु ।
पूरिता नु विषमेषु धरित्री संहृता नु ककुभस्तिमिरेण ॥१५॥
रज्ञिता इति ॥ तिमिरेणान्धकारेण विविधास्तरवः शेलाश्व रखिताः स्वसाव-
ण्येस्रापादिता नु । अन्यथा कथमेषां नीलाब्यव्वमिति भावः। गगर्न नामित
चु। आभूतलादिति शेषः । “मितां हस्वः” इत्यश्र वाशब्दानुवृत््या व्यवस्थितविभा-
चाश्रयणान्न हस्व: । यद्वा गयने स्थगितमाच्छादित नु। उभयत्रापि तमसादृत-
११८ किसताजुनीये
त्वाज्ञ दृइ्यत इति भावः। तथा धरित्री विषमेषु निम्नोश्नतेषु पुरिता समीकृता
ज्लु। अन्यथा तद्विवेकः कथ न स्थादिति भावः। ककुभो द्शिश्व संहता नु छुप्ताः
किम । 'दिशस्तु ककुभः काष्टा आशाश्र हरितश्र ता:! इत्यमरः । कथमनन््यथा न
इहृश्यन्त इति भाव:। अन्न तिमिरे तरुशैलायनेकविषयर अकत्वादिकमारोप्य
संदिग्ध इति संदेहालडझ्लारः । अनेन नुशब्दस्य संभावनादयोतकत्वमत्रोग्रेक्षाप्रकार -
मिलयलझ्ञारसर्वस्वकारः ॥
राजिरागमलिनानि विकास पड्ुजानि रहयन्ति विहाय |
स्पष्टतारकमियाय नभः श्रीव॑स्तुमिच्छति निरापदि सर्वः ॥१६॥
राश्नीति ॥ श्री: शोभा कर्त्री राजे: संध्याया रागेण स्वच्छायोपरअनेन मलि-
नानयत एवं विकास रहयनित त्यजन्ति । रहतेस्त्यागार्थाच्छतृप्रययः । पहुजानि
विहाय व्यक्त्वा स्पष्टटारक॑ नमः खमियाय प्राप । तथाहि । स्वो जनो निरापदि
निर्बाधस्थले वस्तु स्थातुम। 'एकाच उपदेशे5नुदात्तात” इतीटदप्रतिषेधः । 'घसिश्व
सान््तेषु वसिः प्रसारिणि! इति वचनात् । इच्छति ॥
अस्तादिसंध्यानत वर्णेयित्वा चन्द्रोदयवर्णनमार भते--
व्यानशे शशधरेण विमुक्तः केतकीकुसुमकेसरपाण्डुः ।
श भतकान्तिवोसवस्थ दिशमंशुस
चूर्णमुष्टिरिव लम्मितकान्तिवासवस्थ दिशमंशुसमूहः ॥ १७॥
व्यानश इति॥ शशघरेण चन्द्रेण विमुक्तः क्षिपः केतकीकुसुमकेसर इव
पाण्डुलुम्मिता प्रापिता कान्तियस्थ सों5झुसमूहो रह्मिसमूहश्वर्णस्य कर्प्रक्षोद्स्य
मुध्टरिरिव सुश्शिव्दस्य द्विलिड्रत्वेडप्यन्न पुलिड्नतेव ग्राह्मा । उपसेयानुसारात् ।
वासवस्थेन्द्रस्य दिशं प्राचीं व्यानशों व्याप। अनेन दिशानिशाकरयोरनायिकाना-
यकीपम्यं गम्यते ॥
उज्यती शुचमिवाशु तमिस्रामन्तिक व्जति तारकराघे ।
दिक्प्रसादग्रुणमण्डनमूहे रश्मिहासविशर्द मुखमेन्द्री ॥ १८ ॥
उज्झतीति ॥ इन्द्रस्येयमेन्द्री दिक्प्राची तारकराजे नक्षत्रनाथे । 'कनीनिकायां
सक्षत्रे तारकं॑ तारकापि च! इति विश्व: । अन्तिकं समीप ब्ृजति सनि। आशु
तमिस्रामन्धतमसम् । 'तमिखा खत्री ध्वान्तनिशि निश्यन्धतमसे न ना? इति
वैजयन्ती । झुचिमिव । विरहदुःखमिवेत्यथे: । उज्ञती विजहती प्रसादो नेमेल्य-
मेव गुणः स एवं सण्डन यस्य तत्। रश्मयों हास इवं तेन विश मुखमिव
मझुखसग्रभागम् । छिष्टोपमेयम् । ऊहे वहति सम । अन्न दिक्चन्द्॒योनायिकाना-
यकोपम्य गम्यते ॥
नीलनीरजनिभे हिमगोरं शेलरुद्धवपुषः सितरब्मेः |
खे रराज निपतत्करजालं वारिधे। पयसि गाड़मिवाम्म+ ॥१९॥
१ अर्था इति पाठःः २ “अन्तिके” इति पाठः- 8१ 'तारकनाथे' इति पाठः-
नवमः सगेः | ११९
नीलेति ॥ शैलरुदवपुष उदयगिरितिरोहितमण्डलस्थ सितररमे रिन्दोंः संबन्धि
नीलनीरजनिमे इयामकमलतुल्ये ख आकाहे निपतत्प्रसरत्। हिमवद़ौरं शुऊं
करजालमंशुसमूहो वारिघेः पयसि निपतद्वाज्षमम्भ इव रराज । उपमाने5पि
'विशेषणानि योज्यानि ॥
यां निरुन्धदतिनीलघनामं ध्वान्तमुद्यतकरेण पुरस्तात् ।
क्षिप्पमाणमसितेतरभासा शंश्ुनेव केरिचम चकासे ।| २० ॥
द्यामिति ॥ दां निरुन्धदाकाशमावृण्वद्तिनीलघनाभं मेचकम् । उद्यन्तः करा
अंशवो हस्ताश्व यस्य तेन। असिताभ्य इतराः छुआ भासो यस्य तेन चन्द्रेण
पुरस्ताआच्यामग्रे च क्षिप्यमाणं नुद्यमान ध्वान्तं शंभुना क्षिप्यमाणं करिचर्मेव
चंकासे । उपमाने5पि विशेषणानि योज्यानि ॥ ५
अन्तिकान्तिकगतेन्दुविसृष्टे जिल्मतां जहँति दीधितिजाले ।
निःसृतस्तिमिरभारनिरोधादुच्छूसज्िव रराज द्गिन्तः ॥२१॥
अन्तिकेति ॥ अन्तिकान्तिकेइतिसमीपे । 'प्रकारे गुणवचनस्य” इति द्विभाव: |
कमेधारयवद्धावात्सुपो छुकू । अन्तिकान्तिकगतेनेन्दुना विसष्टे मुके दीघितिजाले
किरणसमूहे जिह्मतां संकोच जहति त्यजति सति तिमिरभारेस्तमःस्तोमेनिरोधा-
दुपरोधाज्निःख्तो निेतो दिगन्त उच्छूसन्प्राणन्रिव रराजेस्युप्प्रेक्षालझारः ॥
लेखया विमलविद्वुमभासा संत तिमिरमिन्दुरुदासे ।
दंष्या कनकर्टइ्षपिशड्भया मण्डल शव इवादिवराह: ॥ २२॥
लेखयेति ॥ इन्दुर्विमलबिद्युममासा स्वच्छप्रवालसवणेया लेखया कछूया
सतत सान्द्र तिमिरमादिवराहः कनकस्य टह्ढ: शिलामेदक शख्रम् । “टड्ढः पाषा-
णदारण:” इत्यमरः । तद्॒त्पिशदड्ञबा लोहितवर्णया । (पिशद्भादुपसंख्यानम्” इति
डीप । दुष्या भुवो मण्डलमिव | उदास उदच्िक्षिपे । अस्यतेः कतेरि लिटू ॥
सोपसगादस्यतेरात्मनेपद विकल्पात ॥
दीपयन्नथ नभः किरणोपेः कुछ्कुमारुणपयोधरगोरः
हेमकुम्भ इव पूर्वपयोधेरुन्ममज़ शनकेस्तुहिनांशुः ॥ २३ ॥
दीपयज्ञिति ॥ अथोद्यानन्तरं किरणाघेनभो दीपयन्प्रकाशयन्कुछुमेनारुणो
यः पयोधरः कुचस्तद्वद्वौरो रुणः । उदयरागादिति भावः । तुहिनांशु रिन्दुः शनकैः
पूर्वपयोथे; पूर्वसागराद्धे श्नः कुम्स इवोन्ममजोजगामेत्युसेक्षा ॥
उद्गधतेन्दुमविभिन्नतमिस्रां पश्यति स॒ रजनीमवितृप्त+ ।
व्यंशुकस्फुटसुखीमतिजिह्मां त्रीडया नववधूमिव लोक! ॥२४॥
उद्गतेन्दुमिति ॥ लोको जनः । 'लोकस्तु भुवने जने” इत्यमरः । उद्गतेन्दुभुदि
'ि)-.कक....-भाक> सात: 5०२0 ०3००५. फमकान+--ब.७५७»७७ 4०७०-५4 -०५० >>» आन
$ अभिनील! इति पाठ २ 'गजचर्म” इति पाठः र वत्यजति इति! पाठ
४ 'कनकभहइ्ठन! इति पाठः-
१२७ .... किरांवाजुनीये
तचन्द्रामविभिश्नतमिस्रामनिःशे षितध्वान्तां रजनी - व्येशुकमपनीतावगुण्डनसत
शव स्फुर्ट दृश्यमानं मुर्ख यस्याः सा तां तथापि ब्रीडयातिजिह्ां वक्रों नववधूं
नवोढाम् | 'वधूर्नवोढयोषायां ख्रुषा भायौड्धनासु चः इति धरणि: । खियमिवा-
वितृप्त: सन्पद्यति सम ॥ ८
4 किक. ४
न प्रसादमुचितं गमिता द्योनोद्धतं तिमिरमद्रिवनेम्यः ।
दिद्युखेषु न च धाम विकीणे भूषितेव रजनी हिमभासा ॥२५॥
नेति ॥ हिमभासा चन्द्रेण चौराकाशमुचित योग्य प्रसादं न गमिता । अद्गयो
वनानि च तेभ्यस्तिमिरं नोद्धतं नोत्सारितम् । दिशां मुखेषु धाम तेजश्व न
विकीएण न पर्यम्तम्। तथापि रजनी भूषितेव | उक्तगुणासंपत्ताविति भावः ।
अन्न प्रसाधनकारणाभावे5पि तत्काय भूषणोक्तया विभावनालझ्ारः ॥.
मानिनीजनविलोचनपातानुष्णबाष्पकल॒षान्प्रतिगहन ।
करे खं
मन्दमन्दमुदितः प्रययों ख॑ भीतभीत इव शीतमयूखः ॥२६॥
मानिनीति ॥ उदितः शीतमयूख उष्णेन विरहतसेन बाष्पेण कलुषानाबिला-
न्मानिनीजनस्य कलहान्तरितनायिकाजनस्थ विछोचनपातान् । मानभन्जजनितरो-
चेण भीषणानिति भाव: । “कोपात्कान्त पराणुद्य पश्चात्तापसमन्विता । कलहान्त-
रिता! इति दशरूपके । अतिगृहन्स्वीकुर्बन् । अपरिहायेत्वादिति भाव: । अत एव
भीतभीतो भीतप्रकार एवेत्युस्प्रेक्षा। मन्दमन्द मन्दप्रकारम् । उभयत्रापि “अकरे
गुणबचनस्थ” इति द्वि्भावे कर्मधारयवद्धावात्सुकोपः । खमाकाश प्रथययो ॥
शिष्यतः प्रियवधूरुपकण्ठं तारकास्ततकरस हिमांशोः ।
उद्दमन्नभिरराज समन्तादड्गराग इंच लोहितरागः ॥ २७॥
छिष्यत इति ॥ ततः प्रसारिता: करा एवं करा अंशुहस्ता येन तस्य ततकरस्य
तारका एवं प्रियवधूरुपकण्ठमन्तिके कण्ठे वा। अल्यन्त्संयोगे द्वितीया । विभ-
क््यथेड्ब्ययी भाव: । छिप्यतः अ्रत्यासीदवत आलिड्गभतश्र हिमांशो: संवन्धी सम-
न्तादुद्वमन्नत्सर्पन्ू । अथान््तरत्वादकर्मकत्वम् । 'घातोरथानन््तरे बृत्ते” इति वच-
नात् । लछोहितरागो5$रुणप्रभो 5ड्रराग इवाभिरराज । आलिड्जनाद्वागो गलतीति
प्रसिद्धिः । अन्न रूपकोपमयोरद्डाज्ञिभावेन संकरः ॥
प्रेरित करोघ संहतान्यपि तमांसि
: शशधरेण करोघः संहतान्यपि नुनोद तमांसि |
क्षीरसिन्धुरिव मन्दरभिन्नः काननान्यविरलोचतरूणि ॥२८॥
प्रेरित इति ॥ शशघरेण चन्द्रेण प्रेरितों बिसृष्टः करोघः संहतानि सान्द्राण्यपि
तमांसि मन्द्रेण मन्द्राचलेन भिन्नो नुज्नः क्षीरसिन्धुरविरलाः सान्द्रा उच्चा
उच्नताश्र तरवो येघु तानि काननानीव नुनोद दूरीचकार ॥
५ गमितया शशिपादेश्छाययां |
शारतां गमितया शशिपादेइछाययां विटपिना प्रतिपेदे ।
न्यस्तशुकबलिचित्रतलाभिस्तुल्यता
न वसतिवेश्ममहीभिः॥२९॥
२ च! इति पाठः, + अतितया इति पाठः ३ पुष्प” इति पाठः-
नवबमः सगे; । श्यरे
झारतामिति ॥ शशिपादेश्नन्द्ररश्मिलिः । 'पादा रह्म्यद्वित्॒याशाः हत्यमरः ।
शझारतां शबलतां गमितया | 'शारः शबलूपीतयो:” इति विश्वः। विटपिनां तरूणां
छायया न्यस्त्निक्षिप्रे: झुक्कबलिमिः श्रेतपुष्पादुपह्रेश्रित्राणि तलान्युपरिभागा
यासां तामिः । “करोपद्दारयो: पुंसि बलिः ग्राण्यड्रजे स्तवियाम! हत्यमरः । वसति-
वेश्ममहीभिर्निवासगृह भूमि भिस्तुल्यता साम्य॑ं प्रतिपेदे प्राष्ता । कमैणि लिद ॥
आर्थीयम्भपमा ॥
आतपे ध्तिमता सह वध्वा यामिनीविरहिणा विहगेन ।
सेहिरे न किरणा हिमरश्मेदुं!खिते मनसि सर्वमसद्यम् ॥३०॥॥'
आतप इति ॥ आतपे । दुःखकरे5पीति भावः । वध्चा चक्रवाक्या सद्दात एव
शतिमता संतोषवता यामिनीषु पविरहिणा नियतविरहेणात एवं विहगेन चक्रवा-
केण हिमरशस्मेश्रन्द्रस्य किरणा न सेहिरे। तथाहि । दुःखिते संजातदु:खे मनासे
सर्वम् । मनोहरमपीति भावः । असझ्ं सोदुमशक्यम्। “शकिसहोश्व” इति वत्म-
त्ययः । पूर्व तु "आतपा:? इति पेठुः । ततन्न वध्वा सहातपा अपि सेहिरे। तद्विर-
७ # 5. किक
हिणा तु शशिकिरणा अपि न सेहिरे इति योज्यम् । फल तु समानम् ॥
गन्धमुद्धतरजः कणवाही विक्षिपन्विकसतां कुमुदानास् |
आदुधाव परिलीनविहड्डा यामिनी मरुदपां वनराजी३ ॥३ १॥
गन्धमिति ॥ अपां कणवाही। योग्यान्वये व्यवधानमपि सोढव्यम् । विकसतां
कुमु दानां गन्धे सोरभमुद्धत रजः परागो यस्मिन्कर्मणि तद्यथा तथा। 'हेषादविभाषा”
इति विकल्पाज्न कप्। विक्षिपन्विकिरन्। इत्थं शिशिरः सुरभि: । यामिनी मरुद्रा-
त्रिवायुः परितो लीनाः शयिता विहज्ञा यासु ता वनराजीरादुधावेषत्कम्पयामास ।
बिहद्शशयनाविरोधेन वनराजिः किंचित्कम्पितेत्यथं: । “आडीपषदर्थमिव्याप्तो!
इत्यमरः । तथा कश्चित्कामिनी गन्धोदुकादिना सिद्नन्नाकर्पति तद्॒दिति भावः
संविधातुमभिषेकम्ुदासे मन्मथस्य लसदंशुजलाघः |
यामिनीवनितया ततचिह्वः सोत्पली रजतकुम्म इवेन्दु३ ॥३२॥
संविधातुमिति ॥ यामिनी वनितेव तया राश्रिखूपया कानतया मन्मथस्याभि-
बेक॑ त्रिभुवनजैन्नयात्राभिषेक॑ संविधातुं सम्यकर्तुमंशवों जलानीब तेषामोघः पूरो
लसन्यस्मिन्स: ततचिह्नमः स्फुटलान्छन इन्दुः सोत्पलो रजतकुम्भ इवोदास
उत्क्षिप्तः । अस्यतेः कमेणि लिद । अन्न संविधातुमिति तुमुना प्रतीयमानोग्ेक्षया-
नुप्राणितो5यमुपमोत्प्रेक्षयो: संकरः ॥
ओज॑सापि * ०7 |
ओज॑सापि खलु नूनमनूनं नासहायम्रुपथाति जयभ्रीः ।
यहिश्षः शशिमयूखसखः सन्नाददे विजयि चापमनड्ग ॥३३॥
ओजसेति ॥ ओजसा नुून॑ संपूर्णमप्यसहायं सहायरहितम्र्। पुरुषमिति शेषः ।
जयश्रीनोंपयाति खलु नूनम्। कुतः। यचस्माद्विभुः समर्थो5प्यनज्ञः शशिमयू-
१२ तेजसा' इति पा5:: २ सत्सद्ायम्” इति पाठःः रे 'अभियाति” इति पाठः-
१्श्र किरावाजुनीये -
खानां सखा सहचरस्तथोक्त:॥ ससहायः सन्निद्यर्थं:। विजयि विजयशीलमस।
ध्जिदक्षि-! इत्यादिनेनिप्र्ययः । चापमाददे। विशेषेण सामान्यसमर्थनरूपो-
5थॉन्तरन्यासः ॥
इत्थमुद्दीपनसामग्रीमुपवण्ये संप्रति तत्कार्य भूत रतिवर्णनमार भते--
सबझनां विरचनाहितशोभेरागतग्रियकथरपि दृत्यम् ।
संनिकृष्टरतिभिः सुरदारभूषितेरपि विभूषणमीषे ॥ ३४ ॥
सदझनामित्यादि ॥ संनिकृष्रतिम्रिरासब्नसुरतोत्सवेरत एवं सुरदारेः सुरवधू-
मिराहितशो भे: प्रागेव विहितकेलिगृहमण्डनरपि पुनः सझनां केलिगृहाणां बिर-
चमा मण्डनमीपेडमिलेषे । इषेः कमेणि लिद । आगतप्रियकयेः प्राप्तप्रियजन-
वृत्तान्तैरपि दृतस्य कर्म दूत्यं दूतीब्यापार ईंषे। दूतस्थ भावकर्मणोर्यस्मत्ययः |
तथा भूषितेरपि विभूषण प्रसाधनमीषे । ओस्सुक्यातिरेकादिति भावः ॥
न ख्रजो रुरुचिरे रमणीभ्यश्वन्दनानि विरहे मदिरा वा।
साधनेषु हि रतेरुपधत्ते रम्यतां प्रियसमागम एवं ॥| ३५॥
नेति ॥ विरहे वियोगावस्थायां स्नजो माल्यानि चन्दुनानि गनधा मदिरा
मद्यानि वा रमणीभ्यः। “रुच्यर्थानां प्रीयमाणः: इति संग्रदानत्वान्वतुर्थी । न
रुरुचिरे न रोचन्ते सम । हि यस्मात्पियसमागम एवं रतेः साधनेषु ख्रगादिषु
रम्यतां मनो हरत्वम् । रुचिकरत्वमिति यावत् । उपधत्त आदत्ते। तदभावाद-
रुचियुक्तेवेत्यथं: । अत एवं वधर्म्यात्कारणेन कार्यसमर्थेनरूपो3र्थान्तरन्यासः ।
रम्यन्त एप्विति रस्याणि । 'पो रदुपधात्' इति यत्रत्ययः । “कृत्यल्युटो बहुलम!
इत्यघधिकरणार्थ: ॥
प्रस्थिताभिरधिनाथनिवास ध्वंसितप्रियसमखीवचना भिः |
|] बस (5 हि च
मानिनीभिरपहस्तितधेये! सादयज्नपि मदोज्वललम्बे | ३६॥
प्स्थिताभिरिति ॥ अधिनाथनिवासं प्रियगृहं प्रति प्रस्थितामिः प्रचलिताधि-
ध्वेसितानि खण्डितानि प्रियमखीवचनानि स्वयं प्रस्थान लाघवायेव्येबंरूपाणि
याभिस्ताभिमाोनिनीमसिः कोपनामिः । “सत्रीणामीष्याँ कृतः कोपो मानो3न्यासब्विनि
प्रिये! इति छक्षणात् । अपहस्तितं निरस्त घये येन स तथा सादयन्मानं शरीरं
च कर्षयज्नपि । सदोषोउपीत्यर्थ:। मदो5वललरूम्बे स्वीकृत:। अज्ञानव्याजेन
लाघवापह्ववसोकयादिति भावः ॥
कान्तवेश्म बहु संदिशतीमियोतमेव रतये रमणीमिः |
मन्मथेन परिलुप्तमतीनां प्रायशः स्खलितमप्युपकारि ॥३७॥
कान्तेति ॥ रतये सुरताय बहु संदिशतीमिरनेक॑ वाचिक कथयन्तीमिः। संदे-
शब्यसना द्वन्तव्यमप्यजानती प्ि रित्यर्थ: । रमणीमिः । कान्तवेश्म यात॑ प्राप्तमेव
न तु भध्येमागज्षिवृत्तमित्यथे: । तथाहि । मन््मथेन परिलुप्तमतीनां स्खलितं
विरुद्धाचरणमपि प्रायश उपकारि भवत्ति ॥
।
नवम; सगे; | १२३
आशु कान्तमभिसारितवत्या योषितः पुलकरुद्धकपोलम् |
निर्जिगाय मुखमिन्दुमसण्डं खण्डपत्रतिलकाकृति कान्त्यारे८
आश्रिति ॥ आश्ञचु कान्तमभिसारितवत्या अभिगतवस्या: । स्वार्थ णिच् |
योषितः संबन्धि पुलकै रुद्धावावृतो कपोलो यस्य तत् । खण्डा भ्रमष्टा पत्रार्णां
पत्रलेखानां तिलकस्य चाकृतिः संनिवेशों यस्य तत्तथोक्ते मुख कान्त्याखण्ड
पूणेमिन्दुं निर्जिगाय जयति स्पेत्याथीयमुपमा । “जयति द्वेष्टि! इति दुण्डिनाः
साहश्यार्थेषु गणनात् ॥
अथ युग्मेन सखीनायिकासंवादमाह---
उच्यतां स बचनीयमरशेष॑ नेश्वरे परुषता सखि साध्वी ।
आनयेनमजुनीय कथ्थ॑ वा विप्रियाणि जनयन्नजुनेयः ॥ ३५९ ॥
उच्यतामिति ॥ तत्र नायिकाह-स धू्ों5शेषमखिर् वचनीय॑ वक्तव्यमुच्य-
ताम् । निःशझमुपालभ्यवामित्यथे: । बूजो दुह्मदित्वादुप्रधाने कमेणि लोद । अथ
सख्याह--हे सखि, ईश्वरे भर्तरि नायके विषये परुषता पारुष्य न साध्वी न
हिता। अथ नायिकाह--त््यनमनुनीय सान्त्वयित्वानय । पुनः सख्याह---
विप्रियाणि जनयन्नप्रियाणि कुबेन्स कथं वानुनेयो5नुनयाह: ॥
कि गतेन न हि युक्तमुपेतुं कः प्रिये सुमगमानिनि मानः ।
योपषितामिति कथासु समेतेः कामिमिबेहुरसा शतिरूहे ॥४०॥
किमिति ॥ पुनर्नायिकाह--वर्हि गतेन तं प्रति गमनेन किस्। को<र्थ इत्यर्थ:।
अत उपैतुं गन्तुं न युक्ते हि। पुनः सख्याह--हे सुभगमानिनि सोन्दर्यमानिनि ॥
सुभगमात्मान॑ मन््यत इति “आत्ममाने खश्व' इति चकाराण्णिनिग्र्ययः ॥
तस्मिन्प्रिये विषये को मानः। मानो न कतैच्य इत्यथे:। यद्वा । नहीत्यादि
सखीवाक्यम् । तत्र नहीत्येके वाक्यम् । यदुक्त सखीत्यर्थ: | हे ससखि, कि तूपेतु
युक्तम । कुत:। सुभगमानिनि प्रिये को मानः। ताइग्जनस्थ दुलेभत्वादिति
भाव: | इत्येबंखूपासु योषितां कथासु विषये समेतेः। समीपमागत्याकर्णयद्धि-
रिव्यर्थं: । कामिभिवहुरसानेकास्वादा छ॒तिः संतोष ऊहे ऊढा। अत्र परोक्षोत्सुक्य-
निर्वेदायनेकभा वद्ाबल्यपरिपू्णेकान्ताकथाकर्ण नादुत्तरोत्तरमपूर्वह्द्यानन्दनिष्य -
न्दमानन्दसंदोहमबिन्दल्षित्यर्थ: । प्रायेणात्र प्रोढा: कलहान्तरिताश्व नायिका: ॥
योपषितः पुलकरोधि दधत्या घर्मवारि नवसंगमजन्म ।
कान्तवक्षसि बभूव पतन्त्या मण्डनं छुलितमण्डनतेव ॥ ४१॥
योषित इति॥ पुछकरोधि रोमाशब्यापि नवसंगम एवं जन्म यस्य तद्धमेवारि
स्वेदोदिक दूधत्या इति सात्विकोक्तिः | कान्तवक्षसे पतन्त्येट्रोत्सुक्योक्ति: ।
योषितो या छुलितमण्डनतोत्सृष्टप्रसा घनत्वम् । भावे तल । सेव मण्डन बभूद
'ताइशफलत्वात्तस्थति भाव: ॥
.-+-.. ५०६५७--९००+नक>क- ५० अब नानी जन ननननननन-+न+े >»०+. फेलरे5 5-0, हज
१ 'भूषणमस्' इति पाठः«
१२४ किराताजुनीये .
शीघधुपानविधुरास निगृहन्मानमाशु शिथिलीकृतलजः |
सड्भतासु दयितेरुपलेमे कामिनीषु मदनो नु मदो नु ॥४२॥
शीध्विति ॥ शेरतेडनेनेति शीधु पक्केक्षुरसविकारो मद्यविशेषस्तस्य पानेन विधु-
रासु विमूढासु । तथा दयितेः संगतासु स्वयंप्राप्तासु च कामिनीष्वतिमानवती-
व्वाज्जु मान कोप निगुद्धल्चिवतेयन्। शिथिलीकृता छप्ता येन स मदनो नु मदो
नूपलेमे लक्ष्यते स्मेत्वथें:। प्रियसमागमशीधुपानरूपो भयकारणाभड्रादुभयथा
माननिग्रहाययनुभावसाधारण्यान्व संदेह: । स एवालक्वार: ॥
द्वारि चक्षुरधिपाणि कपोलो जीवित त्वयि कुतः कलहोउ्खाः ।
कामिनामिति वचः पुनरुक्ते प्रीतयये नवनवत्वमियाय ॥४३॥
द्वारीति ॥ द्वारि व्वदागसनमार्ग एवं चक्षुरित्यात्सुक्योक्तिः: । अधिपाणि पाणों
करे कपोलाबिति चिन्तोक्ति:। फिंबहुना जीवित त्वयि त्वदधीनम्। त्वां बिना न
जीवतीत्यथे: । इति गाढानुरागोक्ति:। अतोडउ्स्था: कलहो विग्रहः कुत इत्येव
कामिनां प्रीतये पुनरुक्त पुनःपुनरुच्यमान वचो दूतीवाक्य नवनवत्व॑ नवप्रकार-
न््वमपूर्ववद्धावमियाय । प्रकारार्थ द्विभावः | कमेंघारयवद्धावात्सुपो लुक । कान्ता-
नुरागप्रकटनात्कामिनः प्रहष्यन्तीति भावः | कऊूहान्तरितेयम् ॥
साचि लोचनयुग नमयन्ती रुन्धती दयितवक्षसि पातम् |
सुश्रुवो जनयति स॒ विभूषां सद्गतावुपरराम च लजा॥ ४४॥
साचीति ॥ लोचनयुगं साचि तिर्यद्भुमयन्ती प्रिये निर्यवपातयन्ती । न तु
समरेखयेत्यर्थ:। दयितवक्षसि पात॑ रुन्धतीष्टमपि प्रतीबच्चती लज्जा सुभ्रवों नायि-
काया घविभूषां शोभां जनयति सम संगतो सुरतप्रसड्जे सत्युपररास च एवं यत-
स्तदा चाभूषणमेवेति भाव: | 'विभाषाकर्मकात” इति परस्मेपदम् ॥
सव्यलीकमवधीरितखिन्न॑ प्रस्थितं सपदि कोपपदेन ।
योपषितः सुहृदिव स॒ रुणद्धि प्राणनाथमभिवाष्पनिपातः ॥४५॥
सब्यलीकमिति ॥ सब्यलीक॑ सापराधमत एवावधीरितो5वज्ञातः सन् ।
खिसन्मस्तस् । पूर्वकाल-!” इत्यादिना तत्पुरुष:। सपदि कोपस्यथ पदे* व्याजेन
अस्थित निर्गेच्छन्त प्राणनाथं प्रिय योषितः संबन्ध्यभिवाप्पनिषात आशभिमुख्ये-
नाश्रुमोक्षः सुहदिव रुणद्धि सम रुरोध । बाष्पपातस्थ मन्युमोक्षलित्नतया
अस्थानप्रतिबन्धकत्वास्सुहदीपस्यम् । इयमघधीरा खण्डिता--'ज्ञातेउन्यासक्लिनि
पतो खणिडतेष्याकषायिता । अघीराश्रु विमुश्चन्ती विजेया चान्न नायिका ॥!
हति दशरूपके ॥
शक्लिताय कृतंबाष्पनिषातामीष्येया विश्युखितां दयिताय |
मानिनीमविमुखाहितचित्तां शंसति स घनरोमविभेद! ॥४६॥
१ “अधिवाष्प' इति पाठःः २ स्थित! इति पाठ:
नवमः सगे; । १२७
शड़ितायेति ॥ शज्लिताय दयितायाविश्वस्ताय नायकायेष्यया विमुखितां विमु-
खीकृताम्। अत एवं कृतबाष्पनिपातां मानिर्नीं घनरोमविभेद्ः सान्द्बपुलकोदयो-
इमिमुखमाहित चित्त यया ताम्। निष्कोपामित्यथे:। शसति स्म। ब्यनक्ति
स्मेत्यर्थ: । अन्यथा सात्तिकानुदयादिति भावः । अन्नापि पूर्वोक्तिद नायिका ॥
अथ संभोगश्टड्रारमाह । तत्रापि बाह्यरतमाह---
लोलदृष्टि बदन दयितायाश्रुम्बति प्रियतमे रभसेन ।
ब्रीड्या सह विनीवबि नितम्बादंशुर्क शिथिलतामुपपेदे ॥। ४७७॥
लोछेति ॥ प्रियतमे लोरूदष्टि चल्चलेक्षणं दुबिताया बदन रभसेन बलात्का-
रेण चुम्बति सति विनीबि निर्गेतबन्धनमंझुकक नितम्बाद्रीडया सह शिथिलतामुप-
पेदे । उमयमपि शिथिलमासीदित्यथे: । अन्न ब्रीडांशकरूपसंबन्धिमेदभिन्नवृत्ति-
स्रंसनरूपरीथिव्यस्यथाभेदाध्यवसायनिबन्धनातिशयो क्तिमूल: सहोक्तिविशेषो 5छ-
हवा: । अत एवं ब्रीडांझुकापम्य च कल्प्यम्। अन्न वात्स्यायन:---“बाह्यमाभ्य-
न््तरं चेति द्विविधं रतमुच्यते । तन्नाय्ं चुम्बनाक्ेपनखदन्तक्षतादिकम् ॥ द्वितीय
सुरत साक्षानज्नानाकरणकल्पितम्र् ॥! इति ॥
हीतया गलितनीवि निरस्वन्नन्तरीयमवलम्बितकाश्वि ।
मण्डलीकृतप्थुस्तन भारं सखजे दय्रितया हृदयेशः ।॥ ४८ ॥
ड्रीतयेति ॥ गलितनीबि यलितबन्ध॑ तथाप्यवलरूम्बिता काशञ्ची येन वत्।
काश्चील्मसमित्थ: । तदन्तरीयमधोंशुकम् । “अन्तरीयोपसंब्यानपरि घा नान््य-
धोंशुके! इत्यमरः | निरस्यन्नाक्षिपन | हृदयेशः प्रियो हीतया वर््रापगमालज्ि-
तया | हीथातो: कतेरि क्तः। दयितया मण्डलीकृतो वर्तुलीकृतः प्रथुस्तनभारों
यस्मिन्कमेणि तद्यथा तथा। गाढमित्यथेंः। सस्वज आश्िष्ट: | प्रियदृष्टेः प्रति-
बन्धार्थैमित्यथे: ॥
आहता नखपदेः परिरम्भाश्रम्बितानि घनदन्तनिपातेः ।
सोकुमायगुणसंभूतकी तिवाम एवं सुरतेप्वपि कामः ॥ ४९ ॥
आहता इति ॥ परिरम्भा आलिड्जनानि नखपदर्देतुभिराहता अभिमताः । “हेतौ”
इति तृतीया । तथा चुम्बितानि चुम्बनानि घनदन्तनिपातर्गाढदन्तक्षतहेतुभिरा-
दतानीति लिज्ञविपरिणाम: । सुरतसुखोद्दीपकत्वान्नखदन्तक्षतपूर्वकेप्वालिज्ञनचु-
स्बनेष्वादरः संबृत्त इत्यथे: । ननु खुकुमारे कामतत्रे कर्थ पीडाकरेप्चादर इति
न वाच्यमिद्याह--सोकुमार्यति । साकुमार्यमेव गुणस्तेन संभ्वुतकीर्तिढंब्धयशाः
कामः सुरतेपु संभोगेप्वपि । न केवर्ल विप्रलूस्मेष्विति भाव: | वामः कर एवं।
सुकुमारः काम इति वादमान्नरम् | वस्तुतस्तु पीडयक्षेवब सुखमावहतीति भावः ।
सामान्येन विशेषसमर्थनरूपोडर्थान्तरन्यासः ॥
डक:
१ वनिताया! इति पाठः- २ अभिपेदे! इति पाठः- ३ “हरूम्मित; संबृत” इति पाणे-
कि० १९६
१२६ किराताजुनीये
अथाभ्यन्तरं रतमाह---
पाणिपल्वविधूननमन्तः सीत्कृतानि नयनाधनिमेषाः ।
योपितां रहसि गद्धदवाचामख्रताम्म॒ुपययुर्मदनस्थ ॥ ५० ॥
पाणीति ॥ रहस्येकान्त हति विश्रम्भातिशयोक्ति:। गद्ददवाचां स्खलद्विरां
योषितां संबन्धीनि पाणिपलछवयोविंधूनन कम्पनसन्तः सीत्कृतानि सीत्काराः |
एतेन कुट्ठमिताख्यों भाव उक्तः | अधरपीडनादो सुखे5पि “दुःखवदुषपचारः कुट्टमि-
तम्” इति लक्षणात् । नयनानाम्धनिमेषा अर्धनिमीलितानि । रहस्येकान्ते गद्दद-
वार्चा योषितामिति विशेषणसामथ्योद् गद्ददुकण्ठत्वं चेल्येतानि मदनस्वासख्वतामुप-
ययुः । अखतवत्पुंसामुद्दीपनानयासब्षित्यथे: । अन्न सीत्काराधनिमेषादिना सुखपार-
बहये व्यज्यते । तदुक्त रतिरहस्पे--“स्रस्तता वपुषि मीलनं इशोमूच्छैना च रति-
लाभलक्षणम् । श्लेषयेत्स्वजघन मुहुमुंहुः सीत्करोति गतलूब्विताकुला ॥! इति ॥
अथ मधुपानवर्णनमारभते---
पातुमाहितरतीन्यभिलेपुस्तष॑यन्त्यपुनरुक्तरसानि ।
ससितानि वदनानि वधूनां सोत्पलानि च मधूनि युवान! ५१
पातुमिति ॥ युवान आहितरतीने वर्धितरागाण्यत एवापुनरुक्तरसानि पुनः-
पुनः पानेनाप्यपूर्वेस्वा दान्यत एवं तषेयन्ति तृप्णोत्पादकानि | अतृप्तिकराणीत्यथें: ।
सस्मितानि बघूनां वदनानि सोत्पछानि मधूनि च पातुमभिलेपुरिच्छन्ति सम |
अन्न प्रस्तुतानामेव वदनानां मधूनां च पानक्रियोपम्यस्थ गस्यत्वात्केव् प्राकर-
णिकविषयतया तुल्ययोगितालझ्वारः । 'प्रस्तुतानां तथान्येषां केवर्ल तुल्यधमेतः ।
औपस्य गम्यते यत्र सा मता तुल्ययोगिता ॥? इनि लक्षणात् ॥
कान्तसंगमपराजितमन्यो वारुणीरसनशान्तविवादे ।
मानिनीजन उपाहितसंधों संदधे धनुपि नेषुमनद्भः ॥ ५२ ॥
कास्तेति ॥ कान्द्संगमेन पराजितमन्यो त्यक्तरोषे। तदवधिकत्वात्तस्थेति भाव: ।
किंच वारुणी रसनेन मध्वास्वादेन शान्तो विवादों वाक्लह्ादियेस्थ तस्मिन्। अत
उपाहितसंधो प्रियेः सह कृतसंधाने सानिनीजने विषये5नड्ो धनुषीपुं न संदये
संधानं नाकरोत् । सिद्धसाध्ये साधनवेयथ्यादिति भाव: ॥
कृप्यताशु भवतानतचित्ताः कोपितांथ वरिवस्यत यूनः |
इत्यनेक उपदेश इव सर खाद्यते युवतिभिमंधुवारः ॥ ५३॥
कृष्यतेति ॥ यूनः प्रियान्कृप्यत यूनां कोपं जनयत। नात्र ऋुषह्वुढ-! इत्या-.
दिना यूनां संग्रदानत्वे चतुर्थी । तस्थ “य॑ प्रति कोपः” इति नियमात्। अन्न कोप-
स्तावस्कृत्रिम इत्याश्वानताचित्ता अनुकूलचित्ता भवत। किंच कोपितास्तान्वरिव-
स्यत परिचरत । “नमोवरिवश्विन्नड: क्यच्” इति कक््यच्। वरिवसः परिचर्योया-
मित्यर्थ तस्य नियमश्च । इत्येबमनेकोइनेकप्रकारो य उपदेश: प्रवर्तेकवाक्य स
इव मधुवारों मधुपानावृत्ति:। 'मधुवारा मधुक्रमा:' इत्यमरः। युवतिभिः स्वायते
स्तप । मधुवारस्य कोपादिकाययप्रवतेकत्वसास्यादुपदेश इवेत्युट्प्रेक्षा। कऋनियताः
खलु मत्तचेष्ट हृति भावः ४
नवम; सगे; | १२७
भठभिः प्रणयसंभ्रमदत्तां वारुणीमतिरसां रसयित्वा ।
हीविमोहविरहादुपलेमे पाटव नु हृदयं नु वधूमिः॥ ५४ ॥
भर्तुृभिरिति॥ भर्तुभिः प्रणयसंभ्रमा्यां प्रेमादराभ्यां दत्तामू । 'संअमः
साध्वसेडपि खात्संवेगादरयोरपि! इति विश्व:। अत एवातिरसामधिकस्वादां
बारुणी वरुणात्मजास् | 'सुरा हलिप्रिया हाला परिस्तुद्वसुणास््मजा! इत्यमरः।
रसयित्वास्वाद्य वधूमिही विमोह विरहान्म देन लजाजाड्यापगमाद्धेतो: पाटव पटुत्व
जु हृदयं ज्ञानविशेष नु उपलेमे । अत एवं हृदयस्य तत्कायेज्ञानसामर्थ्याद्धदुय-
भेव प्रागसत्पश्चालब्धमिति संदेहः। अन्यथा कर्थ प्रियं ग्रति वक्रोक्तयाग्र्थेषु
ग्रवृत्तिरेति भाव: । संदेहालड्भारः ॥
खादितः खयमथेधितमानं लम्भितः प्रियतमेः सह पीतः ।
आसबः प्रतिपदं प्रमदानां नेकरूपरसतामिव मेजे ॥ ५५ ॥
स्वादित इति ॥ स्वयं स्वादितः: । आदी स्वयमेवादाय पीतः, अधानन्तरं
प्रियतमैरेधितमानं वर्धितबहुसंमानं यथा तथा रूम्भितो आहितः। स्वहस्तन
पायित इत्यथे: । ततः प्रियतमैः सह पीतः। युगपदेकपात्रेण पीत इत्यर्थ:।
आसवः प्रमदानां प्रतिपदं प्रतिवारं नेकरूपरसतामनेकविधस्वादुत्वस् । नज्र्थस्य
नशबदस्य सुप्सुपेति समासः | नज्समासे नलकोपः स्थात् । भेज इव प्रापेव ।
उपचारविशेषाद्धो ज्येषु रसविशेष: स्थादिति भावः। आस्वादनादिपदाथोनामने-
करसताग्राप्तिहेतुत्वात्काब्यलिड्डं तावदेक स्वादनादीनामनेकधर्माणामेकस्मिश्नेव
सर्वेक्रमेण संबन्धात्पयायमेदश्च, तयोश्र संसष्टयोरनेकरसत्वोग्प्रेक्षाबीजत्वात्तया
सह्ाज्ञाज्िि भावेन संकरः ॥
अूविलाससुभगाननुकतु विश्रमानिव वधूनयनानास् ।
आददे मृदुविलोलपलाशेरुत्पलेश्षकवीचिषु कम्प! ॥ ५६ ॥
अबिलासेति ॥ अबिलासे: सुभगान्सुन्दरानवधूनयनानां विश्रमानजुकर्तु तेरा-
स्माने समीकतुंसिवेति फछोत्मेक्षाथेत्वात्। मसदुविकोरूपलाशेरीषच्श्बलदलेरुत्प-
लेश्रषकेपु या बीचयो मधूमैयस्तासु यः कम्पः स आददे स्वीकृतः । न तु स्वक-
म्पस्तस्य विछोलबिशेषणेनेवोक्तत्वात्तत्स्वीकारश्र तद्योग एवं। पूर्व नेन्नमात्रसाम्य-
भाजासुत्पलानां कस्पमानवीचियोगात्सु श्रूविलासनेत्रसाम्य जातमित्यर्थ: ॥
ओषछ्ठपल्लवविदंशरुचीनां हृधताम्नपययों रमणानाम् ।
फुछलोचनविनीलसरोजे |
। जेरज्गनासयचपकेम॑धुवारः ॥ ५७॥
ओष्टेति ॥ ओष्ट एव पल्वस्तस्य बिदंरों दंशने रुचिरभिलापों येषां तेषाम् ।
सुखसुरापानमिषेणाधरं पिपासतामित्यर्थं: । रमणानां फुललानि छोचनान्येव
विनीलसरोजानि येपु तेः। अद्गनास्यान्येव चषकाणि पानपात्राणि । “चषको 5ख्री
पानपात्रम! इत्यमरः । तेमेंधुवारों मधुपानावृत्तिहेथर्ता हृदयप्रियतामुपययो ।
हृदयस्थ प्रियः” इति यत्र्ययः | 'हृदयस्य हलेखयदण्लासेपु-” इति हद्धावः ।
रमणविशेषणार्थहेतुककाव्यलिड्डसंकीणे रूपकालड्वारः ॥
१२८ किराताजुनीये
प्राप्यते गुणवतापि गुणानां व्यक्तमाश्रयवशेन विशेष ।
तत्तथा हि दयिताननदतं व्यानशे मधु रसातिशयेन ॥५८॥
आप्यत इति ॥ गुणवताप्याश्रयवशेन गुणानां विशेषः अकर्ष: प्राप्यते व्यक्तम् ।
तत्तथा। यदुक्त तत्तथेवेत्य्थं: । हि. यस्मादहयितानां आननेन करणेन दत्त मधु
रसातिशयेन स्वादुप्रकर्षण कर्नां ब्यानशे व्याप्तम् । विशेषेण सामान्यसमर्थन-
रूपोअर्थान्तरन्यासः ॥
वीक्ष्य रत्चपकेष्वतिरिक्तां कान्तदन्तपदमण्डनलक्ष्मीम् ।
जज्ञिरे बहुमता प्रमदानामोष्ठयावकनुदो मधुवाराः॥ ५९ ॥
यीक्ष्येति ॥ रक्तनचधकेषु र्फटिकादिमणिपा त्रेप्वतिरिक्तां यावकापगमात्पूर्वाभ्य-
घिकां कान्तस्थ यहन्तपद्मण्डन तस्यथ लक्ष्मीं शोभाम् । प्रतिबिग्बितामिति शेषः ।
वीक्ष्योष्ठयावकनुदो 5धरलाक्षारागहारिणो मधुवारा सघधुपानाभ्यासा: श्रमदानां
बहुमता अभिमताः । वर्तमाने क्तः। तद्योगात्पष्ठी । जज्षिरे जाता; । तेपां प्रिया-
नुरागचिह्नप्रकाशकत्वादिति भावः ॥
मधुपानाहिलोचनेप रागोत्पत्तिरधरेभ्यश्र छाक्षारागनिवृत्तिमेध्वाननयोश्रा-
न्योन््यगन्धसंक्रान्तिरिति स्थिते सत्युस्मेक्षते--
लोचनाधरक्ृताहतरागा वासिताननविशेषितगन्धा ।
वारुणी परमुणात्मगुणानां व्यत्ययं विनिमय॑ नु वितेने ॥६०॥
लोचनेति ॥ लोचने चाधरश्रव लोचनाधरम्। “समुद्राआद्ध:-? इति व्यभि-
चारज्ञापकाज्ञात्राघरदशब्दस्य पूवेनिपातः । कृतश्रासावाहतश्रेति विशेषणसमासः |
छलछोचनाधरस्य कृताहतो रागो यया सा तथोक्ता। लोचनयो: कृतरागाधरादासम-
न्ताद्;ुतरागा चेत्यर्थ: । पप्चाश्रार्थसंबन्धात्सामान्यस्य योगविशेषे पर्यवसाननिय-
मेनाधिकरणापादानार्थयोराक्षेपात्ू । तथा चाधघरकोचनगुणयो रागतद्विरहयो:
स्थानपरिवृत्ति क्ृतवतीत्यर्थ:। तथा वासितेन स्वगन्धसंक्रान्तिसुरभितेनाननेन
विशेषितो 5तिशयितो ग्रन्धो यस्या: सा । यद्वा वासितानना चासावर्थादानेनेव
विशेषितगन्धा चेति कृतबहुम्तीहिर्विशेषणसमासः । उभयथाप्याननसंकान्तस्व-
गन्धा स्वसंक्रान्ताननगन्धा चेल्यथे:। एवंभूता वारुणी मदि्रा परगुणात्मगुणानों
परयोछाचनाधरयोगुणी च परस्याननस्य गुण आत्मनो वारुण्या गुणश्व परगुणा-
त्मगुणास्तेषां परग्रुणात्मगुणानां व्यत्ययं विनिमयं नु बिलेने विस्तारयामास ।
चित्तेन प्रामादिकी वस्तुपरिवृत्तिव्येत्ययः । बुद्धिपूर्वा तु विनिमयः । अन्न तनछ्नो-
झरितस्य परगुणशब्दस्थावृत्या परगुणो च परगुणात्मगुणों चेति बिग्नहः कर्थचिद्-
गल्या सोढव्य: । उपमानपूर्वेपदबहुब्रीहिवत् । तथा चायमर्थे: | परगुणयोरघर-
छोचनगुणयो रागतद्विरहयोब्यैत्ययं नु विनिमय नु बितेने, तथा परगुणात्मगुण-
योराननगन्धात्मगन्धयोश्र व्यत्ययं नु विनिमय नु बितेने । अन्यथा कथमन्य-
स्मिन्नन्यधमोपरूम्भ: संभवतीति भावः। अन्न छोचनाधररागयोस्तदभावयोवों
मेदेउप्यस्ेदाध्यवसायादेकत्ववाचोयुक्ति: । तस्मात्तन्मूलातिशयोक्तयनुप्राणिता
चेये व्यत्ययविनिमययोरन्यतरकरणादुग्प्रेक्षेत्ति संक्षेप: । सा च अतीयमाना व्यज्ष-
काप्रयोगात् । नुशब्दस्तु संशये ॥
नवम; सगेः । १२९
तुल्यरूपमसितोत्पलमछ्ष्णोः कर्णग निरुपकारि विदित्वा ।
योपितः सुहृदिव प्रविभेजे लम्मितेक्षणरुचिर्मद्राग: ॥ ६१॥
तुल्येति ॥ अद्षणोस्तुल्यरूपमक्षितुल्याकृति योषितः कणेग कर्णावतंसीकृत-
मसितोत्पल निरुपकार्यनुपकारक विदित्वा ज्ञात्वा । तत्कारयेशोभायाः कर्णों-
न्तविश्रान्तेनाइणव कृतत्वादिति भावः। मदरागः सुहृदिवोत्पलस्थ बन्घुरिव ॥
अनिष्टवारकत्वादिति भाव: । लरूम्भितेक्षणरुचिराहितनयनकानितः सन् । अविभेजे
वर्णान्तरापादनेन प्रविभक्तवान्। अवैलक्षण्यकरादक्ष्णो व्यावतेयामास। ततो
विच्छित्तिकरत्वादिति भावः ॥
क्षीणयावकरसो 5प्यतिपानेः कान्तदन्तपदसंभेतशोभः ।
आययावतितरामिव वध्वाः सान्द्रतामधरपछवरागः ॥ ६२॥
क्षीणेति ॥ अतिपानेः क्षीणयावकरस: क्षीणलाक्षारागो5पि कान्तस्थ दयितस्य
दन्तपदेन दन्तक्षतेन संभूता शोभा यस्य सः | वध्चा अधरपलछवरागोतितराम-
तिमात्रम् । अतिशब्दात्तरप्पलयये 'किमेत्तिडब्यय-? इत्यादिनाम्प्रत्ययः । 'तद्धिव-
श्रासवेविभक्ति:! इत्यव्ययसंज्ञा | सान्द्रतां घनत्वमाययाविव। प्रियोपभोग-
चिहमण्डितानां कामिन्यवयवानां किमन्येमेण्डनेरिति भावः । तत्न क्षीणस्यापि
सान्द्रतेति विरोधात्कान्तदन्तेत्यादिविशोषणगद्या सान्द्रत्वे हेतूक्तया काव्यलिडृ
तत्संकी्णा चोट्प्रेक्षा ॥
रागकान्तनयनेषु नितान्त विद्वयमारुणकपोलतलेषु ।
सर्वगापि दद्शे बनितानां दर्षणेष्विव सुखेषु मदभीः ॥ ३३ ॥
रागेति ॥ चनितानां सर्वेगापि सर्वाज्ञगतापि । “अन्तात्यन्त-! इत्यादिना डः |
मदश्नी रागेण कानतानि नयनानि येपु तेषु व्रिद्दुमवद्रुणानि कपोलतलानि येघु
तेषु मुखेपु दर्पणेप्विव नितान्त ददशे । तेपां नयनादिनेर्मल्येन रागाभिध्यक्ति-
संभवादिति भावः । अन्न सदश्लीः सर्वगतापि मुखेष्वेव दृदश इति विरोधः |
तस्य समुखविशेषण:ः समाधानात्काव्यलिज्ञानुप्राणितो विरोधवदाभासो5लझ्कारः ।
स चोपमया संरूज्यते ॥
बद्धकोपविक्ृतीर पि रामाश्रारुताभिमततामुपनिन्ये ।
वश्यतां मधुमदों दयितानामात्मवर्गेहितमिच्छति सर्वः ॥६४॥
बद्धेति ॥ बद्धा कोपेन विक्ृतियाभिस्तास्तथाभूता अपि रामाः कम चारुता
तासां सोन्दर्य कत्री अभिमततां ्रियवाहृभ्यम्ुपनिन्ये । सोन्दर्य हि त्रिकृतिमपि
रोचयत्त इति भावः । मधुमदो दयितानों वश्यतां विधेयत्वमुपनिन्ये । तथाहि।
सबवे आत्मवर्गेहितमिच्छति । अतश्रारुता ख्रीत्वात्खीणामुपचफ्रार। मधछुमदस्तु
पुंस्वात्पुसामिति युक्तमित्यर्थ: । अन्न विक्रता अध्यमिमताः कुपिता अपि वहया
इति विरोधस्य चारुतामदाभ्यां समराधानादुभयधापि विरोधाभासो भवन्नर्थान््त-
रसन्यासेन संरूज्यते ॥
१ आगे” इति पाठः. २ 'लम्मित! इति पाठः-
जन
१३० किराताजुनीये
वाससां शिथिलतामुपनाभि हीनिरासमपदे कुपितानि |
योपितां विदधती गरुणपक्षे निर्मेमाजे मदिरा वचनीयम् ॥६५॥
चाससामिति ॥ उपनाभि नामिसमीपे चाससां शिथिलतां हीनिरासं लज्जात्या-
गमपदे कुपितान्यस्थानकोपांश्व गुणपक्षे गुणकोटों विदधती निवेशयन्ती । दोषा-
नप्येतान्गुणान्कुरवेतीत्य्थं:। मद्रापि योषितां वचनीयम् “न नामे दशेयेव”
इति शास्त्रनिषिद्धाचरणनिन्दां निमैमाजे । तथा दोषाणामपि वस्रशेथिव्यादीनां
तदानीं गुणत्वान्न कश्चिदचनीयावकाश इत्यथे: ॥
(हे
भरतेपृपसखि निश्षिपतीनामात्मनो मधुमदोद्यमितानाम्र ।
त्रीडया विफलया वनितानां न खितं न विगर्त हृदयेषु ॥६६॥
भर्तृष्विति || उपसखि सखिसमीपे । समीपार्थेडब्ययी भावः । आत्मनः स्वदे-
हान् । “आत्मा जीवे तो देहे स्वभावे परमात्मनि' इति वैजयन्ती। भर्तृषु
निक्षिपतीनां निपातयन्तीनाम्। भर्देणामुपरि पतन्तीनामित्यथें: । “आच्छीनयो-
नुम्! इति विकल्पान्नुस भावः | कुतः । मधुमदेनो्यमितानां प्रेरित॒नाम् । न तु
स्वेच्छयेति भाव: । वनितानामनुरक्तश्नीणामू । 'वनिता जनितात्यर्थानुरागायां
च योषिति! इति विश्व: । हृदयेषु विफलया । अनुचिताचरणादिति भावः ।
त्रीडया न स्थितं न विगतम् । वैफल्यात्तस्या मदोपाधिकत्वाबेति भावः | अत
एवं नोभयनिषेधविरोधः ॥
रुन्धती नयनवाक्यविकासं सादितोभयकरा परिरम्मे ।
व्रीडितस्थ ललित युवतीनां क्षीबता बहुगुणरनुजहे ॥ ६७ ॥
रुन्धतीति ॥ नयनानां वाक््यानां व विकास प्रागरुम्य रुनधती प्रतिबन्नती ।
तथा परिरम्भ आलिड्डने सादितो स्तम्भिताबुभी करो यया सा युवतीनां संब-
'निधिनी क्षीबता मत्तता। कर्तरि क्तः। “अनुपसगगास्फुछक्षीबकृशोल्लाघा:' इति
निपातनात्साधुः । क्षीब्रों मत्तः: तस्य भावः क्षीबता। त्वतलोगुणबचनस्थ पुंच-
द्भावो वक्तव्प्र: । बहुगुणेईष्टिसंकोचादिभित्रीडितस्थ च्ीडायाः: । भावे क्तः।
ललित विलासमनुजद्रेडनुचक्रे । कतैरि लिटू । ब्रीडाकार्यकरत्वाद्रीडानुकरण -
मिल्युपमालड्भारः ॥
योपिदुद्धतमनो भवरागा मानवत्यपि ययो दयिताड्ूम् |
कारयत्यनिभूता मुणदोपे वारुणी खलु रहस्यविभेदम् ॥६८॥
योषिदिति ॥ उद्धत उत्कटो मनोभवेन यो रागः प्रीति: स यस्या: सा योषि-
न्मानवत्यपि दयितस्थाडुं ययो। यतो मानाद्वागो बडीयानिति भावः । लाघव-
दोष परिहरति--कारयतीति । अनिभ्वता चपला । न कार्यकारिणीलथेः ।
वारुणी मदिरा गुणेषु दोषेधु च विषये । सर्वोषपि इन्दों विभाषेकबद्धवाति ।
रहस्यविभेद रहस्यभड़ं कारयति खलु । बलाज्निगृहितावपि गुणदोषों प्रकाशय-
तीत्यर्थ: । यतो5तिगूढरागप्रकटन प्रकटमानत्यागश्र प्रमत्ताया न छाघवमावहति ॥
अबुद्धिप्वेकत्वादिति भाव: ॥
१ 'स्फुटमदो? इति पाठः, २ 'इब्येस्य? इति पाठः
नवमः सगे; | १३१
आहिते लु मधुना मधुरत्वे चेष्टितय गमिते लु विकासम् |
आबभो नव इवोद्धतरागः कामिनीष्ववसरः कुसुमेषोः ॥९९॥
आहित इति ॥ मधुना मयेन चेष्टितस्थ रतिव्यापारस्थ मधुरत्वे माधुय आहिते
जु संपादिते नु आगसत्येव मनोहरत्वे संगतत्युत्पादिते वा । विकास गमिते नु
आक्सत्येव माधुर्ये प्रकर्ष आपिते वा। उद्धतराग उद्विक्तरागः। अत एवं कुसु-
मेषो: कामिनीप्ववसरः । अवेशों नव इवाबभो । मितल्यसंनिहितोडपि मदनः
कामिनीषु मदक्ृततात्कालिकचेष्टामाधुर्याद्वागोदये सत्यपूर्ववदुद्दी्तो5भूदित्य्थ: ।
संशयानुप्राणितेयमुग्रेक्षा ॥
मा गमन्मदविमूदधियों न ग्रोज्श्य रन्तुमिति शक्लितनाथाः ।
योपषितों न मदिरा भृशमीषु) प्रेम पश्यति भयान्यपदेडपि ७०
मा गमकझ्षिति॥ शक्लितनाथा अविश्वस्तपुरुषा योषितो मदेन विमृढधियः
म्तब्धबुद्धयों नो3स्मान्प्रोज्दय विस्ृज्य | प्रपूर्वादुज्ञते: समासे 5नव्पूर्वे क्यो ल््यप् ।
रनन््तुं मा गमन्न गच्छन्त्विति मनीषयेति शेषः । गमेमौडि छुट्ट | “न माड्थोगे”
इत्यडागमप्रतिषेधः । मदिराँ म्ठशमतिसाम्र नेषुर्नेंच्छन्ति सम । किंतु भतृवियोग-
भयादीषदेव पपुरित्यर्थ:। तथाहि। प्रेम ख्रेहो5पदे5स्थानेडपि । भयान्यनिष्टानि
पश्यच्युव्प्रेक्षते शड्भत इति यावत् । शक्जाहेतो प्रेग्णि कतृश्वोपचारः ॥
चित्तनिशंतिविधायि विविक्त मन्मथों मधुमदः शशिभासः ।
संगमश्र दयिते! स॒ नयन्ति प्रेम कामपि झुर्व प्रमदानाम् ७१
चित्तेति ॥ चित्तस्य निरवेतिविधायि सुखकरं विविक्त रहः। “विविक्त रहसि
स्मृतम्! इति विश्व: । मन््मथों मधुमदों मद्यमदः शशिभासश्रन्द्रिका दयितेः
सह संगमश्च । 'वृद्धो यूना-? इति निर्देशात्सहशब्दाप्रयोगेडपि सहार्थ तृतीया ॥
एतानि ग्रमदानां ख्रीणां प्रेम वियोगासहत्वावस्थासंभोगग कामपि भुय॑ कांचिदृशां
नयन्ति सम । रत्यवस्थामप्यतिक्रम्य झाड्भारावस्थां क्रीडामयीं निन्युरित्यथें: ।
ड, रेमामिलापो रागश्र स्रेहः प्रेमरतिस्तथा । छदड़्ारश्रेति संभोग: सप्तावस्थः प्रकी-
विंत:ः ॥' इत्युक्ते रसरत्नाकरे । 'प्रेमा दिदृक्षा रम्येषु तब्रिन्ताप्यभिकाषकः ।
रागस्तस्सड्भबुद्धिः स्थास्त्रेहस्तत्प्रवणक्रिया । वद्वियोगासई प्रेम रतिस्तत्सहवर्तनम्र् ।
झाज्ञारस्तत्समं क्रीडा संभोगः सप्तथा क्रम: ॥? इति ॥
क्रीडावस्थामाह---
धाष्यलद्धितयथोचितभूमो निर्देय॑ विडुलितालकमाल्ये ।
मानिनीरतिविधो कुसुमेषुर्मचमत्त इव विश्रममाप ॥ ७२ ॥
घाष्टयेंति ॥ धार्श्यन प्रागल्म्येन लब्धितातिक्रान्ता यथोचिता योग्या भूमिमे-
योदा यरस्िस्तथोक्ते । चुम्बनताडनमणितसीत्कारपुरुषायितादी स्वयमुच्छुद्धुल-
वृत्तिरिति साव:। निर्देय यथा तथा बिलुलितान्याकर्पणाकुलितान्यकूका माल्यानि
च यस्सिस्तस्मिन्मानिनीरतिबिधो सुरते कुसुमेषुः कामो मत्तमत्तो मत्तप्रकार
इव विअम विजम्भणमसाप ग्राप । मत्तः कि न करोतीति भावः। कारयितरि
कर्दृस्वोषचारादुस्परेक्षा ॥
१३२ किराताजुनीये
शीधुपानविधुरेष वधूनां निप्नताम॒पगतेषु वषुःषु |
इंहित॑ रतिर्साहितभाव॑ वीतलक्ष्यमपि कामिषु रेजे ॥ ७३ ॥
शीध्विति ॥ शीघुपानेन मचपानेन विधुरेषु विह्ललेपु ॥ 'मेरेयसमासवः शीधुः”
इत्यमरः। अत एवं वपुःप्वद्षेषु निन्नतां प्रियपराधीनतामुपगतेषु सत्सु। “अधीनो
निश्च आयत्त:? इत्यमरः । वधूनां संबन्धिनि रतिरसे सुरतरसास्वाद आहितभाव
दत्तचित्त काम्िपु विषय ईहित चुम्बनताडनादिचेष्टित वीतलक्ष्य निर्विषयम् ।
अस्थानकृतमपीलयधे: । रेजे । रागिणां स्खलितमपि शोभत इति भावः ॥
अन्योन्यरक्तमनसामथ विश्रतीनां
चेतोशरुवो हंरिसखाप्सरसां निदेशम् ।
वैबोधिक [कर
ध्वनिविभावितपश्चिमाधो
सा संहतेव परिदृत्तिमियाय रात्रि; ॥ ७४७ ॥
अन्योन्येति ॥ अथ हरिसखा इन्द्रसचिवा गन्धर्वास्तेधामप्सर्सा चान्योन्यर-
क्तमनसां परस्पराजुरक्तचित्तानां चेतोभुवः कामस्य निदेशमाज्ञां बिश्रतीनां स्मर-
विधेयानाम्। तासु रममाणस्थेवेत्य्थ: । 'पष्ठी चानादरे” इति षष्टी । विबोध: प्रबो-
धन शीलमेषां ते वैबोधिका वेतालिका:। 'शीलम” इति ठक् । तेपाँ ध्वनिभि-
मेड्नलरबर्विभावितो उभ्यूहितों ज्ञातः पश्चिमाधेश्वरम भागो यस्याः सा तथोक्ता सा
रात्रि: संहता संक्षिप्तेवेत्युट्ओेक्षा । सुखिनां भुयानपि कालो लघीयानिव भवतीति
भाव: । परिवृत्ति विव्ृत्तिमिमाय । प्रभातकल्पाभूदिदथे: ॥
निद्राविनोदितनितान्तरतिक्रमाना-
मायामिमड्रलनिनादविबोधितानाम् ।
रामासु भाविविरहाकुलितास् यूनां
तत्पूर्व॑तामिव समादधिरे रतानि .॥ ७५ ॥
निद्वेति॥ निद्वया विनोदितो5पनीतो नितान्तमत्यथ यो रत्या: कुमः स येषां
त्तेषामायामिमिरायासवत्धिदयेंसेज्वलनिनादेवेंबो धिकध्वनिभिर्दि बोधितानां.. यूनां
रामासु | “'सुन्दरी रमणी रामा! इत्यममरः। भाविविरहेणाकुलितासु सतीषु रतानि
तान्येव पूर्वाणि प्रथमानि तत्पूर्वाणि तेषां भावस्तत्पूवता ताम् | भावे तत्प्रत्ययः ।
समादषिरे प्रापुरिवेत्युत्प्रेक्षा । आयसुरतवदादरात्मवर्तन्त इत्यथें:। यदुत्तरकालू
दुलेभ तदतितृष्णयानुभूयत इत्यर्थ: ॥
कान्ताजन सुरतखेदनिमीलिताश्षं
_संवाहितु सम्मुपयानिव मन्दमन्दम् |
हम्येपु माल्यमद्रिपरिभोगगन्धा-
नाविश्वकार रजनीपरिवृत्तिवायु; ।| ७६ ॥
१ “मुरसखा? इति पाठः- के
नवमः सगे) । श्श३
कान्तेति ॥ सुरतखेदेन निर्मीलितान्यक्षीणि येन तं॑ कान्ताजनं ख्रीसमूहं संवा-
हितुं सेवितुमिव । खेदापनोदार्थेमड्नमर्दन कतुमिवेल्यर्थ: | 'संवाहन वाहने5पि नरा-
देख़मर्दने” इति विश्व: । “वाहन प्रयत्रे! इति घातोरण्यन्तात्तमुन् । अन्यथा णिज्प्र-
हणे संवाहयितुमिति स्थात् । मन्दमन्द मन्दृप्रकारम् । 'प्रकारे गुणवचनस्थ” इति
द्विर्मावे कमेंधारयवद्धावात्सुपो लुछ। समुपयान्संवान्रजनीपरिवृत्तिवायुर्निशाव-
सानमरुत् । हर्म्येषु माव्यानि च मद्रा च परिभोगो विमर्दश्व तेषां गन्धानाबि-
श्रकार । बहिः प्रसारयामासेत्यथे: । अन्न संवाहितुमिवेत्युत्पेक्षा । मान्गयगुणमृ-
लत्वाहुणनिमित्तक्रियाफलोट्ेक्षा ॥
आमोदवासितचलाधरपह्ठवेषु
निद्राकपायितविपाटललोचनेषु ।
व्यामृष्टपत्रतिलकेपु विलासिनीनां
शोभां बबन्ध वदनेषु मंदावशेपः ।। ७७ ॥
आमोदेति ॥ आमोदेन मद्यगन्धेन वासिताः सुरभिताश्चवला दश्मुक्तत्वात्स्फुर-
न्तश्नाधरपलछवा येपषु तेषु निद्रया कपषायितान्यपट्कृतानि विपाटलानि लोचनानि
येषु तेषु । 'कषायस्तुवरे न खत्री निर्यासे रक्षकादिके । सुरभावपटो रक्ते सुन्दरे
लवणे5पि च! इति केशवः | व्याम्ृष्टानि प्रसष्टानि प्राणि तिलकाश्र येषां तेषु
विलासिनीनां वदनेपु मदावशेषः शोभा बबन्ध । मण्डनान्तरापाये मदशेष एव
मण्डन बभुवेतयथे: । ख्रीणां मद एवं विभूषणमिति भावः ॥
गतवति नखलेखालक्ष्यतामज्जरागे
समददयितपीताताम्रविम्बाधराणाम् |
विरहृविधुरमिष्टासत्सखीवाहनानां
हृदयमवललम्बे रात्रिसंभोगलए्ष्मी! ॥ ७८ ॥
इति भारविकृतों महाकाव्ये किराताजुनीये नवमः सर्गः ।
गतवतीति ॥ अद्गजरागेडज्ञविलेपने नखलेखासु नखपदेषु लक्ष्यतां दइयतां गत-
वति सति । विमर्दात्तन्मान्नावशेषे सतीत्यर्थ:। किंच बिग्बतुल्या अधरा बिम्बा-
घराः: । 'शाकपार्थिवादित्वान्मध्यमपदलोपीसमानाधिकरणसमास:? इति वामनः।
समदेद॑यिते: पीता: पीडिता अत एवातिपीडनादाताम्रा आसमन्ताद्गक्ता बिम्बा-
धरा यासां तासामड्रनानां संबन्धि विरहेणाहिकेन वियोगेण विधुरं विद्धऊं हृद-
यम् । रामग्रिसंभोगलद्ष्मी: । नखपदादिशोभेत्यर्थ: । इशष्टाप्ता सत्सखीब निपुणसह-
चरीवावलूलस्ने धारयामास। प्रियसंभोगचिह्नशो भा स्पष्टा बभूवेत्यथे: । प्रियोप-
भोगचिह्ृशो भावछोकनलालरूखाः कथं विरहमसहन्तेत्यर्थ: । श्रुतिपु्गोपमालड्भार: ।
मालिनीबवृत्तम् । लक्षण वृक्तम् ॥
इति श्रीमहामद्वोपाध्यायकोलाचलमछिनाथसूरिविरचितायां किराताओुनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापधसमाख्यायां नवमः सगेः समाप्तः ॥
१ “'मदस्य शेष: इति पाठ5ः: २ दृश्यताम? इति पाठः. ई “बिम्बाघरोंठछथा: इति पाठ:ः«
४ “अन्जनाया: इति पाठः
१३४ किराताजुनीये
दशमः सगे: ।
अथागन्तुकसहजशो भासंपञ्नतया समग्रसाधनाः ख्तरियो सुनिमनःप्रलोभनार्थ
भ्रास्थन्षियाह---
अथ परिमलजामबाप्य लक्ष्मीमवयवदीपितमण्डनश्रियस्ताः ।
वसतिममभिविहाय रम्यहावाः सुरपतिसूनुविलोभनाय जग्मुः ॥ १॥॥
अथेति ॥ अथ ग्रभाते परिमलजां संभोगसंभूता लक्ष्मी शो भामवाप्य । संभोग:
स्थाप्परिमले' इति वैजयन्ती । संभोगात्खिय: शोभन्त इति भाव: । एतेनागन्तु-
कशो भासंपत्तिरुक्ता । अत एवं सुरतादिवणेनस्थ भप्रस्तुतोपयोगित्य चोक्तम् । अथ
सहजशो भासंपत्तिमाह--अवयवेति । अवयवे: स्तनादिभिदीपिता मण्डिता च
मण्डनश्री: प्रसाधनशोभा याभिस्ताः । रम्यहावा मनोहरबिलासास्ता: स्चनियः ।
“हावो विलासश्रेष्टायाम! इति विश्वः । वसति शिविरमभिविहाय सर्वतस्त्यक्ववा
सुरपतिसूनोरर्जुनस्य घिछो भनाय जग्मुः। अन्नावववदीपकतया प्रसिद्धस्थ मण्ड-
नस्य तहीप्यत्वासंबन्धेडपि संबन्धाभिधानादवयवसोन्दर्यातिशयद्योतनार्थत्वाद-
तिशयोक्तिरलझ्भरः । अस्मिन्समें पुष्पिताग्रावृत्तम--'अयुजि नयुगरेफतो यकारो
युजि च नजी जरगाश्व पुष्पिताप्राः इति लक्षणात् ॥
द्वतपदमभियातुमिच्छतीनां गगनपरिक्रमलाथवेन तासाम् ।
अवनिषु चरणेः प्रथुस्तनीनामलघुनितम्बतया चिरं निषेदे ॥ २॥
द्ुतेति ॥ गगनपरिक्रमलाधवेन गगनगमनवेगेन द्वुतपदं यथा तथाभियातु
गन्तुमिच्छतीनाम् । किंच । प्थुस्तनीनां तासामप्सरसाम् | किंच । अलघुनित-
म्वतया न लघवों नितम्बा यासां तासां भावस्तत्ता तया स्थूलनितम्बतया चरणे-
रवनिषु चिरं निषेदे स्थितम्। अभ्यासपाटवेन मनसा त्वरमाणानामपि तासां
स्तनजघनभाराचरणा नोत्तस्थुरित्यर्थ: ॥
निहितसरसयावकेबभासे चरणतलेः कृतपद्धतिधूनाम् ।
अविरलविततेव शक्रगोपररुणितनीलत॒णोलपा धरित्री ॥ ३॥
निहितेति ॥ निहिता आरोपिता: सरसयावकाः सान्द्रलाक्षारागा येपु तैर्व॑धूनां
चरणतलेश्ररणन्यासे: कृतपद्धतिः कृतमार्ग रखा । अत एुवारुणिता अरुणोकृता
नीलास्तृणोलपास्तृणानि दूवादीन्युछपा बल्वजाख्यास्तृणविद्येपाश्व॒ यस्या: सा |
“उलपा बल्वजाः प्रोक्ता: इति हलायुधः । “उलपा उशीरतृणानि! इति क्षीर-
स्वासी । ब्राह्मणपरित्रा जकवदुलपानां घथडूनिर्देश:। धरिन्री शक्रगोपेरिन्द्रगो-
पाख्ये: कीटकेः । “इन्द्रगोपस्वप्मिरजः” इति हेसः । अबिरलं निरन्तरं यथा तथा
बितता व्याप्तेवेत्युव्मेक्षा बभासे ॥
ध्वनिरगविवरेषु नृपुराणां प्रथुरशनागुणशिज्ञितानुयातः |
प्रतिरवविततो वनानि चतक्रे मुखरसमुत्सुकहंससारसानि॥ ४ ॥
ध्वनिरिति ॥ अगविवरेपु नगरन्प्रेषु । गुहास्वित्यथे: । प्रतिरवेः प्रतिध्वनिभिर्वि -
ततः संमराच्छितः ए्थुभी रशनागुणानां शिक्षित: स्वनितेरनुयातो5नुगतः। मिलित
दशमः सगे ! १३५
इति यावत्। “खनिते वस््रपर्णानां भूषणानां तु शिक्षितम! इत्यमरः । नूपु-
राणां ध्वनिभिध्चानिर्वनानि मुखरा: शब्दायमाना: समुत्सुका उत्कण्ठिता इंसाः
सारसाश्व येषां तानि चक्रे । अन्न इंसादिपु मुखरसमुत्सुकीकरणरूपेण वस्तुना
तेषां ॥267 02 साहइ्यारंससारसान्तरकूजितआनितिप्रतीतेञ्ना नितमदुलूझ्ारो
व्यज्यते ॥
अवचयपरिभोगवन्ति हिंखेः सहचरितान्यमगाणि काननानि |
अभिदधुरमितो मुनि वधूभ्यः सम्ुदितसाध्वसविक्ृव च चेतः ॥५॥
अचवचयेति ॥ अवचयः पुष्पफलादिच्छेद्न परिभोग उपभोगस्तद्वन्ति । हिंसा
घातुका व्याप्तादयः । 'शरारुघातुको हिंखरः” इत्यमरः । ते: सहरिता: सहचरन्तः |
कतरि क्तः। “मतिबुद्धि-! इत्यादिसूत्रेण चकाराष्सुप्रशयितादिवद्वतेमानार्थता ।
अन्ये हिंखेतरे म्गा हरिणादयों येपु तानि सहचरितान्यम्गाणि काननानि। तथा
समुदितेन साध्वसेन विकृब विवश चेतश्र वधुभ्य: । “क्रियाग्रहणमपि कतेव्यम!
इति संग्रदानत्वाबतुर्थी । अभितों मुनिमभिदुः । आश्रन्न सूचयामाधुरितये: ।
अवचयादिलिड्गचतुष्येनासन्नो मुनिरित्यन्वमी बतेतदयर्थे: ॥
नृपतिमुनिपरिग्रहेण सा भू! सुरसचिवाप्सरसां जहार तेजः ।
उपहितपरमप्रभावधाम्नां न हि जयिनां तप्सामलझ्बमस्ति ॥६॥
नृपतिमुनिपरिग्रहेणेति ॥ सा भूनेपतिरेव मुनिम्तस्य परिग्रहेणाधिष्ठानेन हेतुना
सुरसचिवानां गन्धर्वाणामप्सरसां च तेजो जहार तदाश्नमप्रवेशादेव निस्तेजस्का
अभूवन्नित्यथेः । ननु कर्थ मानुषेण तेजसामाजुर्प तेजो निरस्तमित्याशइधाह--हि
यस्मादुपहित आहिते परमे प्रभावधाम्नी सामर्थ्यतेजसी येषां तेषां जयिनां जय-
नशीलानाम् । “महताम' इति पाठे महतामुत्कटानामू। तपसामलइथ नास्ति ॥
किमप्यसाध्य नास्तीति भाव: ॥
सचकितमिव विस्याकुलामिः शुचिसिकताखतिमानुषाणि तामि: ।
क्षितिषु ददशिरे पदानि जिप्णोरुपहितकेतुरथाडुलाञ्छनानि ॥»॥
सचकितमिति ॥ विस्मयाकुछाभिम्तानिः सत्रीभिः कर्म्नीमिः झचयः सिकता
यासु तासु । पादरेखाभिव्यक्तियोग्यास्वित्यर्थ: । क्षितिपूपहितानि विन्यम्तानि केतु-
रथाड्ललाब्छनानि रेखास्वरूपध्वजचक्राण्येव चिह्मानि येषु तान्यत एवातिसानुषबाणि
जिष्णो रजुनस्थ पदानि सचकितमिव सभयमिव यथा तथा ददशिरे दृष्टानि ॥
अद्भुतवस्तुदशनाद्भधयविस्मयों भवत इति भावः ॥
अतिशयितवनान्तरद्युतीनां फलकुसुमावचये5पि तद्विधानाम् ।
ऋतुरिव तरुवीरुधां सम द्ष्या युवतिजनेजेगृहे मुनिश्रभावः ॥। ८ ॥
अतिशयितेति ॥ अतिशयितातिक्रान्ता वनान्तराणां युतियाँमिस्तासाम्। कुतः ।
फलानां कुसुमानां चावचये5पि लवने5पि सेव विधा प्रकारों यासां तद्विधानाम् ।
तथेव समग्राणामित्यथे: । त्तरूणां वीरुघां च समूच्या लिड्रेन युवतिजनेमुनि-
प्रभावों ऋतुरिव जगृहे निश्चितः | कारणतयेति शेषः । उपमालक्षारः ॥
१३६ किराताजुनीये
भृदितकिसलयः सुराज़्नानां ससलिलवल्कलभारश्ुग्रशाखः ।
बहुमतिमघिकां ययावशोकः परिजनतापि गुणाय सह्ुणाना प्॥९॥
मसदितेति ॥ ससलिलमार्द यद्द॒ल्करू तदेव भारस्तन भुम्नशाखो नम्नशाखः
अबल्क॑ वल््कऊूमखियाम्' इत्यमरः । अत एवं झदितकिसलयो विलुलितपलछवः ।
'क्चिन्न! इति प्रतिषेधान्न झदेगुण: । अशोको दृक्षविशेषः । सुराज्चनानामप्परसां
संबन्धिनीमधिकां बहुमतिं तत्कतृकसंमान सज्जनसेवी धन्यो5य्रमिति यय्ो प्राप।
ननु सेवकेषु का हलाघेत्यत्राह--परीति । सद्गुणानां महतां परिजनताप्यनुचरत्व-
मपि । भावे तलू । गुणायोस््कर्षा य । भवतीति शेषः । एतेन तासां मुनेः प्रभाव-
दर्शनादेव तत्पारवर्य गम्यते ॥
यमनियमकृशीकृतखिराड्ग! परिददशे विध्वतायुधः स तामिः ।
अनुपमशमदीप्ततागरीयान्क्ृतपदपद्डिरथर्वणेव वेद: ॥ १० ॥
यमसेति ॥ यमो देशकालागनपेक्षया झुड्धिहेतुरहिंसादिः नियमस्तदपेक्षया झुद्धि-
हेतुस्तपःस्वाध्यायादिः । ताभ्यां कृशीकृतान्यपि स्थिराणि दृढान्यज्ञानि यस्य सः।
विछ्टतायुधो तशख्रो5त एवं तपक्षात्रयुक्तः सोड्जुनः शमः शान्तिरभ्युदयकाण्डे
दीघ्रतोग्रताभिचारकाण्डे ताभ्यामनुपमाभ्यों गरीयानुदअः । अथवेणा वसिष्ठेन
कृता रचिता पदानां पहद्िरानुपूर्वी यस्य स वेद: । चतुर्थवेद इत्यथेंः । अथर्वेणस्तु
मजत्रो वसिष्टकृत इत्यागमः । स इव ताभिः खत्रीमिः परिददशे दृष्ट: ॥
अथ चनु्िम्तमेव विशिनष्टि---
भरे [0० 3
शशघर इव लोचनाभिरामैगेगनविसारिभिरंशुभिः परीतः ।
शिखरनिचयमेकसानुसभआा सकलमिवापि दधन्महीधरसख ॥ ११॥
शशघर इति ॥ शशघरश्रन्द्र इव लोचनाभिरामेर्नेत्राह्मादकरे गंगनविसारिमि-
रंशुभिस्तेजोभि: परीतो व्याप्तो5म्बरवदेक॑ सानु सझ यस्य सः । एकदेशस्थो 5पी-
त्यथ्रें: । महीधरस्थेन्द्रकीलस्य सकल शिखरनिचयमपि दुधदावृण्वश्षिवेत्युटओक्षा ॥
सुरसरिति परं तपोडधिगच्छन्विधुतपिशड्भबहज़टाकलापः ।
हविरिव विततः शिखासमूहे! समभिलपन्नपवेदि जातवेदा: ॥१२॥
सुरेति ॥ पुनः । सुरसरिति गड्जाकूले पर॑ं तपो5घिगच्छन्नजेयन् ; फलाभि-
लापेणेति शेष: । हवि: समभिलषद्नित्युपमानविशेषणसामर्थ्यात् । तथा विछ्ट॒तः
पिशड्भबृहज्जटाकऊछापो येन सः । अत णवोपवेदि वेद्याम् । विभक्त्यर्थ 5ब्ययी सावः ।
शिगख्वासमूहे ज्वोलाजालैविंततो विस्तृतों हविराज्यादिक सममभिऊषन्। जात वेदो
हि्रिण्य यस्मादिति जातवेदा वह्विरिव स्थितः ॥ |
+ दे
सद्शमतनुमाकृतेः प्रयत्न॑ तदनुगुणामपरेः क्रियामलद्धयाम् |
दधदलघु तपः क्रियानुरूपं विजयवर्ती च तपशसमां समृद्धिम् १३
सदृशमिति ॥ पुनः । आकृतेरवपुषः । “आकृति: कथिता रूपे सामान्यवपुषोरपि?
इति विश्व: । सदृशं तुल्यमतनुं महान्तं प्रयलमुद्योग दधत् । तथा तदलुगृुणां अय-
१ बसन्” इति पाठः-
दंशमः सगेः । १३७
लाजुकूलामपरे रन््येरलच्थघास् । कतुंसशक्यामित्यर्थ: । क्रियां व्यापारं दधत्। तथा
क्रियालुरूपं क्रियानुगुणमलरूघु गुरु तपो दधत्। तथा विजयव्ती सर्वोत्कर्षवर्ती
विजयफलां वा तपःक्रियानुरूपां तपःसमां सम्ृद्धिमेश्र्य दघत्। अश्न पूर्व प्रत्यु-
त्तरस्थ विशेषणतया स्थापनात्रथमैकावल्यलंका रः---“यथापूर्व परथ विशेषणतया
स्थापन एकावली' इति सर्वेस्वसूत्रात् ॥
चिरंनियमकशो5पि शैलसारः शमनिरतो5पि दुरासदः प्रकृत्या ।
ससचिव इव निजने5पि तिष्ठन्युनिरपि तुल्यरुचिखिलोकमतु:॥ १ ४॥।
चिरनियमेति ॥ पुनश्च । चिरनियमेन दीधकालतपसा कृशः क्षीणाड्ी 5पि शेल-
, सारः । उपसानपूर्वपदों बहुवीहिः । शमे निरतो5पि प्रकृत्या स्वभावेन दुरासदो
दुर्धर्ो निजने बिजने देशे तिष््षपि ससचिवः सपरिवार इव । किंच । मुनिरपि।
ऐश्वरयरहितो 5पीत्यर्थ: । त्रयाणां लोकानां भत्तेरिन्द्रस्य । “तद्धितार्थ-! इत्यादि-
नोत्तरप्समासः । तुल्यरुचि: समानतेजाः । अपिशब्दः सर्वन्न बिरो धण्योतनार्थः।
स च मुनेरतक्य॑महिमत्वेन निरम्त इति विरोधालंकार:---'विरोधा भासत्व विरोध:!
डति सूश्राव् ॥
तनुमवजितलोकसारधाम्नीं त्रिश्ुवनगुप्तिसहां विलोकयन्त्यः ।
अवययुरमरखियोउस्य यत्र॑ विजयफले विफल तपोधिकारे ॥१५॥
तनुमिति ॥ अवजिते तिरस्कृते छोकानां सारधाम्नी सत्वतेजसी यया ताम् ।
“अन उपधा-? इत्यादिना छीप्। त्रयाणां भुवनानां समाहारखिभुवनम् । “'तद्धि-
ताथे-! इत्यादिना समाहारार्थे तत्पुरुषः । पात्रादित्वास्ख्रीस्वप्रतिषेधः । तस्य गुप्ती
रक्षण सहां समर्थाम् | पचाद्यच् । तनु सूर्ति विकोकयन्त्यो5मरख्ियो5प्सरसो
विजयफले विजयाथें तपोधिकारे तपोजुष्ठानेउस्याजुनस्थ यत्र॑विफलमवययुर्मे -
निरे। तअ्लोक्याधिपदादिमहाफलसाधनसमर्थस्य तुच्छफलामभिलाषो मत्तमात-
हुर्मांसनोगोचितस्थ कण्ठीरवस्थ जीणेतृणचर्वणोत्कण्ठेथ न शोभामावहतीति
भाव: । अन्न विशिष्टतनुविछोकनस्य स्थीविशेषणवेफल््यजननहेतुत्वोक्तया पदार्थे-
हेतुक काव्यलिज्ञमलूुंकारः ॥
मुनिदनुतनयान्विलोभ्य सद्यः प्रतनुबलान्यधितिष्टतस्तपांसि ।
अलघुनि बहुमेनिरे च॒ ताः खे कुलिशभूता विहितं पदे नियोगम् १६
मुनीति ॥ प्रतनुबलान्यनुस्कृष्टसाराणि तपांस्वधितिष्ठतो:नुतिष्ठतोी म्ुुनीन्दनुत-
नयान्दानवांश्व सद्यस्तत्क्षणमेव विछोभ्याकृप्ष विरात्कुलिशन्वता शक्रेणारूघुनि
महति पदे स्थाने बिहित॑ दत्त सं ख़कीयं नियोगमधिकारं ता: ख्रियो बहु यथा
तथा मेनिरे । निकृष्टपददृत्तीनामुत्कृष्षदलाभो महान्। बहुमानमूलमिति भावः ।
बिलोभ्य मेनिरे इत्यन्वयः । यद्वा बिकोभ्य छोभ॑ कारयित्वा विहित शक्रेणेत्यन्व-
'याव्समानकते निवोहः ॥
१ यमनियम? इति पाठ ः ्ाई
०१ डे
१३८ किराताजुनीये
अथ कृतकविलोभनं विधित्सो युवतिजने हरिश्वनुदर्शनेन ।
प्रसभमवततार चित्तजन्मा हरति मनो मधुरा हि योवनश्री:॥१७॥
अथेति ॥ अथानन्तरं कृतकविलोभनं कृत्रिस विछो भन॑ विधित्सो विधातु-
मरिच्छो । विपूर्वाइधातेः सन्नन्तादुप्रत्ययः । थुवतिजने हरिसूनोरजुनस्व दु्शनेन
चित्तजन्मा कामः प्रसभं॑ बलादवततार । देवतत्परं॑ वशद्चयितुमागतस्थ मोहो
भवति । यतः स्वयं मुनिवश्चनप्रवृत्ता: ख्रियस्तेन वश्चिता इत्यर्थ: । युक्त चेतत् ।
हि यस्मान्मघुरा मनोहरा योवनश्रीमैनो हरति । बलादिति शेषः ॥
नि निदेशाजु क्र
सपदि हरिसखेर्व धूनिदेशाद्भूनितमनो रमवह्ककीसद जले! ।
युगपदतुगणस्य संनिधानं बियति वने च यथायथं वितेने ॥१८॥
सपदीति ॥ सपदि वधूनां निदेशाज्नियोगादधूनिता नादित। मनोरमा वलक्यो
वीणा सदद्ञाश्व येस्तह रिसखेगेन्धवेंबियल्याकाशे वने च युगपदतुगणस्वतुषटूस्य
संनिधानमाबिभौवोी यथायर्थ यथाख्॒म् । असंकरेणेत्यर्थ: । “यथास्व तु यथा-
यथम्र! इति निपातः । बितेने वितम्तरे । उद्दीपनसामग्री संपादितेत्यथे: ॥
अथ वर्षाक्रमेणतून्वणेयति--सजलेत्यादि ॥
सजलजलथधरं नभो विरेजे विशतिमियाय रुचिस्तडिल्तानाम् ।
व्यवहितरतिविग्रहेवितेने जलगुरुभिः स्तनितोर्दिंगन्तरेषु ॥ १९॥
सजलेति ॥ सजछा जलरूघरा यस्िस्तन्नभो बिरेजे । तडितो लता इव तासां
रुचि: प्रभा विवृर्ति विजस्मणमियाय । तथा व्यवहितरतिविश्नहै्दूरीकृतरतिप्रकल्पि
सप्रणयकलहैज लगुरुभि: । जलभाराह्रस्भीर रिव्यर्थ: । स्तनितेगजितेर्दि गन्तरेषु बितेने
विततेरभावि । भावे लिद । अकर्मकत्व वेवक्षिकस । अतएव दिगन्तरेष्वित्यघिक
रणत्वेन प्रयोग: । अन्यथा कमेत्वमेव स्थात् ॥
परिसुरपतिस्लुधाम सद्यः सम्मुपदधन्मुकुलानि मालतीनाम् ।
विरलठमपजहार बद्धविन्दुः सरजसतामवनेरपां निपातः ॥ २० ॥
परीति ॥ परिसुरपतिसूनुधामाजुनाश्रम प्रति । परीति लक्षणार्थे कमैप्रवचनी-
यस्य योगाह्वितीया । यद्वा व्जना्थेस्थ तस्यान्न विरोधाद्विभक्त्यर्थ5व्ययी भावः ।
तथा च सुरपतिसूनुधाम्नीत्यथे: । सद्यो मालतीनां जातीलतानाम्। 'सुमना माछती
जाति: इत्यमरः । मुकुलानि समुपद्धजनयन्विररं यथा तथा बद्धबिन्दुरपां
मनिफपातो वृष्टिरवने: संबन्धिनीं सरजसतां सरजस्कत्वम्। “अव्ययंचि भक्ति! इत्यादि:
सूश्रेण साकल्याथ5व्ययी भाव: । 'समासान्तनिपातश्र बहुच्ीह्यर्थेस्तु लक्ष्यते। अब्य-
यीक्षावदर्शन तु प्रायिकम! इति केचित्। अपजहार । घूलिं शमयामासेत्यर्थः॥
अतिदिशमभिगच्छतामिमसृष्टः ककुभविकाससुगन्धिनानिलेन ।
नव इव विबभो सचित्तजन्मा गतशतिराकुलितश्र जीवलोकः ॥२१॥
“विहृतिमू! श्ति पाठः- २ “भनुगच्छता' इदि पाढः-
दशमः सगे: । १३९
प्रतिदिशमिति ॥ दिशि दिशि प्रतिदिशम्। यथार्थे5ब्ययी भाव: । शरत््र भृतित्वा-
सेसमासान्तनिपातः । अभिगच्छता संवाता ककुभान्यर्जुनकुसुमानि । “इन्द्द्दुः ककु-
भोउजैनः” इत्यमरः । तेषां विकासेन सुगन्धिना मनोशगन्धेन । गन्धस्थेत्वे तदे«
कान्तग्रहर्ण प्रायिकम् | अनिलेनाभिमृष्ट: संस्पृष्टोी इवएवं सचित्तजन्मा । कामाक्रानत
इत्यर्थ: । अतएवं गतघ्ठतिगेतघेर्य आकुलितः क्षोमितश्व । रति प्रतीति भावः ।
एवंभूतो जीवछोको नव इवावस्थान्तरप्राध्यापूर्व इव विबभो भाति स्मत्युस्प्रेक्षा ॥
व्यथितमपि भृशं मनो हरन्ती परिणतजम्बुफलोपभोगहश ।
परभृतयुवतिः खनं वितेने नवनवयोजितकण्ठरागरम्यम्॥ २२॥
व्यथितमिति ॥ व्यथितं दु:खितमपि मनो भ्ठशं हरन्ती । किमुत सुखितमित्ति
' भाव: | जम्ूव्वाः फ्लू जम्यु | 'बाईत च फले जम्ब्वा जम्बूः स्ली जम्बु जाग्बवम!
इत्यमरः । 'जम्ब्वा वा! इत्यणभावपझ्ते5जि 'फले छुक्! इति लुक । “'लुक्तद्विव-
लु॒कि” इति ख्रीप्रययनिवृत्तिः । जम्बु च तत्फर्ू चेति सामान्यव्िशेषयो: सह नि*
देश: । यदा जम्बवाः फलमिति बिग्रह: । 'इको हस्वो 5डयो गालवस्थ” इति हस्वः ।
तस्थ परिणतस्यथोपभोगेन हृष्टा । अतएवं परभ्तयुवतिः कोकिलाड्ना नवनवं नव-
प्रकारं यथा तथा योजितेन संपादितेन कण्ठरागेण कण्ठमाधुर्येण रम्यम् । सोम्य-
मित्यथे: । स्व खरं वितेने । वर्षास्वपि मधुरा कोकिलालापा इति असिद्धिः ॥
अभिभवति मनः कदम्बवायों मदमधुरे च शिखण्डिनां निनादे ।
जन इव न धतेश्वचाल जिष्णुने हि महतां सुकरः समाधिभड्ढ २३
अभिभवतीति ॥ कदम्बवायो कद॒ग्बसंबन्धिनि मारुते मदमधुरे शिखण्डिनां
निनादे च मनो&मिभवतल्यभिहरति सति जिष्णुजयनशीलो3जुनो जनः एथग्जन
इव एतेघे्यात्न चचाल । वर्षा अपि तदुद्दीपनाय न शेकुरित्यर्थ: । हि यस्मान्महतां
समाधिभज्ञी न सुकरः । न केनापि कतु शक्यत इल्यर्थः ॥
धृतबिसवलयावलियवंहन्ती कुंमुदवनेकदुकूलमात्तवाणा ।
शरदमलतले सरोजपाणों घनसमयेन वधूरिवाललम्बे ॥ २४ ॥
छतेति ॥ बिसानि चलयानीव तेषामावलिछ्ठेता यया सा । कुमुदवनसेक मुख्य
दुकूलमिव तद्दहन्ती । आत्ता ग्रहीता बाणा नीलझिण्टी यया सात्तब्राणा, उतशरा
च। 'गृद्भीयासक्षत्रिया शरम! इति स्मरणात्। “बाणोक्ता नीलुझिण्टी च' इति
वैजयन्ती । शरद्धूजायेव घनसमयेन वर्षतुना । वरेणेति शोष; | अमरतले निमे-
लतले सरोज पाणिरिव तस्मिन्नालरूम्बे जगृहे | कमंणि लिटू् । वधूवरसमागम-
वहतुसंधिरशो मतेत्यर्थ: । अन्न “आत्तबाणा! इति क्षिण्टीशरयोर्बाणयोरसेदाध्यव-
सायाच्छेषमूलातिशयोक्तिरुपमाज्ञमित्यनयो; संकरः ४
अथतुसंधि वर्णयति--
समदशिखिरुतानि हंसनादेंः कुम्ु॒दवनानि कदम्बपुष्पव्ृष्या ।
थियमतिशयिनी समेत्य जग्मुगेणमहतां महते गुणाय योगः ॥ २५॥।
१ 'विचके! इति पाठः-
१४० किराताजुनीये
समदेनि ॥ समदशिखिरुतानि मत्तमयूरकूजितानि हंसनादेः समेत्य तथा
कुमुदवनानि कद्म्बपुष्पदृष्टया कदम्बपुष्पसंपदा समेत्यातिशयिनी मतिशयवतीं
श्रियं जस्मुः । तथा हि। गुणमहतां गुणाधिकानां योगः परस्परसमागमों महते
गुणायोत्कषोाय । भवतीति दोषः। अन्न त्रिपायां समा्ुंकार:ः--सा समालंकृति-
योॉग्यवस्तुनोरुभयो रपि! इति लक्षणात् । सो5पि चतुर्थेनार्थान्तरन्यासेन स्वस-
मर्थकेनाइाज्लिभावेन संकीर्यते ॥
सरजसमपहाय केतकीनां प्रसवशुपान्तिकनीपरेणुकी ण॑म् ।
प्रियमधुरसनानि पटपदाली मलिनयति सर विनीलबन्धनानि २६
सरजसमिति ॥ प्रियमधुरिष्टमकरन्दा । नात्र कप्समासान्तः । 'पुंलिब्लोत्तरपदो
बहुन्नीहि:” इति केचित् । नपुंसकलिड्नस्यैव मधुशब्दस्थोरःप्रभ्टतिषु पाठात् 'मकर-
न्द्स्य मचथस्य माक्षिकस्यापि वाचकः । अधेचोदिगणे पाठात्पुंनपुंसकयोर्मघुः ॥?
इत्यभिधानात् । पदपदाली पटपदावलिरुपान्तिके यानि नीपानि कदम्बकुसुमानि
तेषां रेणुमि: परागे: की्ण व्याप्तम् । किं च स्वतो5पि सह रजसा सरजसम् | न
व्वरजस्कमिति भाव: । साकलये5व्ययीभावः । अचतुर-? इत्यादिना निपातः।
केतकीनां प्रसव पुष्परपहाय विनीलबन्धनानि नीलबूनन््तान्यसनानि प्रियकपु-
रपाणि । मकरन्दभरितानीति भावः । 'सर्जकासनबन्धूकपुष्पप्रियकजीवकाः' इत्य-
मरः । मलिनयति सम । यथा बृन्तादन्यत्रापि मालिन्य स्यात्तथा मधुलोभाच्छा-
दयामासेत्यथं: । नहि मध्वासक्तो मधुलामे विभूतिप्वासजतीति भावः ॥
मुकुलितमतिशय्य बन्धुजीव धतजलबिन्दुपु शाइलखलीपु ।
अविरलवपुषः सुरेन्द्रगोपा विकचपकाशचयश्रिय॑ समीयु। ॥२७॥
मुकुलितमिति ॥ छता जऊबिन्दवों यासु तासु शाइलस्थलीषु शादहरितप्र-
देशेप्वचिरलवपुषः स्थूलमूतेयः सुरेन्द्रगोपाः कीटकविशेषा मुकुलितं मुकुलीकृ्त
बन्धुजीवम् । बन्धुजीवकमुकुूमित्य थे: । 'बन्धूको बन्धुजीवक:ः” इत्यमरः। अति-
शथ्यातिक्रम्य विकचपरछाशचयो विकसितकिंशुकराशिः । 'पलाशे किंशुकः पर्णः?
इत्यमरः । तस्य स्रियम् । तत्सद्शी खियमित्यथ:। अत एवं निदर्शनाकुंकारः।
समीयुः आपुः ॥
अथ हेमन्तवण्णेनमाह--
अविरठफलिनीवनप्रसनः कुसुमितकुन्दसुगन्धिगन्धवाह) |
गुणमसमयज चिराय लेभे विरलतुपारकणस्तुपारकालः ॥ २८ ॥
अविरलेति ॥ अविरलानि घनानि फलिनीवनानां प्रियद्भुवनानां प्रसूनानि
यस्मिन्सः । “प्रियहु: फलिनी फली! इत्यमरः । कुसुमितेः कुन्देर्माष्यकुसुमैः
सुगन्धिगेन्ववाहो यरिसिन्स: । “माध्य कुन्दम! इत्यमरः । शैशिराणामपि कुन्दानां
हेमस्ते प्रादुसोवादविरोध: । विरलतुषारकण इति पारम्भोक्तिः। तुषारकाछों
देमन्तश्चिरायासमयजमकालसंभवं गुणमुत्कर्ष लेसे ॥
दशमः सगे | १४७१
निचयिनि लवलीलताविकासे जनयति लोधसमीरणे च हर्षम्।
विकृृतिमुपययों न पाण्डुसूनुश्रठ॒ति नयाज्न जिगीषतां हि चेतः २९
निचयिनीति ॥ निचयिन्युपचयवति रवलीलतानां बिकासे पुष्पविज्॒स्भणे तथा
लोंधसमीरणे हर्ष चोत्कण्ठां जनयति सति पाण्डुसूनुविकृतिं नोपययों । कुतः ।
हि यस्माजिगीषतां जेतुमिच्छतां चेतो नयाज्ञीतेने चछति । नहि क्रोधाकान्ते
चेतसि झाड्डारस्यावकाशः । तद्विरुदृत्वाद्वोषस्येति भावः ॥
कतिपयसहकारपुष्परम्यस्तनुतुहिनो5ल््पविनिद्रसिन्दुवारः ।
सुरभिमुखहिमागमान्तशंसी सम्ुुपययो शिशिरः समरेकबन्धघु+ ३०
कतिपयेति ॥ कतिपयरेव सहकारपुष्पैश्चतकुसुम रम्यः । नतु वसनन््तवत्समम्रै-
नापि हेमन्तवत्तद्रहितेरिति भाव: । तनुतुहिनोउल्पट्िमः । नतु हेमन्तवद्वहुतुहिनो
नापि वसन््तवद्विरलतुहिन इति भाव: | अल्पानि कतिपयानि विनिद्वाणि सिन्दुवा-
राणि विकसितनिर्गुण्डीकुसुमानि यस्मिन्सः । अन्नापि सहकारवदभिप्रायों द्रृष्टध्यः ।
'सिन्दुवारेन्द्रसुरसी निगुण्डीन्द्राणिकेत्यपि! इत्यमरः । इत्थे खुरभिसुख वसनन््त-
आरम्स हिमागभान्तं हेमन्तावसान च शंसति सूचयतीति स तथोक्तः । स्मरस्थे-
कबन्धुः सहकारी । उभयतुघमेसंपत्तेरिति भाव: । शिक्षिटः समुपययो ॥
जथ वसन्तप्रारस्भमाह---
कुसुमनगवनान्युपेतुकामा किसलयिनीमबलम्ब्य चूतयशिम् ।
क्षणदलिकुलनूपुरा निरासे नलिनवनेषु पदं वसन्तलक्ष्मीः ॥३ १॥
कुसुमेति ॥ कुसुमप्रधानानां नगानां वृक्षार्णा कुसुमानां नगा वृक्षा वा तेषां
वनास्युपैतुमारोइ कामो यस्याः सा। शेलब॒क्षीौ नगावगो” इत्यमरः । “लुम्पेद-
बश्यमः कृत तुं काममनसोरपि' इति मकारलोपः । वसन्तलक्ष्मी:ः किसलयिनीं
पछविनीं चूतयपष्टिम् । चूतशाखामिवेति भावः । अवलम्ब्यावष्टभ्य । अन्यथारो-
डइुमशक्यत्वादिति भाव: । क्रणच्छिक्षमानं शब्दायमानसलिकु् नूपुरामिय यस्याः
सा तथोक्ता सती । 'क्णदुलिकुलनू पुरम! इत्यपि पाठः । अन्रालिकुलवन्नपुरस् ।
नलिनवनेषु पदं निरासे निदधे । तेपु प्रथम प्रादुरासीदित्यथ: । “डपसगादस्वस्यू-
द्वोर्वा' इति वचनादात्मनेपदुम्। अन्न प्रक्रान्तवसन्तरूक्ष्मीविशेषणसामशथ्याद्प्र-
स्तुतनायिकाव्यपहारसमारोपात्समासोक्तिररूंकरः ॥
विकसितकुसुमाधरं हँसन्तीं कुरबकराजिव्धूं विलोकयन्तम् |
दरच्शुरिव सुराड्ना निषण्णं सशरमनड्रमशोकपलवेषु ॥ ३२ ॥
विकसितेति ॥ विकसितो विक्िष्टः कुसुममेवाधरो यस्मिन्कमैणि तथथा तथा
इसन्तीं स्मथमानां कुरबकराजिरेव वधूम्ता बिलोकयन्तम्। काम्ुकतयेति भावः ।
अत एवाशोकपलवेषु पल्वसंस्तरेंषु निषण्णम्। स्थितमित्यर्थें: । रिरंसयेति होषः ।
सशरम् । नितल्यविजयित्वादिति भावः । इत्थं श्क्लारवीरयोरेकाघिकरण भूतमनऊं
---++++--्ल
१ 'विद्धति! इति पाठःः २ नूपुरं? इति पाठः. है 'बहल्तीम! इति पाठः
१४२ किराताजुनीये
सुराइना दब्शुरिवेत्युट्रेक्षा। अशोकाध्वलोकनान्मद्नसाक्षात्कारादिव महान्म-
नःक्षोभस्तासामासीदित्यथे: । अन्न रूपकोप्प्रेक्षयो: संस्ृष्टिः ॥
मुहुरन॒पतता विधूयमानं विरचितसंहति दक्षिणानिलेन ।
अलिकुलमलकाऊक्ृतिं प्रपेदे नलिनम्ुखान्तविसर्पि पह्कजिन्याः ३३
मुहुरिति ॥ अनुपततानुधावता दृक्षिणानेिलिन मरूयमारुतेन मुहुर्विधूयमार्न
कम्पितमत एवं विरचिता संहतियेन। तत्संभूतमित्यर्थ: । पड्जिन्या यज्ञलिन
मुखमिव तस्यान्तविसर्पि प्रान्तचार्यलिकु्ल कते अलकाकृतिमरकसाइदय प्रपेदे ॥
शसनचलितपेकवाधरोष्टे नवनिहितेष्येमिवावधूनयन्ती ।
मधुसुरभिणि पट्पदेन पुष्पे मुख इव शाललतावधूश्रुचम्बे ॥३४॥
श्वसनेति ॥ पदपदेनालिना । शाललूता सज॑तश्शाखा वधूरिव शाललऊूतावधूः ।
'प्राकारग्रहयो: शारः शालः सर्जतरुः स्छूत:” इति शाश्वतः। श्वसनेन वायुना
निःश्वासेन च चॉलेतः पलछवो5घरोष्ट इव पछवाधघरोष्ठो यत्र तस्मिन् । “ओत्वो-
छ्टयो: समासे वा पररूप॑ वक्तव्यम! । मधुना मकरन्देन मच्ेन च सुरभिणि सुग-
निधिनि पृष्पे मुख इव नव यथा तथा निहितेष्य कृतकोपमिवेति क्रियाविशेषणस् |
तथावधूनयन्ती कम्पयन्ती । “'घूजूप्रीजोनुग्वक्तव्य:' इति णिचि नुगागमः । चुचुम्बे
चुम्बिता । अन्र श्वसनशब्दार्थमधुशब्दार्थयोश्व खवख्वभेदान्यवसायाच्छेषमूलाति-
शयोक्ति: । सा चोपमाड्रमित्यनयोः संकरः ॥
प्रभवति न तदा परो विजेतुं भवति जितेन्द्रियता यदात्मरक्षा ।
अवजितश्ववनस्तया हि लेभे सिततुरगे विजय न पृष्पमासः ३५
प्रभवतीति ॥ परः शत्रुस्तदा तस्मिन््काले विजेतुं न प्रभवति न शक्रोति। यदा
जितेन्द्रियतेन्द्रियजयित्वमात्मरक्षा भवति विय्यते । तथाहि, अवजितभुवनख्लो-
क्यबिजयी पुष्पमासो वसन््त:ः । सिततुरगे5जुने विषये विजय न लेसे। अतो जिते-
निद्रया दुजेया हत्थे: । विशेषेण सामान्याथेसमर्थनरूपो5थीन्तरन्यासो 5रूंकारः ॥
अथ ग्रीष्मं वर्णेयति---
कथमिव तब संमतिभवित्री सममसतुभिमुनिनावधीरितस्य ।
इति विरचितमलछिकाविकास) सयत इव सर मधुं निदाघकाल$ ३६
कथमिति ॥ विरचितमलिकाविकासो निदाघकालो ओष्मो ऋतुभिवेर्ादिभिः
सम मुनिनावधीरितस्य तिरस्कृतस्थ तव संमतिर््मके योग्यत्वेनानुमतिमौन्यस्व
कथमिव भविन्री । न संमानः कथथचिद्धविष्यतीतर्थ: । इतीत्थ मधु वसन््त । “चेश्रे
दैल्ये बसन््ते च जीवे लोके मधुः स्मृत:” इति विश्व: । स्मयते स्मेवे जहास किमि-
व्युप्प्रेक्षा । 'लद स्मे! इति भूतार्थे लद्व । प्रयासस्य झुअत्वेन कविप्रसिद्धेमेलछिका-
पिकासे हासत्वाध्यवसाय: । अन्नतुभि:ः सममवधीरितस्येत्यत्रा भेदा ध्यवसायमूला
सद्दोक्तिरकंकार: । संबन्धभेदभिन्वस्यावधीरणस्याभिन्नतयाध्यवसायाक्तदेवावधी -
रणमसंम तिद्वारा स्मयोत्मक्षेत्यनयोरद्वाड्लिभावेन संकरः ॥
ली नत++_ _
२ 'पल्लवापरोष्टी! शति पाठःः २ 'पुष्पुचाप» इति पाठः-
दशमः सगे; । १४३
बलूवदपि बल मिथोविरोधि अभवति नेव विपक्षनिजेयाय ।
आुवनपरिभवी न यत्तदानीं तम्ृतुगणः क्षणम्रुन्मनीचकार ॥३७॥
बलवदिति ॥ बलवस्प्रबलमपि । प्रकृष्यामीति यावत् । मिथोव्िरोधि परस्पर-
स्पर्धि बलं सेन्यम्। 'वरूथिनी बल सैन्यम्र! इत्यमरः । पिपक्षनिजेयाय शत्रुवि-
जयाय । 'तुमथोश्व-! इत्यादिना चतुर्थी | शत्रू अेतुमित्यथे:। न प्रभवति न शक्को-
स्येच । कुतः । यद्यस्मात्कारणाझुवनानां परिभवी जेतापि । 'जिदृक्षि-” इत्यादिने-
निप्रत्ययः । ऋतुगणस्तदानी तमजुनं क्षणमपि नोन््मनीचकाराजुन्मनसमुन्मनर्स
न चकार । “अरुमेनश्रक्षुः-! इत्यादिना5भूततम्भावे च्विप्रत्ययः सलोपश्च । विशेषेण
सामान्यसमर्थनरूपोर्थान्तरन्यासः ॥
एवं तटस्थस्योद्दीपनसामग्नी विफलेत्युक्तम् | संप्रति विपरीता जातेतद्याह--
[। सहायेरविरललाञ्छनहारिण
श्रुतिसुखमुपवीणित श्र कालाः ।
अविहितहरिश्न॒विक्रियाणि त्रिदशवधूषु मनोभव॑ वितेनुः ॥३८॥
ध्रुतीति ॥ सहायैस्तासां सहचरेगेन्धरवें:। कृतमिति शोषः । “न छोक-' इत्या-
दिना पष्ठीअतिषेधः । कतेरि तृतीया । शुतिसुर्ख श्रोन्रमधुरमुपवीणितं वीणयोप-
गानम् । “'सत्यापपाश-! इत्यादिना बीणाशब्दाण्णिजन्ताहावे क्तः। अवबिरलेसे-
योसमिलौज्छनेः पूर्वोक्ते: फछकुसुमादिभिश्रिह्र्ह रिणो मनोहराः काला वसन््तादि-
ऋतवो5विहिता5कृता हरिसूनोरजुनस्थ पिक्रिया मनोविकृतियेंस्तानि तथाभूतानि
सन्ति । “नपुंसकमनपुंसक-! इत्यादिना नपुंसकैकशेषः । त्रिद्शवधूषु मनोभर्े
वितेनुविस्तारयामासुः । सो5य परप्रहारा्थंमुदच्यतमायुध स्वात्मानसेव प्रहरतीति
न््यायवजात इति भाव: । अन्न मुनिविक्रियार्थ सत्रीणां विक्रियारूपानथोंत्पत्तिकथ-
नाटवितीयो विषमालंकार: । तथाच सूत्रम--“विरूपकार्यानर्थयोरुत्पत्तिरूपसंघट-
नाद्विषमालकारः इति ॥
तटस्थवदालम्बनगणो5पि विपरीतो5भूदिति छोकद्वयेनाह---
न दलति निचये तथोत्पलानां न विषमच्छदगुंच्छयूथिकासु ।
अभिरतिप्नुपलेमिरे यथासां हरितनयावयवेषु लोचनानि ॥ २९ ॥
नेत्यादि ॥ आसां लोचनानि हरितनयावयवेषु यथा तथा दुरूति बिकसत्युस्प-
छानां निचयेउमिरतिं नोपलेमिरे न प्रापु:। तथा विषमच्छदगुच्छाः सप्तपर्णस्त-
बका यूथिका मल्लिकाश्व तास्वभिरतिं नोपलेमिरे | 'सप्तप्णों विशालत्वक्शारदों
विषमच्छदः” इत्यमरः । तथा रमणीयत्वात् । तद॒वयवानामिलर्थः । इति चल्तुः-
अतिरुक्ता ॥
अथ सनःसझ सूचयति--
मुनिमभिमुखतां निनीषयों याः सम्नुपययुः कमनीयतागुणेन ।
मदनसुपदधे स एवं तासां दुरधिगमा हि गतिः प्रयोजनानाम् ४०
१ “कुन्दः इति पाठः- २ 'तासु” इति पाठः-
१४४ किराताजुनीये
मुनिमिति ॥ या: स्थियः कमनीयता सोन्दर्य सैव गुणस्तेन मुनिमज्ुनमभि-
झुखतां वश्यतां निनीषवों नेतुमिच्छवः सम्ुपययुः | तासां स्रीणां स मुनिरेव
मदनमुपद्ये जनयामास । तथा हि। भ्रयोजनानामुद्देश्यानां गतिः परिणतिर्दुर-
घिगमा हि दुर्शेया खलु । अतः कचिद्धवति क्चिन्न भवतीति भावः ॥
अथासामनुरागमेव कार्यतः प्रपश्चययति--
प्रकृतमनुससार नाभिनेयं प्रविकसदह्डलि पाणिपह्नबं वा ।
प्रथममुपहितं विलासि चक्चु! सिततुरगे न चचाल नर्तकीनाम ४१
प्रकृतमिति ॥ विलासि सबिलास नतंकीनां संबन्धि । 'शिल्पिनि ष्वुन! इति
य्बुन्प्रययः । 'नृतिखनिरज्ञिभ्य एवं! इति नियमः । चश्षुः कते प्रकृत प्रक्रान्त-
ममिनेयमभिनेतवब्य रसभावादिव्यक्षक नानुससार तदूषर्ण तदाजुगुण्येनेव
इष्टिग्रयोगनियमादिति भावः । तथा अधिकसदद्गुलि चन्वराहुलि पाणिपलछ॒व वा
नानुससार स च दोषः। “यतो हस्तस्ततो दृष्टि इति नियमादिति भाचः।
'पलवो5खी किसलयम! इत्यमरः। “वा स्याद्विकल्पोपमयोरेवार्थ च समुचये”
इति बिश्वः । किंतु प्रथमं प्रवेश एवं सिततुरगे5जुन उपहित सच्च चचाल तज्नैव
लप्म तस्थी । रागान्धैन किंचित्करणीयमनुसंघेयमिति भावः ॥
अभिनयमनसः सुराड्रनाया निहितमलक्तकवर्तनाभिताम्रम् ।
चरणमभिपपात पट्पदाली धतनवलोहितपक्ुजाभिश्वा ॥ ४२॥
अभिनयेति ॥ अभिनयो रसभावादिव्यञ्ञकचेष्टाविशोष; । “ध्यक्षकामिनयो
समो! इत्यमरः । तत्र मनो यस्वास्तस्थाः व्यासब्नादुज्ञात्पातमजानत्या इत्यर्थः ।
सुराज्ननायाः संबन्ध्यछक्तकवर्तनया लाक्षारसरक्षनेनामितामत्र निहितं न््यस्त चरणं
घट्पदाली करत्नीं ता नवलोहितपड्ुजानामभिशज्जा प्रत्यग्रकोकनदअमो यया
सा5भिपपाताभिधावति सम । अन्न पदपदाल्याः स्वरीचरण पहुजभ्रमामिधानाडा-
न्तिमदलंकारः । त्तेन चोपमा व्यज्यत इत्यरुंकारेणारंकारध्वनिः ॥
अविरलमलसेषु नर्तकीनां द्वुतपरिषिक्तमलक्तक पदेषु ।
सवपुषमिव चित्तरागमूहुनंमितशिखानि कदम्बकेसराणि ॥ ४३॥
अविरलमिति ॥ नमितशिखानि नतेकीपादपीडनाजन्नमिताग्राणि कदम्बकेसराणि
रप्पूजादत्तानीति शेष:। अविरलं सान्द्र यथा तथा छ्ुतों रागोष्मणा बिगलितो5त
शव परिषिक्तः प्रसुतस्त द्वुतपरिषिक्त नतेकीनामलसेषु पदेषु पादन्यासेष्चकतक्तकं
लाक्षाराग सवषुष मूर्तिमन्त चित्तरागमुत्कटतया कायाह्ठहिर्निःस्त मुनिविषयक
रागमिवेत्युप्रेक्षा । ऊडुर्यवहन्ति सम ॥
अथासां झज्ारचेष्टां कथयति---
नृपसुतमभितः समन्मथाया; परिजनगात्रतिरोहिताडुयष्टेः ।
स्फुटममिलपित बभूव वध्वा वर्द॑ति हि संबृतिरेव कामितानि ४४
३ 'अभिससार' इति पाठःः २ “बर्तनातिताञ्म्! शति पाठःः ३ कथयति' इति पाठः-
दंशमः सगे? १४५
नपेति ॥ नपसुतमजुनमभितः संमुर्ख परिजनस्थ सख्ली जनस्थ गाश्रेण तिरोहिता
लजया स्वाकारगोपनायान्तहिताउज्लयशियिस्याः सा तस्था: समन्मथाया वध्वा
अभिलपितं मुनि प्रत्यजुरागः स्फुट बभूव। न च संव्रियमाणस्थाभिव्यक्तिविंरुद्धेति
वाच्यमितद्याह--यतः संदबृतिः सम्यग्गोपनसेव कामितान्यनुरागान् । कामयते-
भाँवे क्तः। वद॒ति हि। प्रकटयतीत्थें: । अयमनुरागस्य स्वभाव उक्तः। यया
चैष्टया राग: संत्रियते सैवास्य प्रकाशिका जातेति भावः ॥
अभिमुनि सहसा हते परस्या घनमरुता जधनांशुकैकदेशे ।
चकितमवसनोरु सत्रपायाः प्रतियुवतीरपि विससर्य निनाय ॥४५।॥
अभिमुनीति ॥ अभिमुनि मुनिसमक्षं घनेन मरुता जघनांशुकस्येकदेशे सहसा
हते सति सन्नपाया: सलज्ञाया; परस्या: संबन्ध्यवसना निरावरणावूरू यर्मिस्त
चकित भयसंञमः अतियुवतीरपि सपत्रीरपि विस्मय निनाय । किमुतान्यजनमि
त्यपिशिव्दा्थें: । न तु मुनिम्नित्याशयः ॥
धृतबिसवलये निधाय पाणों मुखमेधिरूषितपाण्डुगण्डलेखम् ।
नृपसुतमपरा सराभितापादमधुमदालसलोचन निद्ध्यो ॥ ४६॥
घतेति ॥ अपरा स्त्री स्सराभितापादेतो छतानि बिसान्येव वलयानि येन तस्मि-
न्पाणावधिरूषिते चन्दुनादिचार्चिते पाण्डू गण्डलेखे गण्डस्थले यस्य तन्मु्ख निधा-
यारोप्याउमघुमदे मधुमदरहिते तथाप्यलूसे लोचने यस्मिन्कमैणि तद्यथा तथा द॑ं
नृपसुतं निदध्यों पदयति स्म । “निर्वेणेन तु निध्यानं दर्शनालछोकने क्षणम्! इत्यमरः 0
अथ पश्चमिमरुनिं प्रति दूतीवाक्यमाह--
सखि दयितमिहानयेति सा मां प्रहितवती कुंसुमेषुणाभितप्ता ।
॥९4 +
हृंदयमहृदया न नाम पूवर भवदुपकण्ठमुपागत विवेद ॥ ४७ ॥
सखीति ॥ कुसुमेपुणा कामेनामभितप्ता पीडिता सा नायिका। हे सखि, दयित
मुनिमिहानयेति मां प्रहितवती भ्वदन्तिक प्रेषितवती । कि त्वविम्तइ्यका रिणीय-
मियाह---हृदयमिति । अहृदयाउसनस्करा । तस्थास्त्वद्वतत्वादिति भावः । अतएव
सा पूर्व प्रागेव भवदुपकण्ड त्वत्समीपमुपागतं हृदर्य मनो न विवेद | नाम संभा-
वनायाम् । अतो मत्प्रेष् व्यर्थ तस्थान्तरद्वव्वाह्न हिरज्ञस्य दुर्बलत्वादिति भावः |
एतेन मनःसद्ज उक्तः । चश्चुःप्रीतिस्तु प्रागेब सर्वासामुक्तेति न एथगुच्यते ॥
'इल्ान.सदड्भसंकल्पा जागरः कृशता रतिः । हीजल्यागोन्मादमूच्छोन्ता इत्यनड्ज-
दशा दश ॥! इति। तत्राग्मवस्थाहयमभ्यघायि | संग्रति काचिस्क्रमनेरपेक्ष्येण
सूचयति --
चिरमेपि कलितान्यपारयन्त्या परिगदितुं परिशुष्यता मुखेन ।
गतघृण गमितानि सत्सखीनां नयनयुगेः सममाद्रेतां मैनांसि ४८
२ 'विधाय'! इति पाठःः २ अभिरूषितों इति पाठः रे अतिकलितानि! शति पाठ
४ वचांसि! इदि पाठ:«
१४६ किराताजुनीये
विरमिति॥ चिरं कलितान्यपि संदेशार्थ बुद्धा योजितान्यपि । वचनानीति
शेषः । परिशुष्यता मुखेनेति जागरोक्तिः । परिगद्तुमपारयन्त्याशक्ुवल्या तया ।
है गतघण । अद्यापि तां नाजुकम्पस इति भावः | सत्सखीनां मनांसि नयनयुगैः
सममाद्वैतां गमितानि । उपचये गमितानीत्यथें: । शोकबा्पेरिति भावः । अन्न
सख्ीशोकोक्तया मुच्छावस्था सूच्यते । अन्न शोकबाष्परूपकारणभेदाध्प्रतियोगि-
मेदाचादत्वभेदे5प्यभेदाध्यवसायः । तन्मूला चेय॑ नयनयुगेः सममिति सहो-
क्तिरकंकार: ॥
अचकमत सपह्लवां धरित्रीं मदुसुरभि विरहय्य पुष्पशय्यास् ।
भृूशमरतिमवाप्य तत्र चास्यास्तव सुखशीतपुपेतुमझूमिच्छा ॥४९॥
अचकमतेति ॥ फिं वाच्य चेत्याह--सा ख्री रद्दी सुरभिश्र या ता रूदुसुरमि
पुष्पशय्यां विरहय्य विहाय सपलवां धरित्रीमचकमतैच्छत्। तस्यास्ततो5पि शीत-
छत्वादिति भाव: । कमेर्णिडन्ताछुद । “णिश्निद्ुलुभ्यः कर्तरि चद्भ/ इति दविर्भाव
इति केचित् । तन्न । अचीकमतेति प्रसज्ञात् । अतो णिड्भावपक्षे “कमेश्रलेश्वडः
वक्तव्य” इति वक्तव्यातच्वढि रूपमेतत् । अस्यथा नागय्रिकायास्तन्न धरिष्यामपि
भ्शमरति दुःखमवाप्य । सुखयतीति सुखः शीतः शीतलश्च त॑ सुखशीत तवाहू-
मुत्सज्म॒पैठ॒मिच्छा । वर्तत इति शेषः। अस्याश्रौत्सुक्य कथितम्। अश्नारतिजागरी
सुब्यक्तावित्यस्था नायिकायाः क्रमेण पुष्पशय्याद्नोेकाधारसंबन्धकथनास्प्थ मः
पर्यायारुंकारः । तदुक्तम--'ऋमेणेकमने कस्मिज्नाघारे वर्तते यदि। एकरिसिन्नथवा-
नेक पर्यायालुंकृतिद्विधा ॥' इति लक्षणात् ॥
तदनघ तनुरस्तु सा सकामा व्रजति पुरा हि परासुतां त्वदर्थे ।
पुनरपि सुलभं तपो<नुरागी युवतिजनः खल नाप्यतेज्नुरूप! ५०
तदिति ॥ तत्तस्मात्कारणात्तस्था दुरवस्थत्वाद्ेतोः हे अनघ निष्पाप । तनुः
कृशेति काइयोवस्थाकथनम्। सा नायिका सकामा सफलमनोरथास्तु । हि यस्मा-
स्वमेवार्थ: प्रयोजन वस्तु वा तर्स्मिस्त्वदर्थे निमित्ते । सतीति शेषः। त्वामुद्दिदये-
त्यथें: । परासुत्तां निष्प्राणत्व॑ पुरा ब्रजति च्जिष्यति । मरिष्यतीत्यथे:। तथा च
ते&निमित्तदत्ययानघत्वव्याघातः स्थादिति भाव: । “यावत्पुरानिषपातयोकद्र' इति
भविष्यदर्थे छूट | इदं च दशमावस्थाअदशनम् । न च तपोनिष्ठत्वाद्वेतब्य-
मिल्याह--पुनरिति । पुनरपि पश्चादपि । “पुनरप्रथसे भेदे” इति विश्व: । तपः
सुलभम् । अनुराग्यनुरूपो योग्यश्व युवतिजनस्तु नाप्यते न लभ्यते खल ॥
एवं प्रलोभितस्थापि मुनेर्मोन न भम्ममित्याह--
जहिहि कठिनतां प्रयच्छ वां ननु करुणाम॒दु मानस मुनीनाम्।
उपगतमवधीरयन्त्यभव्याः स निपुणमेत्य कयाचिदेवमूचे ॥५१॥
जहिहीति ॥ कठिनतां निःस्परहतां जहिहि। व्यजेद्यर्थः। जद्दातेः “भा च हो”
इतीकारः । वार्च प्रयच्छ । संघस्स्वेत्य्थें:.। मुनीनां मानर्स मनः करुणारूदु ननु
२ 'उपनतम्” इति पाठः
दृशमः सगे; । १४७
युयाद खलु । 'स्वान्त हन्मानस मनः” हत्यमरः | किंच | जभव्या निर्भाग्या: उप-
गत॑ प्राप्तम। घिषयमिति शेष: । अवधीरयन्त्यवमन्यन्ते । एवमुक्तप्रकारेण सो 5जुैनः
कयाचिदेत्य समीपमागत्य निपु्ण चतुरं यथा स्थात्तथोच उक्तः । अन्न पश्चछोक्यां
विप्ररूम्भज्ज्वारस्योस्सुक्यनाज्नो व्यभिचारिभावस्थ चापुनरुक्ति: । अनौचित्येन
नायिकायाः प्रवृत्तेरा भासत्वमनुसंघेयस् । तदुक्तम---“एकन्न चेन्नानुरागस्तियकू-
मस्लेच्छगतो5पि वा। योपितां बहुसक्तिश्रेदसाभासस्थ्रिधा मतः ॥! इति । तमश्निब-
न्धनादूजेखलमलंकारः । तथा च सूत्रभ--“रसभेवृतदाभासतत्प्रशमानां निबन्धेन
रसवतआयमूजस्वऊूम' इति । समाहितातिरसबन्धे रसवद्रुकार: | भावनिबन्धेन
प्रेयोडरूकारः । रसभावनिबन्धे तूजेखलालुंकारः । तत्प्रशमनिबन्धने समाहिता-
लेकार इति सूत्रार्थः ॥
सललितचलितत्रिकाभिरामा शिरसिजसंयमनाकुलेकपाणिः ।
सुरपतितनये5परा निरासे मनसिजजेत्रशरं विलोचनाधेम्॥५२॥
सललितेति ॥ सललितं सबिलासं यथा तथा चलितेन विवर्तितेन त्रिफेण कटि-
भागेन । 'पृष्ठवंशाघरे त्रिकम! इत्ममरः । अभिरामा शिरसि जाता: शिरसिजाः ।
“सप्तर्यां जनेड:! । 'अमृरधमस्तकात्खाक्लादकामे” इत्यलुक्। 'डपपदमतिड़” इति
समास:ः । एतेन मनसिजो व्याख्यातः । तेषां संयमने बन्धन आकुलो व्यञ्य एकः
पराणियस्था: साउपरा स्त्री सुरपतितनयेउजुने । जेतैव जैन्नः। जेतृशब्दात्तूजन्तात्
'पज्ञादिभ्यश्र' दृत्यण्प्र्ययः । मनसिजर्थ जैन्न: शरस्तं तथाभूतम्। बिलोचनस्था-
शैसेकदेशम् । कटाक्षमित्यथेः । निरासे विससर्ज ॥
कुसुमितमवलम्ब्य चूतसुचेस्तनुरिभकुम्मप्रथुस्तनानताड़ी ।
तदभिमुंखमनड्भचापयष्टिविसृतगुणेव सम्नुत्ननाम काचित् ॥५३॥
कुसुमितमिति ॥ इभकुम्भवत्परथुभ्यां स्तनाभ्यामानतसद्भ यस्या: सा। “अद्भगा-
अकण्ठेभ्यश्व” इति छीष्। काचित्तजुस्तन्वी । 'बोतो गुणवचनात्” इति विकल्पान्न
छीष । कुसुमितमुचेरुत्षतं चूतमवलूम्ब्य । अत एवं चूतलतायोगाद्विस्तो बिस्तृतो
गुणो ज्या यस्याः सा । “विस घिस्तृतं ततम्” इति, “मोर्चो ज्या शिक्षिनी गुणः”
इति चामरः । अनक्नचापयष्टिरिव । आकृष्टमुक्तेति भाव: | तद्भिमुख समुन्ननाम
समुजजुम्मे । अज्ञभज चकारेत्यर्थ: ॥
सरभसमवलम्ब्य नीलमन्या विगलितनीवि विलोलमन्तरीयम् |
अभिपतितुमनाः ससाध्वसेव च्युतरशनागुणसंदितावत्लथे ॥५४॥
सरभसमिति ॥ अन्यापरा विगलितनीचि कूथबन्धनमत एवं विछोलछ स्थान-
चलितम् । नील्या रक्त नीलम् । 'नील्या अन्वक्तव्य: इल्यन्भधत्ययः । अन्तरीय
परिधानसवलरूम्ब्य हस्तेन ग्रहीत्वा सरभर्स सत्वरमभिपतितुं मनो यस्थाः सा
वथोक्ता । गन्तुमुद्यक्तेयर्थ: । तथापि ससाध्वसेव । नतु वस्तुतः ससाध्वसा। किं
यु च्युतेन गलितेन रशनागुणेन संदिता बद्धा सत्यवतस्थे स्थिता। “बढ्धे संदानित
१ 'सकुसुमम्! इति पाठः- रे संयता' इति पाठः
१४८ किराताजुनीये
मूतमुदित संदित सितम! इत्यमरः । कर्मेणि क्तः । '“ग्तिस्यतिमास्थामर-
इतीकारः ॥
काचिधग्मेनाह---
यदि मनसि शमः किमझ चाप शठ विषयास्तव व्लभा न मुक्ति: |
भवतु दिशति नान्यकामिनी भ्यस्तव हृदये हृदयेश्वरावकाशम् ५५
यदीत्यादि ॥ तव मनसि शमः शान्तियंदि | अस्तीति शोषः । अद्ज भोः, चार्प
किम् । किमर्थमित्यर्थः । कि तु हे शठ हे वश्चक, तव विषयाः शब्दादयो वछुभाः
प्रिया: । न तु मुक्ति: । तदेव द्ृढयितुमाह-- भवतु । को दोष इति शेष: । यथहं
रागी तहें किसिति भवतीर्न गणयामीति शड्लां निवारयति--दिशितीति । तव
हृदये मनसि हृदयेश्वरा का्ित्तव प्रेयस्यन्यकामिनीम्यः ख्यन्तरेभ्योड्वकाश न
दिशति न प्रयच्छति । रुयन्तरासक्त्या नास्मान्गणयसि न तु वेराग्यात्। तदर्थ-
भैवायं ते सकलः प्रयासोडपीत्यथे: ॥
इति विषमितचक्षुपाभिधाय रफुरदधरोष्टमरूयया कयाचित् ।
अगणितगुरुमानलजयासी खयप्लुरसि श्रवणोत्पलेन जमे ॥५६॥
इतीति ॥ इतीत्थमसूथया मत्सरेण स्फुरन्नधरोष्ठो यरिसन्करमैणि तद्चथा
तथाभिधघायोक्त्वा विषमितचछ्षुषा कुटिलीकृतदृष्या$गणिता गुरव आचायौदयो
मानो5सिमानो लज्जा च यया तया कयाचिदसों मुनिरुरसि स्वयं स्वहस्तेनेव
अ्वणोत्पलेन जन्ने हतः ॥
सबविनयमपराभिसृत्य साचि सितसुभगेकलसत्कपोललक्ष्मी: ।
अ्रवणनियमितेन ते निदध्यो सकलमिवासकलेन लोचनेन ॥५७॥
सबिनयमिति ॥ अपरा सबविनयमनोद्धत्येन सानि तिर्यगमिसृत्य समीर्ष
गत्वा स्मितेन मन्दहासेन सुभगेकस्य रूसतः कपोलस्य रूक्ष्म्यो यस्या: सेति
बहुवचनपदोत्तरों बहुच्नीहिः । अन्यथा कप्प्त्ययः स्ादित्युक्त प्राक् । श्रवणनिय-
मितेन कर्णान्तप्रापितेन श्रोप्नरुद्दम्सरेण । तावदायतेनेत्यर्थ: । असकलेनासंपूर्णन
कटक्षेणेति यावत् । लोचनेन ते मुनि धर्नंजयं सकलमिव समग्रप्रायं यथा तथा
निदध्यो पश्यति सम । कटाक्षेणेव गाठमद्गाक्षीद्त्यथि: । एपु छोकेषु सावाभास-
निबन्धादूजेस्वलालकारः । ओत्सुक्यमत्र भावः । आभासत्व चास्य पिरक्तमुना-
वनोचित्यादिस्युक्त प्रागेवेति ॥
अथासां मुनिविको भनमुपसंहरति--
करुणमभिहित त्रपा निरस्ता तदभिमुखं च विमुक्तमश्रु तामिः ।
प्रकुपितमभिसारणेष्नुनेतु प्रियमियती ह्वबलाजनस्थ भूमिः ॥५८॥
करुणमिति ॥ तामिः खीमिस्तदनिमुखखं मुनिसमक्ष करुणं दीनमभिहितमुक्तम् ।
अ्रपा निरस्ता लूज़ा ल्क्ता | फिंयहुनाश्रु च विमुक्तम् | ठतः पर न किंचिद्विषेयमा-
२ 'सः इति पाठ: २ अभिनेतुम् इति पाठ
दशमः सगेः | १७९
सीदिति भावः | कुतः । हि यस्मादबलाजनस्यामिसारणे समागमधिषये प्रकुपि-
तमनुकूलं प्रियमनुनेतुमनुकूलयितुमियती भूमिरित्येतावती सीमा । साधनानों
परमावधिरिति भावः । अथोन््तरन्यासो5छंकार: ॥
अथासामनुरागदाढ्य निगमयति--
असकलनयनेक्षितानि लज्जा गतमलसं परिपाण्डता विषादः |
इति विविधमियाय तासु भूषां प्रभवति मण्डयितु वध्रनड्ः ५९
असकलेति ॥ असकलनयनेक्षितानि नयनाधैविछोकितानि रूज़ालस गत॑ मन्द-
गमन॑ परिपाण्डुता पाण्डुरवर्णत्व॑ विषाद इष्टानवाप्तिनिमित्तश्रेतो भड़ः इत्येचंप्रकारं
.विविध नानाविचेष्टितम् । “नपुंसकमनपुंसक- इत्यादिना नपुंसकैकशेषत्वम् ।
तासु भूषामियायेति भावश्राघान्येन योज्यम् । तथा हि । अनझ्लो मदनो वधूम-
गडयितुं प्रभवति । सर्वावस्थासखिति शेषः । अतस्तासामनम्ञभूषितानामखिलं
भूषणमेवेति भाव: ॥
इदानीमेतासां त्रिभिमुनिविको भने प्रयासवेफल्यमाह---
अलसपदमनोरमं प्रकृत्या जितकलहंसवधूगति प्रयातम् ।
खितमुरुजघनस्थंलातिभारादुद्तिपरिश्रमजिक्नितेक्षणं वा ।। ६० ॥
अलसेति ॥ वधूनां संबन्धि प्रकृत्यालस: पदैमैनोरम मनोज्ञमत एवं जिता
कलहंसवधूनां गतिरयेन तत्पथयात गमनम् । भावे क्तः । तथोरुणो5तिविपुलस्य
जघनस्थलूस्थातिभारादतिगौरवादुद्तिपरि श्रमेणोद्वत श्रमेण जिह्निते धूर्णिते ईैक्षणे
यस्िस्तत्स्थितं वा स्थितिश्र । सर्वेत्र वाशब्दः समुच्चये ॥
भृशकुसुमशरेष॒पातमोहादनवसिता थंपदाकुलो अभिलाप; ।
अधिकविततलोचन वधूनामयुगपदुन्नमितश्रु वीक्षितं चे ॥ ६१ ॥
भशेति॥ तथा भ्शेन गाढेन कुसुमशरस्थ कामस्येपोर्निपातेन यो मोहो मूच्छी
तस्माद्धेतोरनवसितार्थेरस्फुटोच्वारणादनवधारिताभिधघेये: पदे: सुप्तिडन्तशब्देरा-
कुलः संकीर्णों5भिलापो वाक्यप्रयोगश्राधिक बितते विस्तृते लोचने यस्मिस्तदयुग-
पत्पर्यायेणोन्नमिते भ्रुवा यस्मिस्तत्तथोक्तमर् । 'ह्स्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य! इति
हस्व:ः । वीक्षित वीक्षणं च ॥
रुचिकरमपि नार्थवद्भभूव स्तिमितसमाधिशुचो प्रथातनजे ।
ज्वलयति महतां मनांस्थमर्षे न हि लभते5वसरं सुखाभिलाषः ६२
रुचिकरमिति ॥ पूर्वोक्ते रुचिकरं स्प्रह्टाजनकमपि | “रुचिः कास्लर्चिषो्भासि
ख्ियां शो भास्एहार्थयोः इति वेजयन्ती । स्तिसितेन स्थिरेण समाघधिना तपोयोगेन
शुचो झुद्धे | निर्वेकारचेतसीत्यथः | एथातनूजे5जुने विषयेड्थेवत्सप्रयोजन न
बभूव । तथा हि । महतां धीराणां मनांस्यमर्ष क्रो ज्वलयति सत्ति सुखाभिकछा-
१ 'सतनातिभरातः! इति पाठ5ःः * वा” शते पाठ
कि ० १४
१५० किराताजुनीये
घो5वसरमवकाश न लभते । रौद्वस्य कड्ञारविरोधित्वादिति भावः । अन्न विशेष-
केडथान्तरन्यासो 5लंकारः ॥
खय संराष्येवं शतमखमखण्डेन तपसा
परोच्छित्या लभ्यामभिलषति लक्ष्मी हरिसुते ।
मनोभिः सोद्ेेगेः प्रणयविहतिध्वस्तरुचय!ः
सगन्धवा धाम त्रिदशवनिताः ख॑ प्रतिययु: ॥ ६३ ॥
इति भारविकृतां महाकाच्ये किराताजुनीये दशमः सगेः ।
स्वयमिति ॥ एवं हरिसुने5जुने स्वयमखण्डेनाविलुसेन तपसा शतमखमभिनद्रं
संराध्य प्रीणयित्वा परोच्छित््या शत्र॒ुवधघेन लभ्यां साध्यां लक्ष्मी राजलक्ष्मीमभिरू-
षति सति सोद्वेगे: कायेसिदयभावात्सनिर्वेदिमेनो मिरुपलक्षिता: । किच । प्रणय-
विहत्या प्रार्थनाभज्ञेन ध्वस्तरचयो नष्टकान्तयः सगन्धवां गन्धर्वसहिताखिदशव-
निता: स्तर धाम स्वस्थानं प्रतिययुः । शिखरिणीवृत्तमेतत्ू--'रसे रुद् रिछन्ना
यमनसभला गः शिखरिणी' इति लक्षणात् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायको ला चलमलिनाथसू रिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां दशमः सगेः समाप्त: ॥
एकादश: सगे: ।
अथामषोन्िसगांच जितेन्द्रियतया तया ।
आजगामाश्रम जिष्णो: प्रतीत! पाकशासनः ॥ १ ॥
अथेति ॥ अथाप्सरसां प्रतिप्रयाणानन्तरम् । पाको नाम कश्रिद्राक्षसस्तस्थ
शासन इन्द्र: । नन््द्यादित्वाल्युम्॒ययः । तयाप्सरोमुखाच्छुतयामषांद्विपट्ठे बाज्िस-
गांच्च या जितेन्द्रियता तयागन्तुकानागन्तुकोभयविधहेतुकया पतीतो हृष्टः
सन् । 'ख्याते हष्टे प्रतीत: इत्यमरः । जिष्णोरजजुनस्थ । 'जिष्णु: शक्ते धनंजये!
इत्यमरः । आश्रमसाजगाम । अत्रामर्पनिसगेयोजितेन्द्वियताहेतुर्क काव्यलिडृ
स्फुटमवगम्यते ॥
किमिन्द्रो निजरूपेणेवागतो नेत्याह---
मुनिरूपोडनुरूपेण खलुना दव्शे पुरः ।
द्राधीयसा वयोतीतः परिक्लान्तः किलाघ्वना ॥ २॥
मुनिरूप इति ॥ मुने रूपमिव रूप यस्य स मुनिरूपः | मुनिवेषधारीलर्थ: ।
इन्द्रो 5नुरूपेण। द्शनप्रदानयोग्येनेत्य्व: । सूनुना पुत्रेणाअनेन पुरोउगे ददशे दृष्ट:।
कथ्थभूतः । वयो योवनादिकमतीतो वृद्ध: । 'द्वितीया थ्रित-! इत्यादिना द्वितीया-
समासः । द्वाधघीयसातिदीर्घेण । 'प्रियस्थिर-! इत्यादिना दीघेशब्दस्थ द्वाघादेशः
ध्येशम्? इति पाठ हरि: इति पाठः. ३ 'परिआ्रान्ता शवाध्चना' इति पाठः-
एकादश; सगे; । १५१
अध्यना । अध्चगमनेने व्यर्थ: । परिक्लान्तः परिश्रान्तः । किलेललीके | बुद्ध एव
दूराध्यक्षान्त इव स्थित इल्यर्थ: । 'इव' इति पाठे स्पष्टार्थ: ॥
अथ चतुर्भिरिन्द्रं विशिनष्टि--
जटानां कीर्णया केशेः संहत्या परित३ सितेः।
पृत्तयेन्दुकररहः पर्यन्त इच संध्यया ॥ ३ ॥
जटानामिति ॥ परितः सितैः केशे: कीणेया व्याप्तया जटानां संहत्या समूहे-
नोपलक्षितः । अत एवेन्दुकिरणेः पक्तया युक्तया संध्ययोपलक्षितोउद्धः पर्यन्तो
दिनान्त इब स्थितः । तस्यापि परिणतरूपत्वाइुद्धोपमानत्वम्र् । जटानां संहलेत्यु-
क्तत्वात्संध्यासाम्यम् ॥
विशद्भ्रयुगच्छन्नवलितापाइलेोचनः ।
ग्रालेयावततिम्लानपलाशाब्त इब हुदः ॥ ४ ॥
विशदेति ॥ पुनश्च । विशदेन पलितपाण्डुरेण श्रुयुगेन छन्ने चलितापद्ले- वलि-
तप्रान्ते लोचने यसर्थ स तथोक्तः । “अपाडुं नेन्नयोरन्ता” इत्यमरः | पामादित्वा-
छोमादिसूत्रेण वलच्पत्ययः । प्रालेयावततद्या हिमसंहत्या म्लानपलाशानि क्रान्त-
दलान्यज्ञानि यस्सिन्स हृद इव स्थित: ॥
आसक्तभरनीकाशेरह्नंः परिकृशेरपि ।
आय्यूनः सद्भृहिण्येव ग्रायो यश्यावलम्बितः ॥ ५॥
आसक्तेति ॥ पुनश्न परिकृशेः परिक्षीणेरप्यासक्तभरनीकाशेर्भाराक्रान्तसहशेः ।
सभारवद्दु रूमवन्निरित्यर्थं: । 'इक: काशे” इति दीघे:। अद्भैरुपलक्षित: । का््याल-
घृन्यपि स्वाज्ञानि स्वयं वोडुमसमर्थ इत्यर्थ: । अत एवायून ओदरिकः । “आद्यूनः
स्थादौदरिको विजिगीषाबिवर्जिते' इत्यमरः । आह्रपूर्वाद्दीग्यते: क्तः। “च्छोः शूड-
जुनासिके च' इत्यूठादेश: । 'दिवो5<विजिगीषायाम्! इति निष्ठानत्वम्। सद्गृहिण्या-
नुकूलकलत्नेणव प्रायः आचुर्येण यश्यावरुम्बनदुण्डेनावकरिबतो धारितः। न तु
स्वशक्त्येति भाव: ॥
गूढोउपि वषुषा राजन्धाम्ना लोकामिभाविना ।
अंशुमानिव तन्वश्रपटलच्छन्नविग्रह; | ६॥
गूढ इति ॥ वषुषा गृढोडपि । प्रच्छन्नरूपो5पीत्यथे: । प्रकृत्यादिभ्य उपसंख्या-
नासूतीया । तन्वश्रपटलच्छन्नविग्ह: स्तोका भ्रवृन्दान्तरितमूर्तिरंझुमानिव लोका-
मिभाविना छोकव्यापिना धाज्ञा तेजसा। राजन्दीप्यमानों दृदश इति पूर्व
संबन्धः ॥
जरतीमपि बिश्राणसतनुमग्राकृताकृतिः ।
चकाराक्रान्तलैश््मीकः ससाध्वसमिवाअ्रमम् ॥ ७॥
१ 'मण्डलच्छन्मण्डल:' इति पाठः... २ “अप्राकृताकृतिमः इति पराठः.. है लक्ष्मीकम्'
इति पाठ:
१५२ किराताजुनीये
जरतीमिति ॥ जरतीं जीणोम्। “जीनो जीर्णो जरन्नपि' इत्यमरः । जीयंतेरतीवार्थ
शतृप्रत्ययः । 'उगितश्च” इति छीपू। तनुं शरीरं बिआ्लाणो दधदृष्यप्राकृताइलोक-
सामान्याक्ृतिसूर्तियस्य स इन्द्र आक्रान्ताभिभूता लक्ष्मीराश्रमशोभा येन स
आक्रान्तलक्ष्मीकः । अन्न 'उरःप्रभ्ठुतिभ्यः कप! इति नितद्यकबाश्रयणम् । एकवचनो -
त्तपदस्येव लक्ष्मीशब्द्स्योरःप्रश्भतिषु पाठात् । 'शेषाद्विभाषा' इति विकल्पाश्रयणे
तु बहुवचनोत्तरपद इति विवेकः। आश्रम॑ ससाध्वसमिव चकार । तेजस्विद्श-
नाहय भवति। तत्तु न दुःखजनक तस्थामालुषस्वादिति सूचयितुमिवशब्दः ॥
अभितस्त पृथास् नुः खेहेन परितस्तरे |
अविज्ञातेजपि बन्धों हि बलात्प्रहादते मनः ॥ ८ ॥
अभित इति ॥ पगृथास् नुरजुनस्तमिन्द्रमभितस्त प्रति ख्रेहिन परितस्तरे । तद्गो च-
रेण प्रेग्णा पर्योवृत्त: । स्तृणातेः कमैणि लिए । “ऋतश्र संयोगादेगुण:' इति गुणः ।
नन््वज्ञातसंबन्धविशेषस्थ तस्वेन्द्रे कर्थ खेहोदय इत्तत आह---अविज्ञात इति ।
बन्धों सुहृयविज्ञातेडपि बन्धुरयमित्यज्ञातेडपि बलाद्वान्धवसत्तावशादेव मनः
प्रद्मादते हि । खरिलद्यतीत्यर्थः ॥
आतिथेयीमथासाद् सुतादपचितिं हरिः |
विश्रम्य विष्टरे नाम व्याजहारेति भारतीम् ॥ ९॥
आतिथेयीमिति ॥ अथ हरिरिन्द्र: सुतादजुनादातिथेयीमतिथिषु साध्वीम् ।
'प्थ्यतिथिवसतिस्व पतेढंज' । अपचित्ति पूजामासाथ प्राप्य । “पूजा नमस्थाप-
चितिः:” इत्यमरः । विष्टर आसने । 'ऋदोरप' इति स्तृणातेरप्प्रययः । “बृक्षासन-
योविष्टर:' इति पत्वम् | विश्रम्य नाम विश्रम्य किल। श्रममपनीयेत्यर्थ: । इति
वक्ष्यमाणप्रकारां भारतीं व्याजहारोक्तवान्। “्याहार उक्तिरपितम्' इत्यमरः ॥
अथ तावन्मुनिवदेन मुमुक्छुं कृत्वाह--
त्वया साधु समारम्भि नवे वयसि यत्तपः।
हियते विषयेः प्रायो वर्षीयानपि मादशः ॥ १० ॥
स्वयेति ॥ त्वया साधु समाररिभ सम्यगुपक्रान्तम्। रसेः कमेणि छुहू । कुतः ।
यश्यस्माज्ञवे वयसि योवने । तपः । चर्यत इति शेष: | तथा हि अहमिव दृश्यते-
सी माइशो वर्षीयानतिवृद्धोईपि । “प्रियस्थिर-? इत्यादिना वृद्धशब्दस्थ वर्षा-
देश: । प्रायो विपयेहियत आकृष्यते । किम्रु भवादइशों यवीयानिति भाव: ॥
अयैनमनारम्मे तव स्वाकारलाभो5पि विफल: स्यादित्याशयेनाह---
श्रेयससीं तव संग्राप्ता गुणसंपदमाकृतिः ।
सुलभा रम्यता लोके दुलेभ हि गरुणाजेनम ॥ ११॥
श्रेयसीमिति ॥ तवाकृतिसृर्ति: । रम्येति शेष: । ओरयसी श्रेष्ठा गुणसंपर्द तपः-
समारम्भरूपां संप्राप्ता। अतो न निष्फलेति भावः । न च स्वाकारा गुणाव्याश्र
कियन्तो न सनन््तीति वाच्यमिद्राह--छोक इति । लोके रम्यता रम्याकारता
एकादश: सगे; | १५३
सुंलभा हि । गुणार्जन गुणसंपादन दुर्लभम् | त्वयि तूभय संपद्मत दति हेन्नः
परमामोद इति भावः ॥
यदुक्तम् त्वया साधु समारम्भि! इति तदेव॑ साधुत्व॑ संसारनिःसारताख्याप-
नाय युग्मेनोपपादयति--
शरदम्बुधरच्छायागत्वययों योवनश्रियः ।
आपातरम्या विषयाः पर्यन्तपरितापिनः ॥ १२ ॥
शरदिति ॥ योवनश्रियस्तावच्छरदम्बुधरच्छाया इव गत्वयैश्रश्लला: | 'गर्वरश्व!
इति करबन्तो निपात: । 'टिड्राणजू-? इत्यादिना डीप्। विषयाः शब्दादयस्टवा-
'पातरम्यास्तत्कालरमणीयाः । “तदात्वे पात आपातः? इति चेजयन्ती । परयेन््ते-
5वसाने परितापयन्ति दुःख कुर्बन्तीति तथोक्ताः ॥
अन्तकः परयेवस्थाता जन्मिनः संततापदः ।
इति त्याज्ये भवे भव्यों मुक्तावुत्तिष्ठते जनः ॥ १३॥
अन्तक इति ॥ कि च । संतता अनवच्छिन्ना आपदः क्लेशा यस्थ तस्य जन्मिनः
ग्राणिन: । “प्राणी तु चेतनों जन्मी! इत्यमरः । ब्ीक्मादित्वादिनिः । अन्तको रझूत्युः
पर्यवस्थाता प्रतिरोद्धा । प्रथमं तावजन्मिनो जन्मदुःखमेव दुस्तरम् , ततो जातस्य
जीवनमपि सतत दुःखसंभिन्नतया विषयुक्तान्नप्रायम् , तदपि रूत्युप्रस्तमिति
सो&यम् 'काकमांस झुनोच्छिष्ट [दुर्गेन्धे क्रिमिसंकुलस। स्लेच्छपक्क खुरासिक्त
स्वल्पं तदपि दुरुभम् ॥! इति नन््यायादिति भावः । इत्युक्तहेतोस्त्याज्ये भवे
संसारे । भवतीति भव्यो योग्यो जनः । भवादृश इति शेषः। “भव्य सुखे छुसे
चापि सेद्यवद्योग्यभाविनो:” इति विश्वः | “भव्यगेय-! इत्यादिना कतेरि निपात:।
मुक्तो मोक्ष उत्तिष्टत उद्युक्तो भवाति । 'उदो<नूर्ध्यकर्मणि! इत्यात्मनेपदम् ॥
संप्रति प्रशंसापूर्वेंक स्वाभिसनिध दशयति---
चित्तत्रानसि कल्याणी यंत्त्वां मतिरुपखिता ।
विरुद्धः केवल वेषः संदेहयति मे मनः ॥ १४ ॥
चित्तवानिति ॥ चित्तवान्प्रशस्तचित्तो5सि । प्रशंसायां मतुप् । कुतः । यतस्त्वाँ
कल्याणी साध्वी । “बह्वादिभ्यश्र' इति डीप्। मतिरुपस्थिता संगता । कि तु
केवलमेक यथा तथा विरुद्धों वेषो मे मनः संदेहयति संशययुक्त करोति। यद्दा
वेषः केवलम् । वेष एवेत्यर्थ: । 'केवलः कृत्ख एके च केवल चावधारिते” इत्यु-
भयत्रापि शाश्रतः ॥
वेषघिरों धभेवाह---
युयुत्सुनेव कवर्च किमामुक्तमिदं व्वया |
तपखिनो हि वसते केवलाजिनवल्कले ॥ १५ ॥
युयुत्सुनेति ॥ युयुत्सुनेव योद्चुमिच्छुनेव स्वया। युधेः सन्नन्तादुअ॒त्ययः । किमिद्
१ “यत्ते! इति पाठः-
१५४ किराताजुनीये
कवर्च चर्मामुक्तमर्पितम् । तत्र को विरोध इत्यत्राह-हि यस्मात्तपस्विनः केवले
एके । कवचाद्यसहचरिते इति यावत् | ते च ते अजिनवह्कले च। “निर्णाति केव-
लूमरिति ब्रिलिज्ञ त्वेककृत्खयो:' इत्ममरः | चसत आच्छादयन्ति । अतस्तपश्ति नस्ते
कवचधारण विरुद्वमित्थे: ॥
प्रपित्सो: कि च ते मुक्ति निःस्पृहस्थ कलेपरे ।
महेषुधी धनुर्भीम॑ भूतानामनभिद्ठुहः॥ १६ ॥
प्रपित्सोरिति ॥ कि च। मुक्ति प्रपित्सो: प्राप्तुमिच्छो: । 'सानि मीमा-? इत्या-
दिनेसादेश: । “अन्न लोपो5भ्यासस्थ! इत्यभ्यासलोपः । अतो मुमुक्षुत्वादेव कले-
बरे शरीरे गतस्प्रहस्य निःस्ए्हस्य । अतो नात्मरक्षार्थ घनु्धारणण युक्तमित्यर्थ: ॥
नापि परहिंसारथमियाह--भूतानां जन्तूनाम् । 'ध््मादी जन्ती च भूतानि! इति
वैजयन्ती । ऋद्ुहोरुपसश्टयो: कर्म' इति कर्मसंज्ञायाम् 'कतृकर्म णोः कृति-! इति
कतेरि षष्ठी । अनभिद्दुहो5हिंसकर्य । 'सत्सूद्विष-! इत्यादिना क्रिप्। ते तब महे-
पुथी महानिपज्ञों भीम॑ त्रासजनकं धनुश्च । न समर्थयते शममित्युत्तरेणान्बयः ॥
समर्थयत इति वचनविपरिणामः कार्य: ॥
भयंकरः आणभूतां सृत्योश्रेज इवापरः ।
असिस्तव तपःखस्य न समर्थयते शमप्र् ॥ १७ ॥
भयंकर इति ॥ तथा झूत्योरपरों भुज इव प्राणभ्ृतां प्राणिनां भये करोतीति
भयंकरः । 'सेघार्तिभयेषु कृज:? इति खच्भत्ययः । “अरुद्वधिष-! इत्यादिना मुमा-
गमः । असिः खज्नः । तपसिे तिष्ठतीति तपःस्थः । तपश्चरन्रित्यथथ: । 'सुपि स्थः” इति
कप्रत्ययः । तस्व तव शर्म शाल्ति न समर्थयते न संभावयति । कि शान्तस्व
शख्रेणेति भावः ॥
नन््वशान्तस्थ कि तपसेत्याशड्रध जयाथेमित्याह---
जयमत्रभवान्नूनमरातिष्वभिलाषुकः ।
क्रोधलक्ष्म क्षमावन्तः कायुधं॑ क्र तपोधनाः || १८ ॥
जयमिति ॥ अन्रभवान्। पूज्य इत्यथे: । 'इतराभ्यो5पि इृश्यन्ते! इति प्रथ-
मार्थे प्राग्दिशीयख्रल्मय्ययः । सुप्सुपेति समासः । “त्रिषु तत्रभवान्पूज्यसथेवा-
जअभवानपि” इति यादवः । अरातिषु शत्रुषु दिषये जयममभिलाषुको जयमिच्छुः |
“लपपत-/ इत्यादिनोकब्प्र्यय: । “न छोक-” इत्यादिना षष्ठीप्रतिषेधः । नूनमिति
निश्चये। 'नून तकेंडपि निश्चये' इत्यमरः । क्रोधस्य लक्ष्म कोपस्थ लिड्डमायुघं क् ।
क्षमावन्त: शान्तास्तपोधना: क्क । फ्रोधशनल्त्योविरोधात्तत्कार्ययो: शखतपसो-
रप्येकत्रासंगतेश्व शख्िणस्ते तपो जया्थ न तु मोक्षार्थमिति निश्चय इत्यथः ॥
तपसो जयार्थत्वे दोषभाह---
यः करोति वधोदको निःश्रेयसकरीः क्रियाः ।
ग्लानिदोषच्छिदः खच्छाः स मूढः पहुयत्यप: ॥ १९ ॥
एकादशः सगे । १५५
य इति ॥ यः पुमाकह्निश्रित श्रेयो निःश्रेयर्स मुक्तिः। 'अचतुर-! हल्यादिना'
समासान्तो निपात: | "मुक्ति: केवल्यनिर्वाणश्रेयोनि:भेयसाम्ट्तम! इत्यमरः ॥
निःश्रेयर्स कुबेन्तीति निःश्रेयसकरीः । निःश्रेयसहेतूनियथथे: । “कृजो हेतुताच्छी-
ल्यानुलोम्येषु” इत्ति हेत्वर्थ टप्रत्ययः | टित्वान्डीप् । क्रियास्तपोदानादिकर्मोणि
वधोदकों हिंसाफलकाः करोति । “उदर्कः फलमुत्तरम्! इत्यमरः । अत एवं मूढः
स पुमान्ग्लानिरेव दोषस्त छिन्दन्तीति ग्लानिदोषच्छिदः पिपासाहारिणी: । क्विप् ॥
स्वच्छा निमेला अपः पड़यति पहुवतीः करोति। “णाविष्टवद्धावे विन््मतोलेक
इति मतुपो छुकू । महाफलसाधनस्यथ तपसस्तुच्छफलेविनियोग: स्वच्छाग्बुनः
पड्ूुसंकरवस्मेक्षावद्धिगेहिंत इत्यर्थ: । अन्न 'यत्तपसो वधोदर्कीकरण्ण तझ्निमैछस्य
'पयसः पहुसंकरीकरणम्' इति वाक्यार्थे वाक्यार्थान्तरमारोप्य प्रतिबिम्बकरणा-
क्षेपाद्संभवद्वस्तुसंबन्धाद्वाक्यार्थीवृत्तिनिदशेना रूंका २: ॥
नन्वर्थकामयोरपि मोक्षवत्पुरुषार्थत्वात्तपसस्तदर्थेत्वे को दोषस्तन्नाह---
+ हिं श चर
मूल दोषस्थ हिंसादेरर्थकामों स मा पुषः ।
तो हि तक्वावबोधस्य दुरुच्छेदावुपण्ठवों ॥ २० ॥
मूलमिति ॥ हिंसादेरिति तद्गणविज्ञानो बहुव्रीहिः। आदिशब्दादनतस्तेया-
दीनां संग्रह: । दोषस्थावगुणस्य मूर्ल कारणभूतो। “खत्रीकामा धनकामाश्र कि
न कुवैन्ति पातकम? इति भावः । अर्थकामो मा सम पुषो नोपचिनुष्व । 'स्मोत्तरे
लड़ च! इति लड़ । 'पुषादि-! इत्यादिना च्लेरडादेश: | हि. यस्मात्तावर्थकामो
तक््वावबोधस्थ तत्त्वज्ञानस्थ । मोक्षसाधनस्येति शेषः । दुरुच्छेदी दुर्वाराबुपष्ठवो
हिंसादिग्रवतेकत्वादन्तकी । अतः पुरुषार्थपरिपन्थिनावेतो न पुरुषाथो वित्यथें: ॥
सुक्तिप्रतिबन्धकत्वादपुरुषार्थावर्थकामा विव्युक्तम् । तत्रार्थस्य दुःखंकनिदान-
व्वादष्यपुरुषाथत्वमिति पश्चभिः अ्पबल्चयति---
अभिद्रोहेण भूतानामजयन्गत्वरीः श्रियः ।
उदन्वानिव सिन्धूनामापदामेति पात्रताम् ॥ २१ ॥
अभिद्वोहेणेत्यादि ॥ भूतानामभिद्रोह्ेण हिंसया गत्वरीरस्थिरा: स्लियः संप-
दो3जैयअनः । उद॒कमस्तीत्युदन्वानुदधि: । “उदन्वानुदधथो च? इति निपातना-
व्माथुः। सिन्धूनां नदीनामिवापदों विपदां पात्रतां मूलत्वमेति ॥
आपत्पात्रतामेव व्यनक्ति---
या गम्याः सत्सहायानां यासु खेदो भय यतः।
तासां कि यज्न दुःखाय विपदामिव संपदाम् ॥ २२ ॥
या इति ॥ याः संपदः सत्सहायानां विद्यमानसाधनानामेव पुंसां गम्याः
साध्या: । विपदो5पि सत्सहायानामेव गम्या:। निस्तीर्या इत्यथः। “ृत्यानां
कतेरि वा! इति पष्ठी । यासु सतीषु खेदो रक्षणादिक्केशः । विपत्सु स्वत ए॒वेति
विशेष: । यतो याभ्यः संपकन्यो भयम् । अनेकानर्थमूलत्वादिति भावः । विपनच्य स्तु
१०६ किराताजुनीये
स्वरूपत एवेति भाव: । कि. बहुना। विपदामिव तासां संपदां संबन्धि न
किम्। अस्तीति रोषः | यहुःखाय न भवति । सर्व दुःखावहमेवेति भावः।
यदाहु:---अथौनामजैने दुःखमार्जेतानां च रक्षणे। नाशे दुःखं ब्यये दुःख घिगयथ
दुःखभाजनम् ॥! इति । अतो हेया इति भावः । अन्न यन्न दुःखायेस्युत्तरवाक्यस्य
यच्छव्दसामर्थ्यात्तासाँ किमिति पूर्ववाक्ये तच्छब्दोपादानं नापेक्षते । तदेतत्का-
अ्यप्रकाशे स्पष्टम ॥
दुरासदानरीनुग्रान्ध् तेविंश्वासजन्मनः ।
भोगान्भोगानिवाहेयान ध्यास्यापन्न दुरलेभा ॥ २३ ॥
दुरासदानिति ॥ कि च। दुरासदान्दुःप्रापान् । विश्वासाजन्स यस्यास्तस्थाः। ज-
न्मोत्तरपदत्वाब्यधिकरणो बहुब्चीहिः। छतेः संतोषस्थोग्रानरीन्। धनिकस्य सर्वन्नाना-
श्राससंभवाद्विखम्भसुखभअकानितद्यथे: । भुज्यन्त इति भोगान्धनान्याहेयानहिषु
भवान् । 'इतिकुक्षिकलशिवस्त्यस््यहिढे ज्! । भोगान्फणानिव । “भोगः सुखे धने
चाहे: शरीरफणयोरपि' इत्युभयत्रापि विश्व: । अध्यास्याधिष्टायापद्विपन्न दुलेभा ।
आशीविषमुखमिव नेच्छन्तमेव भोगिनं पुमांस बलादापदवस्कन्दतीत्थ:ः ॥
इतो$पि स्षियो हेया इत्याह---
नान्तरज्ञाः श्रियो जातु प्रियेरासां न भूयते ।
आसक्तास्ताखमी मूृढा वामशीला हि जन्तवः ॥ २४ ॥
नेति॥ श्रियः संपदो जातु कदाचिदन्तरज्ञा नीचानीचविशेषामिज्ञा न भवनित ।
अत एवासां श्रियां प्रियेन सूयते । न ताः कुन्नाप्यजुरज्यन्तीत्यर्थ: । नन्वर्य श्री-
दोषो न पुरुषदोष इति चेत्तत्राह--मूढा अमी जनास्तास्वननुरक्तास्वपि श्रीष्वा-
सक्ताः । स्रीप्विव श्रीष्वननुरक्ताखजुराग: पुंसामेवाय दोष इत्यथें:। किमर्थ वर्िं
तास्वेव सर्वेषामासक्तिरित्यथोन्तरं न््यस्यति--वामेति । जन्तवों वामशीला वकऋ-"
स्वभावा हि । स्वभावस्थ दुर्वारस्वादिति भावः ॥
यदुक्तम् “नानतरज्ञा: श्चियः” इृति, तदेव भज्ञवन्तरेणाह--
को5पवादः स्तुतिपदे यदशीलेषु चश्चलाः ।
साधुबृत्तानपि छ्ुद्रा विक्षिपन्त्येव संपदः ॥ २५ ॥
क इति ॥ संपदो 5शीलेषु दुःशीलेषु बिषये न तद्विरुदमुच्यते यश्चब्वला इति ।
अतः स्तुतिपदे स्तुतिबिषये तश्र कोपवादः का निन्दा। किंतु क्षुद्राः संपदः
साधुवृत्तानपि विक्षिपन्ययेव जहत्येव । तदेव तासां निनदापदमिसत्यथः । तस्मादर्थों
न पुरुषा्थे इृति संदर्भा्थे: ॥
नमु नार्थेमहमर्थेये, किंतु वीरधर्ममनुपालयन्वैरनियोंतनमिच्छामीत्याशझ्ध
तद॒पि परपीडास्मकत्वादयुक्तमिति छोकचतुष्टयेनाच्टे--
कृतवानन्यदेहेषु कर्ता च विधुरं मनः ।
अप्रियेरिव संयोगो विप्रयोगः प्रियेः सह ॥ २६॥
एकादश सगेः । १५७
कृतवानिति ॥ तत्नात्मदष्टान्तेनेव परपीडातो निवार्तितवब्यमित्याशयेनाह---
अभियेरनिष्वस्तुभि: संयोग इव प्रियेरिष्टवस्तुमिः सह विग्रयोगो विरह्दो3न््यदेहेपु
स्वस्येव देहान्तरेषु । अतीतानाग्रतेष्विति शेष: । मनो बिधुरं दुःखित॑ कृतवान्
कर्ता करिष्यति च। भविष्ये छुद । यह॒तेमाने चानुभूयत इति शेषः । इष्टनाशों
दुःखहेतुरिति सर्वत्रापि त्रेकालिकसिद्धमिति 'छोकाथे: ॥
संप्रतीष्टममागमस्य सुखहेतुत्वमाह--
शन्यमाकीर्णतामेति तुल्यं व्यसनमुत्सवः ।
विप्रलम्भोडपि लाभाय सति प्रियसमागमे ॥। २७ ॥
. शुन्यमिति ॥ प्रियसमागम इष्टजनसंयोगे सतत शून्य रिक्तमप्याकीणेतां संपूर्ण -
तामेति । समद्धमिव प्रतीयत इत्यर्थः । व्यसन विपदप्युत्सवेस्तुल्यम् । “व्यसन
बिपदि अंशे' इत्यममर:। विप्ररूम्भो वद्चना। प्रतारणमिति यावत् । स्रोडपि
लाभाय । कि बहुना, प्रियसंगतस्थ सर्वावस्थास्वपि सुखमेवेत्यर्थः ॥
पुनः प्रकारान्तरेण प्रियवियोगस्य दुःखहेतुत्वमाह---
तदा रम्याण्यरम्याणि ग्रियाः शल्य तदासवः ।
तदेकाकी सबन्धुः सन्निष्टन रहितो यदा ॥ २८ ॥
तदेति ॥ तदा रस्याण्यप्यरस्याण्यमनोहराणि भवन्ति | कि बहुना, प्रिया
असवः प्राणा अपि दशल्यम् | शल्यवद्सह्या भवन्तीदथे। | कि च । तदा
सबनन््धुः सन्नप्येकाक्यसहाय एवं । 'एकादाकिनिश्चवासहाये' इत्याकिनिच्प्रत्ययः ।
यदेष्टेन रहितः ॥
युक्तः प्रमाचसि हितादपेतः परितप्यसे ।
यदि नेशत्मनः पीडा मा सज्ञि भवता जने ॥ २९॥
युक्त इति ॥ कि च । युक्तः हितेनेति शेपः । हितेनेप्टेन युक्त: सन्। प्रमायसि'
प्रकर्षण मायसे हप्यसि । हितादपेतः परितप्यसे परितप्तो भवसि । तपेदेंवादि-
कात्कतेरि लूद । सत्यमेवं ततः किमत आह---यदीति । पीडा आत्मनः स्वस्थ च
नेष्टा यदि ताहि भवता जने परस्मिन्नपि मा सज्ञि न सश्यताम् | सक्षत्तेण्यैन्ता-
त्कमेणि लुड् । आत्मदृष्टान्तेन परपीडातो निवर्तितव्यमित्यर्थ: । पीडाया: परा-
स्मनो: समत्वात् ॥
अथ देहास्थेय भ्रद्धया च परपीडा न कार्येत्याह---
जन्मिनोज्ख खितिं विद्वांछृश्मीमिव चलाचलाम् ।
भवान्मा स॒ वधीरुयाय्यं न््यायाधारा हि साधव; ॥३०॥
जन्मिन इति ॥ कस्य जन्मिन उत्पत्तिधर्मिकस्य शरीरिणः । ब्रीक्षादित्वादिनि: +
स्थिति लक्ष्मी मिव चराचलां चबन्नलां जन्मिधर्मत्वादेव चलाम् । भनित्यामित्यर्थ: ।
चलते: पचायच्। “चरिचलिपतिवदीनां वा द्वित्वमच्याक्काभ्यासस्येति वक्तब्यम!
१ 'न््यायाधीना: इति पाठ:
१५८ किराताजुनीये
इति द्विभावः । अभ्यासस्थागागमश्र । बिद्वान्। जानब्ित्यर्थ: । “बिदेः शतु्वेसु:”
इति वैकल्पिको वसुरादेश: । भवान् । न््यायादनपेतं न््याय्यम् । “घर्मपथ्यर्थेन्या-
यादनपेते' इति यत्प्रद्ययः । मा सम वधीत्। मा नाशयेलथे: । “स्मोत्तरे ऊूड़ः चा
इति लुड् । 'लुडि च' इति हनो वधादेशः । 'शेषे प्रथमः” इति प्रथमपुरुषः। हि
यस्मात्साधवो न््यायाधारा न््यायावल्रूम्बाः । बहुब्रीहिस्तत्पुरुषो वा। न्यायत्यागे
साधुत्वमेव न स्थादिति भावः । 'न्यायाचारा:' इति पाठे न््यायमाचरन्तीति
तथोक्ता: । कमेण्यण् ॥
तर्हिं कि में करतेच्यं तत्राह--
विजहीीहि रणोत्साहं मा तपः साधु नीनशः ।
उच्छेदं जन्मनः कतुमेधि शान्तस्तपोधन ॥ ३१ ॥
विजहीहीति ॥ हे तपोधन, रणोत्साह रणोद्योगम्र । छोको त्तरेषु कार्येषु स्थेया-
न्प्रयल उस्साहस्तं विजहीहि त्यज । “आ च हो! इतीकारः । साधु समीचीनम् ।
निःश्रेयस्करत्वादिति भावः । तपो मा नीनशो न नाशय । नहयतेण्यन्तान्माडु-
योगादाशिषि छुड्ट । अडागमरनिषेधश्व । किंतु जन्मन उच्छेद कर्तुम् । मोक्ष
साधयितुमित्यर्थ: । शान्त एधि । विजिगीषानिबृत्तो भवेत्यर्थ:। 'हुझल्भ्यो हेथि:?
इति थिः । “ध्वसोरेद्वावभ्यासलोपश्व' इत्येकार इति ॥
अथ सर्वथा मे विजयकण्डूतिन निवर्तत इत्याशड्रूब तदान्तःशत्रुविजयेन विधी-
यतां तदुपनोद इत्याह--
जीयन्तां दुजेया देहे रिपवश्रक्षुरादयः ।
जितेषु ननु लोकोओयं तेषु क्ृत्ख॒स्त्वया जितः ॥ ३२॥
जीयन्तामिति ॥ दुजया जजय्याश्रक्षुरादयों देहे वतेमाना रिपवो जीयन्ताम्।
यस्मात्तेप्वन्तःशत्रुपु जितेपु सत्सु व्वयायं कृत्सो लोको जितो नचु । किमुतान्ये
शत्रवस्तदन््तगेता इल्यर्थ: । जितेन्द्रियस्थेन्द्रियार्थनिःस्प्हस्थ वरानुदयाद्विजय-
व्यपदेश:ः ॥
अजितेनिद्रयस्थानिष्टमा चष्टे---
परवानर्थसंसिद्धों नीचबृत्तिरपत्रपः ।
अविधेयेन्द्रियः पुंसां गोरिबेति विधेयताम् ॥ ३३ ॥
परवानिति ॥ अर्थसंसिद्धाभ्यवहारादिस्वार्थला धने परवान्पराधीनः । 'परतज्न:
पराघीनः परवान्' इत्यमरः । नीचबृत्ति: कपणवहनादिनिकृष्टकर्मापत्रपो निलेज्जो-
उविधेयेन्द्रियोजितेन्द्रियः पुमान्गाब॑लीवर्द इव पुंसां विधेयर्तां यथोक्तकारि-
ताम् । प्रेष्यतामिति यावत्। 'विधेयों विनयग्राही वचने स्थित आश्रवः” इत्यमरः।
एति प्राप्नोति । उपमालंकारो5यम्--'प्रकृताप्रकृतयोरर्थसा धर्म्याच्छेषे तु शब्द-
मात्रसाधर्म्यम' इति ॥
१ 'नीचेबृत्तिः इति पाठ:
एकादश सगे; | १५९
न केवर्ल हिंसादिदोषमूलत्वाद्विषयाणां हेयत्वम्, किंत्वपारमार्थिकर्वादपी-
स्वाह---
श्वस्त्वया सुखसंवित्तिः सरणीयाधुनातनी |
इति खम्नोपमान्मत्वा कामान्मा गास्तदड़्ताम् ॥| ३४ ॥
श्र इति ॥ अछघुना भवा अधुनातनीदानींतनी । 'सायंचिरं-! हत्यादिना व्यप्र-
त्ययः । सुखसंबित्तिः सुखानुभवः श्वः परे5हनि त्वया स्मरणीया | न त्वनुभव-
नीया । इति हेतो: । काम्यन्त इति कामा विषयास्तान्खमोपमान्खमतुल्यान्म-
त्वाउतात्त्विकाब्निश्वित्य तदड्गतां तच्छेषत्व कामपरतत्र्ता भा गा न गच्छ ॥
“इणो गा छुडि” इति गादेशः ॥
इतो5पि दहेयाः कामा इत्याह--
अ्रद्धेया विप्रलब्धारः प्रिया विप्रियकारिणः ।
सुदुस्त्यजास्त्यजन्तोडपि कामाः कष्टा हि शत्रवः ॥ रे५॥।
अ्रद्धेया इति ॥ श्रद्धातुम्ा: श्रद्धेया विश्वसनीयास्तथा चविप्रलूब्धार: प्रतारका: ।
विश्वासघातका इल्यर्थ: । तथा प्रीणयन्तीति प्रिया: प्रीतिजनका:। “इगुपघ-! इत्या-
दिना कप्रत्ययः । तथापि विप्रियकारिणो दुःखजननशीला: । कि च । त्यजन्तो5पि
पुरुष विहाय गच्छन्तो5पि सुदुस्त्यजा: स्वयं तेन ल्यक्तमशक्या: कामा विषयाः
कष्टा: कुत्सिताः शत्रवों हि। प्रसिदुशत्रुवैधस्यादिति भाव: । अन्न श्रद्धेयत्वादीनां
विप्रलूम्भक॒त्वादीनां चेकत्र विरोधों विपयस्वाभाव्येन समाधीयत इति बिरोधा-
भासो5लंकारः । तेन च कामानां प्रसिद्धशत्रवेधम्य व्यतिरकेण व्यज्यत इत्यले-
कारेणालंकारध्वनिः ॥
तहिं कि कर्ेव्यमित्याशझ्ट्मे पसं हर ज्नाह--
विविक्तेड्सिन्नगे भूयः शाविते जहुकन्यया ।
प्रत्यासीद॒ति मुक्तिस्त्वां पुरा मा भूरुदायुधः ॥ ३६ ॥
विविक्त इति ॥ विविक्ते बिजने । “विविक्तविजनच्छन्ननिःशलाकास्तथा रह:?
इत्यममरः: | जहुकन्यया गड्या भूयो भूयिष्ठ पुनःपुनवी। “भूयः घुनःपुनः ख्याते
भूतार्थ पुनरव्ययम इति विश्वः । छ्ाबिते सिक्ते | 'पाविते' इति पाठे पविन्रीकृत
इत्यरथ:। अस्मिन्नग इन्द्रकीले त्वां मुक्ति: पुरा निकटे प्रद्यासीदति । संनिकृष्ट
भविष्यतीत्यर्थ: । 'पुरा पुराणे निकटप्रबन्धातीतभाविषु' इति विश्व: । उदायुधों
गृहीतशखो मा भू: । शऊ्त्र विमुश्ेत्र्थः ॥
व्याहृत्य मरुतां पत्याविति वाचमवणखिते |
बचः प्रश्रयगम्भीरमथोवाच कपिध्वजः ॥ २७ ॥
व्याहत्येति ॥ मरुतां पत्या देवेन्द्र इति वां व्याहृत्योक्ल्वावस्थिते सति तृष्णी-
स्थिते सति । अथ कपिध्वजोउजैनः प्रश्रयगस्भीर॑ विनयमधुरम् । “विनयप्रश्यी
समो” इति यादव; । वच उवाचोक्तवान् ॥
१६० किराताजुनीये
किमुवाचेत्यपेक्षायामादी चतुर्मिरिन्द्रवाक्यमुप छोकयज्नाह---
प्रसादरम्यमोजखि गरीयो लाघवान्वितम् ।
साकाइमलुपस्कारं विष्वग्गति निराकुलुम ॥ ३८ ॥
प्रसादेति ॥ प्रसादो5श्न प्रसिद्धार्थपद॒त्वं तेन रम्यम् । 'प्रसिद्धार्थपद॒त्व॑ यत्स
प्रसादो निगद्यते! इति लक्षणात्। ओजस्वि समासभूयिष्ठण् । “ओजः समासभूय-
स्वम! इति शासनात् । गरीयो<र्थ भूयस््वपरिगतस्। न तु शब्दाडम्बरसानत्सि-
त्यर्थें: । छाघवान्वित विम्तरदोषरहितम् । साकाड्डमाकाहुगवत्पदकदम्बात्मकस्। न
तु दुशदाडिमादिवाक्यवदनाकाह्लितमित्यर्थं:. । अनुपस्कारमध्याहारदोषरहितम् ।
विष्वग्गति कृत्खाथेप्रतिपादकम्। न तु सावशेषाथेमत एवं निराकुलम सेकीणों थे म् ॥
न्यायनिर्णातसारत्वान्निरपेश्षमिवागमे ।
अप्रकम्प्यतयान्येषामाम्नायवचनोपमम्् ॥ ३९ ॥
न््यायेति ॥ पुनर्न्यायेन युक्तया निर्णीत्सारत्वाब्रिश्वितार्थस्वाद्धेतोरागसे शास्
विषये निरपेक्षं स्वतनञ्नमिव । युक्तिदाब्यांदेद प्रतीयते । वस्तुतस्तु शाखसिद्धार्थ-
मिवेतीवशब्दाथेः । कि च। अन्येषां प्रतिवादिनासप्रकम्प्यतयानुमानादिभिरबा-
ध्यत्वादप्रत्याख्येयतयाज्नायवचनो पमम् ) वेदवाक्यतुल्यमित्यथें: ॥
पे,
अलड्डब॒त्वाजनरन्ये! क्लुभितोदन्वदूजितम् ।
रे संपत्ते ५
ओदायोदर्थसंपत्तेः शान्त चित्तमपेरिव ॥ ४० ॥
अलघ्डथत्वादिति ॥ अन्येजेनेरलड्डयत्वादनुछ्नीयत्वास्क्षुभितोदन्वदूर्जितसुद्वे -
लाम्भोधिगस्भी रम् । औदायादुक्तिविशेषत्वात् । हश््यविशेषणत्वाद्दा । तदुक्त
दण्डिना--“उत्कर्षवान्युण: कश्निदुक्ते यस्मिन्ग्रतीयते । तदुदाराह्यय तेन सनाथा
काव्यपद्धति:। आाध्यर्विशेषणयुक्तमुदारं कैश्विदिष्यते ॥ इति। “अग्मास्याथेत्वात”
इति केचित् । अन्यत्र तद्यागित्वादिद्र्थ: | अर्थसंपत्ते: प्रयोजनसंपत्ते: । अन्यत्रा-
णिमादिसरूदेः । ऋषेसुनेश्रित्तमिव शान्त सोम्यम् ॥
इृदमीर्ग्गुणोपेत लब्धावसरसाधनम् ।
व्याकुर्यात्कः प्रिय वाक्य यो वक्ता नेदगाशयः ॥ ४१ ॥
इदमिति ॥ इृदमीद्ग्गुणोपेत यथोक्तगुणयुक्तम । इदमुपपदाहुशेः क्विप् । “इदं-
किमोरीइकी' इतीशादेश: । लब्घे आ्राप्तेशबसरसाधने कालोपायो येन तत्प्रिय
प्रीतिकरं वाक्य को वक्ता व्याकुर्याश्याहरेत् । यो वक्ता सो5नीडइगाशय हैइग्विव-
क्षावान्ष भवति । अबुद्धिरिद्यर्थ: । तस्वार्थस््थ वक्तुमशक्यत्वादिति भावः ॥
एवमिन्द्रवाक्यसुपछोक्य नाहमस्योपदेशस्थाधिकारीति परिहरति---
५ पोषों
न ज्ञातं तात यत्स्य पोवोपयमम्नुष्य ते |
शासितुं येन मां धर्म म्रुनिभिस्तुल्यमिच्छसि ॥ ४२ ॥
नेति ॥ हे तात, अमुष्य यत्षस्य तपोरूपस्थास्थ मदीयोद्योगस्य पूर्व चापरं च
चूर्वापरे। न एवं पोर्वापर्य कारण फर्ूं च। चातुर्वण्यौदित्वास्वार्थ प्यव्यत्ययः । ते
एकादश: सगे: । १६१
तब न ज्ञातम् | स्वया न ज्ञायत इत्यथें: | 'मतिबुद्धि-! इत्यादिना वतेमाने क्तः।
तदथ्योगादेव षष्ठी । कुतः। येन कारणेन मां मुनिभिस्तुल्य सदर्श धर्म मोक्षधर्म
शासितुमुपरदेष्टमेच्छसि । शासिरयं दुह्ादित्वाद्टिकर्मको जैयः ॥
अध पोर्दापरय मज्ञात्वाप्युपदेशे दो षमाह---
अविज्ञातप्रबन्धस्य वचो वाचस्पतेरपि ।
ब्रजत्यफलतामेव नयद्गुह इवेहितम् ॥ ४३ ॥
अविज्ञातेति ॥ अविज्ञात: प्रबन्ध: पूवरोपरसंगतिर्येन तस्थ वाचस्पतेईहस्पते-
रपि । कस्कादित्वात्स:। अथवा “षष्चाः पतिपुत्रएष्टपारपदपयस्पोषेषु' इति सकारः ।
शंतस्मादेव ज्ञापकादलुगिति केचित् । वच उपदेशों नयद्वुहो नीतिविरुद्धकारिणः
पुरुषस्येहितमुथ्योग इवाफलतां निष्फलत्वं ब्रजत्येव गच्छत्येव ॥
ननु सदुपदेशस्थ कुतो वेफल्यमित्याशइब सोउप्यस्थाने प्रयुक्तश्रेदू पर क्षेत्रे
शालिबीजवद्धिफल एवेत्याशयेनाह----
श्रेयसो5प्यस्य ते तात बचसो नासि भाजनम् ।
नभसः स्फुटतारस्य राजेरिव विपयेय!ः ॥ ४४ ॥
श्रेयस इति ॥ हे तात। “पुत्रे पितरि पूज्ये च तातशढदं प्रचक्षते! इति। श्रय-
सोडपि हितार्थयोगात्पशस्ततरस्याप्यस्थ ते तव बचसो हितोपदेशरूपस्थ राच्रेवि-
पर्ययो द्विसः स्फुटतारस्यथ व्यक्ततारस्य नभस इव भाजने पातन्न नास्सि । अन-
पघिकारित्वादिति भावः। अतन्नाह्नो नभोमात्रसंबन्धर्सभवे5पि तारासंबन्धासंभवा-
सद्दविशिष्टनभःसंबन्धविरोधा युक्त तारकितस्थय नभसो न पात्रमहरिति ॥
कुतस्ते मोक्षोपदेशानधिकारित्वम् , कि च ते तपसः पोर्वापयमित्यपेक्षायां
तत्सर्व स्वजाद्यादिकथनपूर्वकं निरूपयति---
क्षत्रियस्तनयः पाण्डोरह पार्थों धनंजयः ।
खितः प्रास्तख्थ दायादेश्रांतुर्ज्यप्ठस्य शासने ॥ ४५ ॥
क्षत्रिय इति ॥ अह्ं क्षत्रिय: क्षत्नियकुले जातः । तत्रापि महाकुले प्रसूतः,
वीरसंतानश्रेत्याह-- पाण्डोस्तनय इति । तत्रापि कोन्तेयो5स्मि, न साद्वेय इत्याइ--
पार्थ इति। एथा कुन्ती। तत्सुतः पार्थ: । 'तस्यापत्यम्” इत्यण् । अजुनो5हं महावीर-
श्रेत्याह--धनंजय इति । उत्तरकुरून्विजित्य धनाहरणाद्धनंजयो उस्मी तय थे: । 'खाचि
मुमागमः” इत्युक्त प्राक । धरंजय इत्युक्ते शरीरस्थो वायुः सपेविशेषों वा स्थात्त-
दर्थ पार्य:, गन्धर्वोडपि कश्रित्पथासुतो 5स्ति तद॒थ पाण्डो: सुतः, नमिपारण्ये पाण्डु-
विंशभ्रस्तत्पक्नी पथा नाम काचिद्राह्मणी तत्पुत्रो 5पि स्थात्तदथ क्षश्रिय इति । अथैद
चेत्किमथथ तरह तपस्यसि, मोक्षार्थ वा कि न तपस्थसि, तत्राह--स्थित इति। दाये
पैठक॑ धनमाददत इति दायादा ज्ञातयः। 'दायादो ज्ञातिपुत्रयो:” इति, 'विभक्तपि-
तृद्॒ब्य च दायमाहुमेनीषिण:' इति च विश्व: । 'स्वामीशरादि'सूत्रेण सोपसगगादपि
दायादेति कप्रत्ययान्तो निपातनास्साधुः । तेः प्राम्तस्य राज्याक्षिरस्तस्थ । वरिनिया-
तनार्थिन इलर्थ:। ज्येष्टस्य आतुर्युधिष्टिरसय । वृद्धशब्दादिष्ठन्धत्ययः । बृद्धस्य च
ज्यादेदाः । शासने निदेशे स्थितः । वदाज्षया तपस्यामी ध्यर्थं: । अन्यथा मानहानिः
कि० १७
१६२ किराताजुनीये
सौशञ्ञात्रभड्डः पूज्यपूजाब्यतिक्रमदोषश्र स्फुरतीति भावः | अत एवं हिंसकरसस्य
रागद्वेषकषषायितचेतसः कुतो मे मोक्षाघधिकार इति तात्पयेम् । साथ्थेविशेषणत्वा-
र्परिकरालंक (रः ॥
यदुक्तम् “विरुद्ध: केवल वेषः' इति तत्रोत्तरमाह--
कृष्णद्वेपायनादेशाद्विभर्मि त्रतमीदशम् ।
भृशमाराधने यत्तः स्वाराध्यस्य मरुत्वतः! ॥ 9७६ ॥
कृष्णेति ॥ द्वीपोध्यनं जन्म भूमियेस्य स द्वीपायन: । स एव द्वेपायनो व्यासः ।
प्ज्ञादित्वास्स्वार्थ5णूप्रदयय: । स एवं क्ृष्णवर्णत्वात्कृप्णद्वेपायनश्र । तस्यादेशादुप-
देशादीदशम। विरुद्ध वेषमित्य थे: । बतं तपोनियम बिभार्मे धारयामि। न तु स्वेच्छ -
येति भाव: । अथोपास्यां देवतामाह--भ्ठृशमिति । स्वाराध्यस्थय सुखमारध्यस्य ।
प्रादिसमासः । 'स्वाराधस्य” इति पाठ उपसृष्टात्खल्प्र्यथः । मरुत्वत इन्द्रस्य ।
भ्शं सम्यगाराधने यत्त: | प्रयलवानितद्यथे: । तस्य क्षत्रियद््वतत्वादिति भावः ॥
ननु भवादशशअ्रातृसहायस्थ महावीरस्य युधिष्ठटिरस्य कथमरिपरिभवप्राप्तिरि-
त्वव आह--
द्रक्षान्दीव्यता राज्ञा राज्यमात्मा वय॑ वधू |
नीतानि पणतां नूनमीदशी भवितव्यता ॥ ४७॥
दुरक्षानिति ॥ दुरक्षान् । कपटपाशकैरित्यर्थ:। 'दिवः कर्म व! इति करणे
कमेंसंज्ञा । दीव्यता क्रीडता । “आहूतो न निवर्तेत द्यृतादपि रणादपि” इति शा-
स्रात्। न तु व्यसनितयेति भावः । राज्ञा युधिष्टिरण राज्य राष्ट्रमात्मा स्वयं वर्य
चत्वारोइनुजा वधूजीया द्वोपदी च पणतां ग्लहत्वम् । 'पणोउक्षेपु ग्लहो क्षास्तु
देवनाः पाशकाश्र ते! इत्यमरः । नीतानि। सब यूते राज्ञा हारितमित्यथे: । नीता-
नीति नपुंसकेकशेषः । नयतेहिंकर्मकत्वात्पधाने कमैणि क्तः। ननु सर्वज्ञस्य राज्ञः
कथमियमविम्तश्यकारिता तत्राह--भवितव्यतानर्थानामवरय भावितेदशी नूने नि-
ख्रितम्। नात्र संशय इत्यथ:। बुद्धिरपि भवितव्यतानुसारिण्येव । न स्वतश्रेत्य थे: ॥
नन्रु तथापि तबैव तेप्वासज्गी न तेषां त्वयि तन्नाह--
तेनानुजसहायेन द्रोपद्या च मया विना।
भृशमायामियामासु यामिनीष्वमितप्यते ॥ ४८ ॥
तेनेति ॥ अनुजाः सहाया यस्य तेन । अनुजयुक्तेनेत्यथे: । तुल्ययोगः सहा-
यार्थे: । तेन युधिष्टिरेण द्वोपद्या च मया बिना । मद्विरहादित्यथे: । आयामिनों
दीघो यामाः प्रहरा यासां तास्तासु। दुःखितस्थ तथाभावादिति भाव: । यामिनी-
दवमितप्यते । भावे रद । तेषु मद्गत्तेषां मय्यप्यासब्ञाज्न वेराग्यावकाश इत्यथेः ॥
अथ वेरनिर्यातनस्यावरय भावद्योतनाय चतुर्मिः परनिकारान्वणेयति---
हतोत्तरीयां ग्रसभ समभायामागतहियः ।
मर्मच्छिदा नो वचसा निरतक्षन्नरातयः ॥ ४९॥
एकादशः सगे: । १६१३
इतेत्यादि ॥ अरातयः शत्नवः सभायां प्रसभ बलात्कारेण हतोत्तरीयामत
एवागतहिय:ः संग्राप्तलज्नान्नो5स्मान्ममैच्छिदा ममेच्छेदिना वचसा निरतक्षन्नशा-
तयन् । वस्ताद्यपहारवाक्पारुष्याभ्यां तथा व्यथयामासुरित्यर्थ:। तक्षणशब्द्सा-
मथ्याद्बचसों वास्यौपस्यं ग्रम्यत इति वस्तुनालंकारध्वनिः ॥
अथातिदुःसहनिकारान्तरमाह---
उपाधत्त सपत्रेषु क्रष्णाया गुरुसंनिधों ।
भावमानयने सत्या; सत्यंकारमिवान्तकशः ॥ ५० ॥
उपाधत्तेति ॥ अन्तको झूृत्युगुरुसंनिधो भीष्मद्रोणादिसमक्षमेव सत्याः पति-
बताया: कृष्णाया ह्वीपद्या आनयने केशाम्बरादिकर्षणे भाव॑ चित्तामिप्रायमितः
परमनेन पाण्डवाभिभवेनैतान्खनगरं नेष्यामील्येवंभू्त सत्यंकारमिव । क्रियते-
उनेनेति कारः। करणे घन्र् | सत्यस्य कारः सत्यंकारः सत्यापनम् । चिकीषिंतस्य
कार्यस्यावइय क्रियास्थापनाथ परहस्त यद्दीयते स सत्येकारः । क्रियादों सत्यदा-
ढ्योय प्राग्दीयमानो मूल्येकदेशश्र। 'कीबे सत्यापन सत्यंकारः सत्याकृति: ख्रियाम'
इत्यमरः । 'कारे सत्यागद्स्थ' इति मुमागमः । तमिव सपत्रेपूपाधत्त निहितवान्।
तेषां विनाशकाले विपरीतबुद्धिमुत्पादितवानित्यथे: ॥
केनेयमाकृष्टा सभ्येवां कि कृत ततन्नाह--
तामेक्षन्त क्षणं सभ्या दुःशासनंपुरः/सराम् ।
अभिसायाकेमाजत्तां छायामिव महातरोः ॥ ५१ ॥
तामिति ॥ दुःशासनः पुरःसरो यस्यास्तां तथोक्ताम्। दुःशासनेन सभा प्रत्या-
कृष्यमाणामित्यर्थ: । 'अनुपसजनात्' इति न डीप। तां कृष्णाम् । सभायां साधव:
सभ्या: । 'सभाया यः? इति यप्रत्ययः। अभिसायाक दिनान्तसूर्यामि मुखम् ।
स्थितस्पेति शेष: । 'सायो नाशदिनान्तयोः' इति विश्व: । “लक्षणेनामिप्रती
आभिमुख्ये' इत्यव्ययी भावः। महातरोः संबन्धिनीमाबृत्तां छायामिव तां क्ृष्णां
क्षणमेक्षन्त । न चिरं जुगुप्सितत्वात्। नापि किंचिब्याप्रियन्त माध्यस्थ्य भद्गभ-
यात् । ते त्वकंवदेव साक्षित्वमात्रमास्थिता इत्यर्थ:। अन्नाकृष्यमाणाया: कृष्णाया
आक्रष्टारं प्रति पराड्युखत्वादाबृत्तच्छायापम्यम। तथापि तां न मुञ्नतीति दुःशा-
सनस्य तरुसाम्यम् ॥
अथास्थास्तादात्मिकमायथाथ्य चर्णेयति---
अयथार्थक्रियारम्मे! पतिभिः किं तंवेधितेः ।
अरुध्येतामितीवाया नयने बाष्पवारिणा ॥ ५२ ॥
अयथार्थेति ॥ अयथार्था मिध्याभूता: क्रियारम्भा: पतिशब्दप्रवृत्ति निमित्त भूत-
कर्मोद्योगा येषां ते: । वामरक्षद्धिरित्य्थं:। तव संबन्धिभिः । पानित रक्षन्तीति
पतयो भर्तारः । 'पातेडंति:” इत्योणादिको डतिप्रत्ययः । तेरीक्षितरवेक्षितः किम्।
न किंचित्फलमस्तीत्यथे: । इतीवेत्थं विचायवेत्युस्पेक्षा । बाप्पवारिणास्था: कृष्णाया
नयने अरुध्येतामाजृते । रुधेः कमेणि रू | अशरणा रुरोदेत्यर्थः ॥
१ पुरोगमाम्? इति पाठः. २ निरीक्षितैः इति पाठः-
१६४ किराताजुनीये
ननु भवक्तिः किमर्थमसमर्थैरिवोपेक्षितं तत्राह--
सोढवान्नो दशामन्त्यां ज्यायानेव गुणप्रियः ।
सुलभो हि द्विषां भज्गो दुलेभा सत्खवाच्यता ॥ ५३ ॥
सोढवानिति ॥ गुणाः प्रिया यस्य स ग्ुणप्रियः प्रियगुणः । “वा श्रियस्थ” इति
परनिपातः । ज्यायानग्रजो युधिष्ठिर एवं । बृद्धशब्दादीयसुनि “ज्यादादीयसः?
इत्याकारादेशः । नो 5स्माकमन्ते भवामन्त्यां निकृष्टों दशामवस्थां सोढवाजन्न तु बयम्।
किंतु तदवरुछा इति भावः । ननु शत्रूपेक्षा महानथेका रिणीत्याशछ्याइ--सुरूभ
इति । द्विषां विद्विषां भद्अः सुलभ: । काछान्तरे5पीति शेषः । सत्सु सजनेष्ववा-
च्यता निन्दता दुर्लभा न तु शत्रूपेक्षा । हि असिद्धो । शत्रुपेक्षातों लोकापवाद एव
बलवान । तस्योत्पन्नस्य पुनरप्रतिबिधेयत्वात्स च समयोछइने स्थादेवेति भावः ॥
ननु शब्रुवधे राज्ञां को नामापवादः अत्युत कीर्तिरेवेत्याशडडध, सत्यं स एव
समयोछड्डनकलक्धितकीर्त्या महानिन्दानिदानमित्याशयेनाह---
खित्यतिक्रान्तिभीरूणि खच्छान्याकुलितान्यपि ।
तोयानि तोयराशीनां मनांसि च मनखिनाम् ॥ ५४ ॥
स्थितीति ॥ तोयराशीनां समुद्राणां तोयानि मनस्विनां मनांसि च स्थित्य-
तिक्रान्तेमेयादोछट्टनारेतोर्भी रूण्यत एवाकुलितानि संक्षोभितान्यपि स्वच्छान्य-
कलुषाणि । न त्वरन्त इत्यर्थ: | मनस्वययं युधिष्ठटिर इति भाव: | अन्न तोयानां
सामान्यतो मनस्विनां चापकृतानामेव गुणतोल्यादोपस्यस्थ गम्यतया तुल्ययोगि-
ताछंकारः । गुणश्रात्र भीरुत्वे स्वच्छता च ॥
नन्वजातशत्नों: स्वजनवैरे कि कारणमित्याशड्र्वास्मत्सोहादमेवेत्याह--
धार्तराषट्टः सह प्रीतिवेरमसाखसयत ।
असन्मेत्री हि दोषाय कूलच्छायेव सेविता ॥ ५५ ॥
धातेराष्टरिति ॥ धातेराष्टईतराष्ट्रपुत्रीँ: सह ग्रीतिः सोहादमेवास्मासु विषये
बैरमसूयत सूतवती । सूयतेदेंवादिकात्कतेरि लूड़ । नन्ु सोदाई वेरजनकं चेह्नि-
प्रतिषिद्ध तत्रनाह--असदिति। हि यस्मादसन्मेन्नरी दुजेनेन संगतिः कूलस्था-
सन्नपातस्थ नदीतटस्य छायेव सेविता श्रिता सती दोषायानथोय मवति । न
खलु दुजेनः सुजनवन्मिश्नद्वोहपातकं पदयतीति भावः । उपमाग्राणितो5यमथो-
स्तरन्यासालंकारः ॥
नन्वादावेव तेषां वृत्तमविज्ञाय कर्थ मेन्नी इृतेल्याशड्डब, कि कुमें:, दुर्जनबृत्त
दुर्विजेयमित्याह---
अपवादादभीतस्थ समस्य घुणदोपयोः ।
असद्व त्तरहोबृत्तं दुर्विभाव॑ विधेरिव ॥ ५६ ॥
अपवादादिति ॥ अपवादाजनाक्रोशादभीतस्थ । अजुगुप्समानस्येलर्थ:। गुणदो-
षयोः समस्य तुल्यबुदधेः । निम्रहाजुअद्दो गुणदोषयोरननुरुन्धत इत्यर्थ:। विधावष्ये-
२ तटच्छायेव? इति पाठः- २ दुर्विभाव्यम? इति पाठ:
एकादशः सगे; | १६५
तद्विशेषण योज्यम् । असद्दुत्तेदुराचार॒स्थ धूर्तस्याहोबृत्तमीहित॑ विधेदेवस्थ वृत्त-
मिव दुर्विभाव विभावयितुमशक्यसर् । किंतु कार्येक्समधिगम्यमित्यर्थंः । भव-
वेण्यन्तात्कृच्छारथ खल्प्रद्ययः ॥
ननन््वेव मानी कर्थ परिभूतो जीवसि तन्नाह--
ध्वंसेत हृदय सद्यः परिभूतस मे परेः ।
यद्यमर्षः प्रतीकारं श्रजालम्ब॑ न लम्भयेत् ॥ ५७ ॥
ध्वंसेतेति ॥ परेः शत्रुभि: परिभूतस्य से हृदय सद्यो ध्वंसेत। अश्येदित्यथः ।
अमर्षः कर्ता प्रतीकारं प्रतिक्रियारूपं भुजारूम्बं हस्तावलम्बन न लम्भयेन्न ग्राहये-
यदि । हृदयेनेति शेषः । सत्यं जीवामि प्रतिविधित्सया। न तु निलेजतयेति भावः ॥
ननु तवेव को5यमभिमानस्तत्राह--
अवधूयारिभिनीता हरिणैस्तुल्यइत्तिताम् ।
अन्योन्यस्थापि जिहीमः कि पुनः सहवासिनाम्॥ ५८ ॥
अवधूयेति ॥ अरिभिरवधूय परिभूय हरिणेरूगेस्तुल्यवृत्तितां तुल्यजीवनत्वम् ।
चन्याहारतामित्यथें: । नीता: प्रापिता वयम्। पद्मापीति शेषः । अन्योन्यस्यथापि
जिहीमो लजामहे । सहवासिनां सहचारिणां फि पुनः । प्रागेव जिह्ीम इति
किमु वक्तव्यमित्यथः। क्रियायोगे संबन्धसामान्ये षष्ठी । अन्न वर्य पश्चापि तुल्या-
भिमाना एवं । इदे तु मदेकसाध्य कर्मेति मुनिशासनान्मयानुष्ठीयत इति भावः ॥
ननु ॒तहीं दुःखेकनिदानमन्तःशत्रुमान एवं त्यज्यतामितद्याशइ् तत्त्यागे
दोषमाह---
शक्तिवेकल्यनम्रस्थ निःसारत्वाह्ृघीयसः ।
जन्मिनो मानहीनस तृणस्य च समा गतिः ॥ ५९ ॥
शक्तीति ॥ शक्तिबेकल्येनोत्साहादिशक्तिवेधुर्यणावष्टम्भसामथ्यविरहेण
नम्नस्य प्रह्मी भूतस्य विधेय भूतस्य च निःसारत्वाइबेलत्वात्। स्थिरांशरहितत्वाच् ।
'सारो बले स्थिरांशे चा! इतमरः। लघधीयसो गोरवहीनस्थ नीरसस्थ च ।
मानहीनस्य जन्मिनो जन्तो:ः । चीण्मादित्वादिनिः । तृणस्य च गतिरवस्था समेति
मानहीनस्य तृणादपि निकृष्टव्वान्न त्याज्यो मान इति भाव: । केषालंकारो5्य
तदनुप्राणितेयमुपमेत्यनेकार्थदीपिकेति व्यज्यते ॥
मानत्यागे दोषमुक्त्वा तत्सद्भावे घहभिगुणमाह---
अलझ्ढय॑ तत्तदुद्वीक्ष्य॑ यंघदुच्चेमेहीमृताम् ।
प्रियतां ज्यायसीं मा गान्महतां केन तुड़्ता ॥ ६० ॥
अलद्डथमिति ॥ महीभ्वतां पर्वतानां संबन्धि यद्यच्छृड्भादिकमुच्चेरुल्ञत॑ तत्तद-
ल्डभमुद्वीक्ष्योओ द्य । तकंयित्वेति यावत् | महतां महात्मनां तुझ्ता मानोन्नत्य
ज्यायसीं प्रियतां प्रियत्व केन हेतुना मागात् । न केनापि प्रियत्व गच्छत्येवेत्यर्थ:
१ 'तुस्यरूपताम? शति पाठः २ “चदेवोचैः इति पाठः-
१६६ किराताजुनीये -
आशिषि माढि लुदड्ध । अटो5पवादः । दैवादनिच्छतो5पीच्छामुत्पादयत्येवौषधव-
दिल्यथे:। आशा सनार्थमाशी:प्रयोग: । उद्दीक्ष्येश्समानकर्दुकस्वनिर्देश: कचिठयो-
गदशनात्सोढवब्यः । केचित् “उद्दीक्ष्यम्” इति पठन्ति । तत्न यद्यदुश्चैस्तत्तदलब्थ-
मुद्दीक्ष्मवललोकनीयं न चोछट्डनीयमिति । अतो महतामिदादि योजयन्ति ॥
तावदाश्रीयते लक्ष्म्या तावदस्य खिरं यशः ।
पुरुषस्तावदेवासो यावन्मानान्न हीयते ॥ ६१ ॥
तावदिति ॥ कि च। तावदेवासो लक्ष्म्याश्रीयते । तावदस्थ पुंसो यशः
स्थिरस् । तावदेवासो पुरुषः । पुरुषत्वेन गण्यत हइत्यथः। यावन्मानादमिमा-
नाज्न हीयते न अश्यति । मानहीनस्य न किंचिच्छुभमस्तीद्यर्थें: ॥
स पुमानर्थवज़न्मा यख्थ नाप्नि पुरःस्थिते ।
नान््यामडुलिमम्येति संख्यायामुद्यताडुलि! ॥ ६२ ॥
स इति ॥ स पुमानर्थवजन्मा सार्थेकजन्मा यस्य पुंसो नाज्नि पुरोड्ग्र स्थिते
सति संख्यायां पुरुषणणनाप्रस्ताव उद्यता गुणमधिकृत्योन्नमिताहुलिरन्यां द्विती-
यामड्ुलिम् | उद्यतामिति शेषः । नाभ्येति न ग्राप्नोति । अद्वितीयत्वादस्वेल्यर्थ:।
एतन्मानरहितस्थ न संभवतीति भावः ॥
दुरासदवनज्यायान्गम्यस्तुड्रोडपि भूधरः ।
न जहाति महोजस्क मानग्रांशुमलछ्यता ॥ 5३ ॥
दुरासदेति ॥ दुरासदैर्वनेज्यायान्प्रवृद्धम्तथापि तुझोडपि भूघरो गम्यों गन्तुं
शक्य एवं । प्रसिद्टं चेतदिति भावः । महोजस्कं प्रतापसंपन्न॑ मानआंश मानो-
ज्तम् । पुरुषमिति शेषः । अलद्बघता न जहाति । कदाचिन्मानी रूड्डयितु न
शक््यत हत्यथेः । गिरेरपि गरीयान्मानाधिक इति भावः। अतन्नोपमसानारूधरादु-
पमेयर्य मानिनो धमोनतरसाम्ये5प्यछइ्यत्वेनाधिक्यकथनाब्य तिरेका्ंकारः ॥
+ तब +
गुरून्कुर्वन्ति ते वंश्यानन्वर्था तर्वसुंधरा ।
येषां यशांसि शुआ्राणि हेपयन्तीन्दुमण्डलम् ॥ ६४ ॥
गुरूनिति ॥ ते नरा वंश्यानन्वये भवान्गुरून्कुवैन्ति प्रथथनित । स्वनात्ना
व्यपदेशयन्ति रघुदिलीपादिवदित्यथ: । तेनेरे:। वसूनि धनानि घरतीति वसुंधरा ।
'संज्ञायां भतृवृ॒जि-! इत्यादिना खच्प्रत्यये 'खचि हस्वः” इति हस्वाज्ञागमश्र ।
अन्व्थोनुगताथो । तेषां वसुभूतानों धारणादिति भावः | येषां झुआणि यहशां-
सीन्दुमण्डर्ुं हेपयनित रूज़यन्ति । यशसो निष्कलड्डत्वादिति भाव: । इद्श हि
यशो मानसहत एवं संभवतीति तात्पयार्थ:। हीघातोण्येन्तालद । “अरतिटी-?
इत्यादिना पुगागमः । अन्न ह्ेपणस्थ साहश्यपर्यवसानादुपमारुंकारः ॥
उदाहरणमाशीःपषु ग्रथमे ते मनखिनामस् ।
शुष्केशनिरिवामर्षो येररातिषु पात्यते ॥ ६५॥
१बह्ानिःइतिपाठः
एकादशः सगेः-। १६७
उदाहरणमिति ॥ यैरमर्षः क्रोधः झ॒ष्के नीरसेड्शनिरिवारातिषु विषये पात्यते
प्रक्षिप्पते मनस्विनां मानिनां प्रथमे5ग्रेसरास्त आशी:ःपु पुरुषरेव भवितव्यमेवं-
रूपासूदाहरणं निद्शनस्् ॥ भवन्तीति शेषः । रामादिवदुपमान भवन्तीत्यथें: ।
अतो न व्याज्यों मान इति संदर्भार्थे: ॥
यदुक्तम् “अभिद्वरोहेण भूतानाम्! इत्यादि, तत्र युग्मेनोत्तरमाह---
न सुख ग्रार्थये नार्थमुदन््वद्गीचिचश्वलम् ।
नानित्यताशनेस्रयन्विविक्ते त्र्मणः पदम् ॥ ६६ ॥
नेत्यादि ॥ उदन्वद्वीचिरिव चब्चर्ू समुद्रतरज्गवदस्थिरं सुख कार्म न प्रार्थये
नेच्छामि । तथा चब्चलमर्थ च न प्रार्थेये । किं चानित्यता विनाशिता सेवाश-
निस्तस्मात्नस्यन्बिभ्यन्ू । वा आश-! इत्यादिना शयन्प्रत्ययः। विविक्ते निर्बाध
बरह्मणो वेघस आत्मनः पद्मयत इति पद स्थानमेक्यलक्षणं मुक्ति च न प्रार्थये ।
गतेन यदुक्तम् 'उच्छेद जन्मनः कर्तुम्! इत्यादि, तत्समाहितम् ॥
(४ १ + 3
प्रमाएमयशःपड्ूमिच्छेयं छन्नना कतस ।
लि
चधव्यतापितारातिवनितालोचनाम्बुभिः ॥ ६७ ॥
अमाष्ट्रमिति ॥ किंतु छन्नना कपटेन क्ृतम्। शत्रुभिरिति शोषः । अयश इक
पहडुमिति रूपकालंकारः । वैधब्येन तापितानां दुःखीकृतानामरातिवनितानां
लोचनास्बुभिः प्रमा्ट क्षाउथितुमिच्छेयमभिलपेयम् । इषिधातोरलिंडि रूपम् ॥
वेरनिर्यातनातिरिक्त न किंचिदिच्छामीलथे: ॥
एवं तहिं 'यः करोति वधोदकोः' इत्याधुक्तरोषः स्थादित्याशझ्ामश्जी कृय
ग्लानिन दोपषायेति न्यायमाशित्य युग्मेनोत्तरमाह---
अंपहस्येज्थवा सद्धिः प्रमादों वास्तु मे घियः ।
अख्ानविहितायासः कार्म जिह्ेतु मा भवान् ॥ ६८ ॥
अपहस्य इत्यादि ॥ अथवा सद्विः पण्डितरपहस्थ । अपहसिष्य इत्यथेः ।
“वरतेमानसामीषप्ये वतेमानवद्दा' इति हसत्तेरण्यन्तास्कमैणि छंद । ण्यन्तस्तु
आन्तपाठः । में घियः प्रमादो$नवधानत्व वास्तु । भवानप्यस्थानेइयोग्यबिषये
विहित आयासो हितोपदेशप्रयासो येन स तथोक्तः | विफलग्रयत्र: सल्नित्यर्थः ॥
काम मा जिहेतु लजताम् ॥
वंशलक्ष्मीमजुद्धृत्य समुच्छेदेन विद्विपाम् ।
निवोणमपि मन्येड्हमन्तरायं जयश्रियः ॥ ६९ ॥
वंशेति ॥ अइ तु विद्विषां शत्रूणां समुच्छेदेन विनाशेन करणेन वंशलरूद्ष्मी-
मनुडुल्यापुनरावर्ल निर्वा्ण मोक्षमपि जयश्रियोबन्तराय विज्न मनन््ये । न तु
पुरुषार्थेभिय थे: । किमुतान्योत्सवादिकमिति भावः ॥
१ न चानितद्याशनेः इति पाठ: २ इच्छामि' इति पाठ: है 'गतम इति पाठ३-
४ 'अवहस्य? इति पाठ:-
१६८ 'किराताजुनीये
' नन््वरय॑ ते दरागह इृत्यत आह---
अजन्मा पुरुषस्तावद्वतासुस्तृणमेव वा ।
यावन्नेषुभिरादत्ते विलप्तमरिभियेश। ॥। ७० ॥
अजन्मेति ॥ पुरुषो यावदरिभिर्विलुप्त संहतं यश हृपुमिनोद्त्ते । अरिवधेन
न प्रत्याहरतीत्यर्थ: । तावदुजन्मा । अजातप्राय इत्यथः। नन्वजातोडपि जनना-
न्तरमुपयुज्यत एवेत्यरुच्या पक्षान्तरमाह--गतासुम्देतः ॥ खततुल्य इत्यर्थः ।
झतो5पि प्रागुपथुक्तवानित्यरुच्याह---ठृणमेवेति । ठृणतुल्य इत्यथेः । अर्किचि-
त्करस्थ त्रैकाल्या नुपयोगाजीवन्मूत इत्यर्थं: । अतो नाहमाग्रहाद्रवीमि । कि तु
वीरघर्ममनुपालयामीति भावः ॥
सर्वथा वैरनियांतन कर्तब्यमिध्युक्तम्। तदकरणे पुरुषगुणानां हानिदो पमाह--
अनिजयेन दिपतां यस्यामर्षः प्रशाम्यति ।
पुरुषोक्तिः कथं तसिन्त्रूहि त्व॑ं हि. तपोधन ॥ ७१॥
अनिर्जयेनेति ॥ यस्थामर्ष: क्रोधो द्विषतां शत्रूणामनिर्जेयेन निर्जयं बिनेव
प्रशाम्यति । उपलक्षण तृतीया। तस्मिन्पुरुष इत्युक्तिः पुरुषशब्दः कथम् | न
कथंचिदित्यथें: । प्रवतेत इति शेष: । प्रवृत्तिनिमित्तस्य पुरुषकारस्थाभावादिति
भावः । हे तपोधन, त्वं हि त्वमेव बहि कथय । न च ते फिंचिद्विदितमस्तीति
भाव: । “हि हेताववधारणे” इत्यमरः ॥
नजु पुरुषत्वजात्थेव पुरुपोक्तिप्रवृत्ते: कि. पुरुषकारेण, ततन्नाह--कृंतमित्या-
दिद्वयेन ॥
कृत पुरुपशब्देन जातिमात्रावलम्बिना ।
योष्ड्रीकृतगुणेः छाध्य/ सविसयम्ु॒दाहृतः ॥ ७२॥
कृतमिति ॥ जातिमात्रावरम्बिना जातिमान्राभिधायिना पुरुषशब्देन कृत-
मलम्। न तेन फिंचित्साध्यत दृत्यर्थः। अन्न गम्यमानसाधनक्रियापेक्षया कर-
णत्वात्ततीयेत्युक्त प्राक । कृतमिति निषेधार्थममव्ययं चादिषु पठ्यते। सत्य जाति-
मात्रेषपि पुरुषशब्दः प्रवर्तते । परंतु नासो पुंसामाशास्थः पश्चादिसाधारण्या-
दिति तात्पयार्थ: | तहिं कीदक्छाष्य इत्याशइ्धाह--य इत्यादिनाथैद्येन ।
अड्जीक्ृतगुणगुणपक्षपातिभिय: पुमान् श्लाध्यः स्तुत्यः सन््सविस्मय ससंभअ्रममुदा-
हतः कथित: | पुंसेदशेन भवितव्यमिति निदा्शितः ॥
ग्रसमानमिवोजांसि सदसा गोरवेरितम् ।
नाम यस्याभिनन्दन्ति द्विषोषपि स पुमान्पुमान् ॥ ७३॥
ग्रसमानमिति ॥ कि च। सदसा सभया गोरवेणेरित कथाप्रसब्लेषु गौरवपूर्वक-
मुचारित सतद्। ओजांसि झृण्वतां तेजांसि प्रसमानं गिलदिव स्थितं यस्य पुंसो
नाम द्विषोउप्यभिनन्दन्त्नुमोदन्ते । किमुत सुहद इति भावः। स पुमान्पुमान्।
पुरुषत्येन गण्यत हत्यथेः । प्रथमः पुंशबव्दो जातिवचनो द्वितीयो गुणबचनः । स
१ तु! इति पाठः- २ 'मत्त” इति पाठः-
एकादश सगे; । १६९
एवं हाध्य:। अन्न पुमान्पुमानिति तात्पर्यमात्रभेदमिन्नशब्दार्थ पोनरुत्तयक्तक्षणो
छाटाजुप्रासो $रंकारः । तथा च सूत्रम--“तात्पबंभेदयुक्तो छाटानुप्रासः इति ॥
ननु सत्सु भीमादिषु तवैवायं को5मिनिवेश हत्यत्नाह--
यथाग्रतिज्ञं द्िषतां युधि श्रतिचिकीर्षया ।
ममवाध्येति नृपतिस्तृष्यन्निव जलाजले। ॥ ७४॥
यथेति॥ नृपतियुधिष्ठिरों यथाप्रतिज्ञ युथि द्विषतां प्रतिचिकीर्षया द्विषतः
प्रतिकर्तुमिच्छया ॥ प्रतिज्ञानुसारेणेव जिघांसयेत्यर्थ: । तृष्यन्पिपासुजेलाअलेरिव
ममैवाध्येतीच्छति कार्यसिद्धेमेंदायत्तत्वान्मामेव स्मरति । अतो5्यं ममाभिनिवेश
इत्यथे: । “अधीगर्थे-! इत्यादिना क्मेणि षष्ठी ॥
ननु युधिष्ठिरः स्वार्थ साधयति, त्वया च स्वार्थमात्रमनुसंघीयतामित्यत आह-
स वंशस्थावदातस्थ शशाड्रस्सेव लाज्छनम् ।
कृच्छेषु व्यर्थया यत्र भूयते भतुराज्या ॥ ७५॥
स इति ॥ स नरो5वदातस्थ स्वच्छस्थ वंशस्य शशाह्ूस्येव लाज्छन॑ कलडू: ।
यत्न यस्मिन्पुरुषे कृच्छेपु व्यसनेपु भर्तु: स्वामिन आज्षया व्यर्थया भूयते। भावे
लद्॒ । आपदि स्वार्थलाधकः कुलघातकः तत्कथ स्वार्थनिष्ठकायेता युक्तेत्वर्थें: ॥
यदुक्तम् 'विजहीहि रणोत्साहम्! इत्यादि तन्नोत्तरमाह--
कथ वादीयतामवांझ्ुनिता धर्मरोधिनी ।
आश्रमानुक्रमः पूर्वें: सर्यते न व्यतिक्रमः ॥ ७६॥
कथप्रिति ॥ धर्मेविरोधिन्यर्वाग्गाईस्थ्यातागेव मुनिता वानपश्रस्थत्व॑ चतुर्था-
श्रमता वा। वर्णप्रकमोण तस्थ विधानात् “त्रयाणां वर्णानां वेदमधघीत्य चत्वार
आश्रमा:”? इति सूत्रकारवचनाघ्च क्षत्रियस्थापि केश्विदिष्टव्वात्। तदेतत्सम्यग्विवे-
वितमस्माभी रघुवंशसंजीविन्यामू--'स किलाश्रममन्त्यमाश्रित:? इत्यन्न । कर्थ
वा आदीयतां मया कं वाद्जीक्रियताम् । संग्रश्ने लोटू । तथाहि । पूवेंमेन्वा-
दिभिराश्रमानुक्रमः स्मयंते । न तु व्यतिक्रमः । “ब्रह्मचारी भूत्वा ग्ृही
भवेत् गृही भृत्वा वनी भवेत् बनी भूत्वा प्रत्नजेत' इति श्रु्यजुसारादित्यर्थ: ॥
एतद्पि “चत्वार आश्रमाः? इल्येतत्पक्षमाश्रित्योक्तम् । “यदि चेद्वैराग्यं ठदा गद्दा-
चर्यादेव प्रत्रजेद्रहाद्या वनाद्वा' इति व्युत्कमपक्षस्थापि श्रवणात् सामान्येन
विशेषसमर्थनरूपो 3र्थान्तरन्यासः ॥
ननु भवान्गृहस्थ एवं तत्कथमर्वाझुनित्वविरोध इत्याशक्, सत्य॑ गृहस्थो-
उस्मि, तथापि कृतनिखिलगृहस्थकतेव्यस्थेच वानअस्थाधिकारो न ग्रहस्थमात्रस्य !
न चाहमद्यापि कृतकृत्य इत्युत्ततरमाह--
आसक्ता धूरियं रूढा जननी दूरगा च मे ।
तिरस्करोति खातच्य॑ ज्यायांश्राचारवान्ञप: ॥ ७७ ॥
१ “भमामेव” इति पाठःः २ 'जलाअलिम? इति पाठः-
१७० किराताजुनीये
आसक्तेति ॥ आसक्ता लग्मा । अवश्य कतंव्येत्यथें: । रूढा प्रसिदा । महती-
त्यर्थें: । इये पूर्वोक्ता धूंवेंरनियातनभारः। दूरगा दूरवार्तिनी जननी च मातापि।
तथा नृपोड्प्याचारवान् । तपोडधिक इत्यर्थ: । तन्नापि ज्यायास्येष्टो नुपो युधि-
छहिरश्व मे मम स्वातह्ष्य स्वाच्छन्य तिरस्करोति दूरीकरोति । आश्रमान्तरं प्रति-
बन्नातीलर्थ: । तिरस्करोतीति ग्रत्मेकममिसंबध्यते । अन्यथा बहुबचनप्रसड्ञात् ॥
उक्तमर्थमुपसंहरति---
खधमंमनुरुन्धन्ते नातिक्रममरातिमिः ।
पलायन्ते कृतध्वंसा नाहवान्मानशालिन। ॥| ७८॥
स्वधमेमिति ॥ मानशालिनः खधम क्षात्रधरममनुरुन्धन्तेडनुवतेन्ते । अतिकर्म
स्वधर्मातिक्रमं॑ नानुरुन््धन्ते । ततः किसत आह--अरातिभिरिति । अरातिभिः
कृतध्यंसा कृतापकाराः सन्त आहवाज्ञ पलायन्ते । अयमेव खधर्मानुरोध
इत्यर्थ: । 'उपसगेस्यायतो” इति रेफस्य रूत्वम् | अन्न मनुः--“न निवर्तेत सड्भा-
मात््षात्रधर्मेंमनुस्सरन” इति । अत्रोत्तरवाक्यार्थ प्रति पूर्ववाक्यार्थस्य हेतुत्वाद्वा-
क्यार्थेहेतुक काव्यलिदड्भमरूंकारः ॥
किंबहुना ममाय॑ निश्चयः श्रूयतामित्याह---
विच्छिन्नाअविलायं वा विलीये नगमूर्धनि ।
आराध्य वा सहस्राक्षमयशःशल्यसुद्धरे | ७९॥
विच्छिन्नेति ॥ विच्छिन्न वाताहतं यदुअ तद्व विलीयेति विच्छिन्नाभश्नविलाय
यथा तथा । “उपमाने कमेणि च' इति कर्ंयुपपदे णमुलू। नगमूधेन्यस्मिन्गि-
रिझ्ज्ले विलीये विशीयें वा। कपादिपु यथाविध्यनुप्रयोग: । यद्वा सहस्त्राक्ष-
मिन्द्रमाराध्यायश एवं शब्यं तदुद्धर उद्धरिषप्यासि । न तु गदन्तरशड्डेद्यर्थ: ।
वाशब्दों बिकल्पे ॥
इत्युक्तवन्तं परिरभ्य दोभ्यां तनूजमाविष्कृतदिव्यमूर्तिः ।
अधोपधघातं मघवा विभूत्ये भंवोद्धवाराधनमादिदेश ॥ ८० ॥
इतीति ॥ मधदवेन्द्र इत्युक्तवन्त तनूज पुत्रमजञेनम् । आविष्कृता प्रकटिता
दिव्यमूर्तिनिजरूपं येन स तथोक्तः सन् । दोर््या बाहुभ्यां परिरभ्य विभूत्य
श्रेयसे । उपहन्यतेअ्नेनेत्युपघातम् । करणे घड्प्रत्ययः । अघानां दुःखानामुपघा-
तमघोपषघातम् । भवः संसारस्तस्योकहृुवः कारणमिति भवोद्धवः शिवस्तस्याराधन-
मुपासनमादिदेश । शिवमुदिश्य तपश्चरेत्याज्ञापयामासेत्यथः ॥
ग्रीते पिनाकिनि मया सह लोकपाले-
लेकत्रयेजपि विहिताप्रतिवार्यवीय: ।
लक्ष्मीं समुत्सुकयितासि भृश परेषा-
मुच्चाये वाचमिति तेन तिरोबभूवे ॥| ८१ ॥
इति भारविकृतों महाकाब्ये किराताज्ञुनीय एकादशः सगेः ।
१ तिस्में भवा' इति पाठः-
द्वादशः सगे; । १७९
प्रीत इति ॥ पिनाकिनि शिवे प्रीते सति छोकपालैः सह मया लोकत्नये5पि
हित दृत्तमप्रतिवार्यमनिवार्य वीर्य यस्थ स तथोक्तः सन्। परेषां शत्रूणां रक्ष्मीं
श्र समुत्सुकयितासि समुत्सुकां त्वय्यनुरक्तां कर्तासि । पुनराहरिष्यसीत्यर्थः ।
वीरभोग्या: संपद् इति भावः | उत्सुकशब्दात् “तत्करोति! इति ण्यन्तात्कतैरि
छ॒ुट्ट । इति वाचमुच्नार्य तेनेन्द्रेण तिरोबभूवे5न्तदंघे । भावे लिटू ॥
इति श्री महामहो पाध्यायकोलाचलमलछिना थसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायामेकादशः सर्ग: समाप्त: 0
द्वादशः सगे: ।
;६०+--+
अथ वासवस्य वचनेन रुचिरवदनखिलोचनम् |
क्लान्तिरहितमभिराधयितुं विधिवत्तपांसि विदधे धनंजयः ॥१॥
अथेति ॥ अथेन्द्रतिरोधानानन्तरं रुचिरवदन इन्द्रसाक्षात्कारसंतोषात्यसश्न-
मुखो धरजयो<5जुनो वासवस्य वचनेनोपदेशेन त्रिछोचनं शिवं क्लान्तिरहितं यथा
तथाभिराधयितुं प्रसादयितु तपांसि विधिवद्विध्यहमस् | यथाशाखमिस्यर्थ: | “तद-
हेम! इति वतिप्रययः | विदधे चक्रे । अस्मिन्सगे उद्धताबृत्तम--'“सजमादिमे
सलघुकी च नसजगुरुकेरथोद्गवता । जद्धिगतभनजला गयुता; सजसा जगो चरण-
मेकतः पठेत् ॥! इति लक्षणात् ॥
अभिरश्मिमालि विमलख धृतजयशतेरनाशुपः ।
तस्य भ्रुवि बहुतिथास्तिथयः ग्रतिजग्युरेकचरणं निपीदतः ॥२॥
अभिरश्मीति ॥ अभिरश्मिमाल्यभिसूर्य सूर्याभिमुर्ख भुष्येकचरण् निषीदत
पएकचरणेन तिष्ठतो विमलस्य बाह्यान्तरशुद्धिमतः । (ता जयध्टतिजयेच्छा येन
तस्यानाशुषो 5नश्षतः । “उपेयिवाननाश्राननूचानश्व” इति निपातः । तस्याजुनस्य
बहुनां पूरणा बहुतिथा:। बहुसंख्याका हत्यरथः। “तस्य पूरणे डट्? । 'बहुपूगगणसं-
छुस्य तिथुक्! इति तिथुगागमः । तिथयो दिनानि प्रतिजग्मु:। अथ तिथिशब्दः
पुंलिज्ल: । 'तदाद्यास्तिथययो द्वयो:” इत्यमिधानात्। अन्यथा बहुतिथा इत्यत्र
टिव्वान्डीप्स्यात् ॥
वपुरिन्द्रियोपतपनेषु सततमसुखेषु पाण्डवः
व्याप नगपतिरिव खिरतां महतां हि धयमविभाव्यवभवम ॥ ३॥
चपुरिति ॥ पाण्डवोजुनः सतत वषुष इन्द्रियाणां चोपतपनेषु संतापकरेषु ।
करणे ल्युट् । असुखेप्वनशनादिदु:खेष्वपि नगपतिगगिरीन्द्र इव स्थिरता दाढ्ये
ब्याप पभ्राप । तथाहि | महतां चैर्यमविभाव्यं दुर्वाध वेधव सामथ्य यस्य तत्त-
थोक्तम् । धीराणामकिंचित्करं दुःखमिति भावः ॥
१ 'प्राप! इति पाठः- २ अविचिन्त्य! इति पाठः-
१७२ किराताजुनीये
न पपात संनिहितपक्तिसुरभिषु फलेषु मानसम् ।
तस्य शुचिनि शिशिरे च पथस्यम्रतायते हि सुतप+ सुकर्मणाम् ४
नेति ॥ तस्थाजुनस्थ मानस मनः संनिहितानि समीपस्थानि यानि पक्तिसुर-
भीणि पाकसुगन्धीनि तेपु फलेपु । तथा झुचिनि खच्छे शिक्षिरे शीतलले पयसि
चन पपात | न फिंचिदाचकाड्लेति भावः। प्राणघारणं तु तस्त्र तप एवेलाह---
तथाहि । सुकर्मणां सुकृतिनां शोभन तपः सुतप एवाम्तायते5म्तवदाचरति ।
किं तपस्त॒धानां तर्पणान्तररिति भाव: । 'लोहितादिडाज्भ्यः क्यष्! । “वा क्यषः?
इत्यात्मनेपदम् । लोहितादिराकृतिगणः ॥
न विसिसिये न विषसाद मुंहुरलसतां न चाददे।
सच्त्यमुरुश॒ति रजस्तमसी न हतः सर तस्य हतशक्तिपेलवे ॥५॥॥
नेति ॥ सोडजुनो न विसिस्सिये। अदह्दो मद्दत्तपस्तप्मिति न विस्मय जगाम ।
+तपः क्षरति विस्मायत' इति स्मृतेरिति भावः। न विषसाद फलवब्िलम्बाद्॒तो-
स्साहो न बभूत । “विषादश्रतसो भद्ग:” इति लक्षणात् । 'सदिरप्रते:” इति षत्वम्।
मुहुरलूसतां तपसि मन्दोद्यम॒रत्वं च नागमत् । कि च हतशक्तिनी हतसारे अत
एवं पेलवे भड्गुरे ते हतशक्तिपेलवे रजस्तमसी गुणावुरुष्तति मद्रासारं तस्वाजुनस्य
सर्व सत्त्वगुण न हतः सम न हतवती । हन्तेः “लद् स्मे! इति भूतार्थ लूटू ॥
तपसा कृश वपुरुवाह स विजितजगत्रयोदयम् ।
९ किमिवास्ति [आए। [4
त्रासजननमपि तक््वविदां किमिवास्ति यन्न सुकर॑ मनखिमिः ६
तपसेति ॥ सो3ज्ञुनम्तपसा कृशं तथापि विजितो जगन्नयस्थ भ्रुवनन्रयस्योदय
उत्कर्षो येन तत्तथोक्तम् | किं च तत्वविदामपि लछोकहिता्थेतरव॑ जानतामपि
त्रासजनन भयंकरं वपुरुवाह वहति सम । न चेतचित्रमित्याइ--किमिति ।
यन््मनस्विभिरन सुकरं तत्किमिवास्ति । न किमपीत्यर्थ:। इवशब्दो वाक्यारूंकारे ।
“मनस्विनाम! इति पाठे होषे षष्ठी स्थादेव । क्ृद्योगलक्षणाया:ः “न लछोक-!
इत्यादिना निषेधात् ॥
ज्वलतो5नलादनुनिशीथमधिकरुचिरम्भसां निधेः ।
घेयेगुणमवजयन्विजयी दच्शे समुत्नततरः स शैेलतः ॥ ७॥
ज्वलूत इति ॥ विजयी सो5जुनो5नुनिशी थमथरात्रे। विभक्तयर्थ5व्ययी भाव: ।
“अधेराश्रनिशी थी द्वी' इतयमरः । ज्वलतो दीप्यमानादनलादपेरधिकरुचिदीप्य-
मानस्तथास्भसां निधेयेय॑ गाम्भीय तदेव गुणस्तमवजयन्। कि च । शेलूतः
इोलादपि समुज्नततरो दुदशे दृष्टः । अन्न रुच्यादिभिरनलाद्याणिक्यासंबन्धे संब-
न््थानिधानादतिशयोक्तिररुंकारः ॥
जपतः सदा जपमुपांशु वदनमभितो विसारिमिः
जे परिवेष
तस्य दशनकिरणेः शुशुभे परिवेष भीषणमिवाकेमण्डलम् ॥८॥
१ 'पेशले' इति पाठः. २ न तदस्ति! इति पाठः. हे 'महात्मभिश इति पाठः
हादशः सगेः। १७३
जपत इति ॥ सदोपांशु रहः । गृूढमिलथेः पु रहइश्रोपांश चालिड्े' इत्यमरः ।
*करणवदनशब्दमलुप्रयोग उपांशु' इति कोमारलक्षणम् | जप्यत इति जपरतं
जपम् । मञ्नमित्यथें: । जपतः पठतस्तस्थाजुनस्थ बदन कठे अभितो विसारिभिः
प्रसरणशीलेदशनकिरणहे तु सिः परिवेषभीषणमर्कंमण्डलमिव शुझ्ुभे । 'परिवेषस्तु
परिधिरुपसूर्यकमण्डले' इत्यमरः ॥
कृवचं स बिश्रदुपवीतपदनिहितसज्यकार्सुकः ।
शेलपतिरिव
श् महेन्द्रधनुःपरिवीतभीमगहनो विदिद्युते ॥ ९ ॥
. कवचमिति ॥ कवर्च व्म बिश्रदुपवीतपदे यज्ञोपवीतस्थाने निहितमारोपित
सज्यं कामुक येन स तथोक्तः । सो5जुनो महेन्द्रधनुषा परिबीत परिवेशित भीम
गहने वन यर्य स शेलपतिरिव हिमवानिव बिदिय्युते शुशमे ॥
ग्रविवेश गामिव कृश्य नियमसवनाय गच्छतः |
तस्य पदविनमितो हिमवान्गुरुतां नयन्ति हि गुणा न संहतिः १०
प्रविवेशेति ॥ नियमसवनाय नियमस्त्रानाय कृशस्य तपःकर्शितस्थ तथा । 'सवर्ने
व्वध्वरे स्लाने सोमनि्देलने5पि च! इति विश्व: । गच्छतस्तस्याजुनस्य पदेः पादन्या-
सै्चिनमितों हिमवान्गां भुवं प्रविवेशेत्युस्पेक्षा । ननु कृशस्य कथमियद्वारवम् ,
तत्रनाह--गुणाः सारादयो गुरुतां नयन्ति प्रापयन्ति हि । संहतिः संघातः । मूर्ति -
रिति यावत् । न नयन्ति । अन्तःसाराद्धि गोरव भवति, न तु बाह्यात्स्थोल्यात् ।
तन्न च हेमपिण्डतूलपिण्डावेव निदशेनमिति भावः ॥
परिकीर्णमुद्यतभ्जुजस्य श्रुवनविवरे दुरासदम् ।
ज्योतिरुपरि शिरसो वित्त जगूहे निजान्मुनिद्वोकसां पथः ११
परिकीर्णमिति ॥ उद्यतभुजस्योध्येबाहोस्तस्य शिरस उपरि । “पष्टयतसर्थप्रत्य-
येन! इति षष्ठी । वितत विस्तृत भुवनयोरविवरे द्यावाप्रथिव्योरन्तराले परिकीण
व्याप्त दुराखदं दुर्धर्ष ज्योतिस्तेजों मुनीनां दिवाकसां च॑ निजाब्ियतान्पथों
मागोअगृहे जग्राह । प्रतिबबन्धेयथे: ॥
रजनीषु राजतनयस्थ बहुलूसमयेडपि धामभिः ।
भिन्नतिप्तिरनिकरं न जहे शशिरश्मिसंगमयुजा नभःथ्रिया १२
रजनीप्विति ॥ बहुरूसमये क्ृष्णपक्षे5पि रजनीषु रात्रिषपु राजतनयस्थाजुनस्थ
धामभिस्तेजो भिभिन्नस्तिमिरनिकरो यस्य तन्नभः शशिरइसीनां संगमेन हेतुना युजा
संगतया श्रिया । तच्छीतुल्यया श्ियेस्यर्थ: । अत एवं निदशनालंकारः । न जहे
न त्यक्तम् | जद्ाते: कमैणि लिद । ज्योस्ज्ातुल्यं ज्योतिजातमित्यथे: ॥
महता मयूखनिचयेन शमितरुचि जिष्णुजन्मना ।
हीतमिव नभसि वीतमले न विराजते स वुरंशुमालिनः ॥ १३॥
२ विराजति' इति पा5:«
कि० १६
१७४ किराताजुनीये
महतेति ॥ जिष्णोरजुनाजन्म यस्य तेन । जन्मोत्तरपदत्वाव्यधिकरणो बहु-
बवीहिः | महता मयूखनिचयेन बहुकिरणसमूहेन शमितरुचि इतप्रभमंशुमालिनों'
वपुरकंबिम्बं दीत॑ जितत्वाललज्ितमिवेत्युस्पेक्षा । वीतमले बिमले । मेघनीहारा-
चावरणरहितेडपीत्यर्थ: । नभसि न विराजते सम ॥
तम्म॒दीरितारुणजटांशुमधिगुणशरासन जनाः ।
रुद्रमनुदितललाटदशं दद्शुमिमन्थिषुमिवासुरीः पुरीः ॥१४॥
तमिति ॥ डदीरिता उद्गता अरुणा जटानामंशवों यस्य तमधिगुणमधिज्य
शरासन यस्य तम्जुनं जना: सिद्धयणा आसुरीरसुरसंबन्धिनी: पुरीमिमन्थिर्षु
मथितुमिच्छुम् । मथेः सन्नन्तादुप्रत्ययः । तथानुदिताजुत्पन्ना छलछादे द्ग्यस्य ते
साक्षात्रिपुरविजयोद्यतमभालाक्ष रुद्वमिव ददश्ठः | अन्ना भालाक्षस्य रुद्रस्यासंभवा-
त्खतःसिद्धोपमानासिद्धेनेयम्ुपम्ा । किंत्ूप्रेक्षा । सा चाभालाक्षमित्युपमानादुप -
मेयर्य न््यूनत्वकथनार्थेबन्वयव्यतिरेकेणोज्ीवितेत्यनयोरद्भाड्लिमावेन संकरः ।
उपमा तु व्यज्यत इत्यरुंकारेणालुंकारध्वनिः ॥
मरुतां पतिः खिदहिमांशुरुत प्रथुशिखः शिखी तपः
तप्तमसुकरमुपक्रमते न जनोअयमित्यवयये स तापसेः ॥ १५॥
मरुतामिति ॥ मरुतां पतिः स्विद्देवेन्द्री वा। अहिमांशुरुत सूर्यों वा। प्रधु-
शिखो महाज्वालः शिखी पावकों वा । असुकरं दुष्करं तपस्तघुमुपक्रमते | अय॑
जन: पुरुष: कश्नित्प्राकृतो नेति सो5जुनस्तापसम्तपस्विभिः । “अण् च' इति मत्व-
थीयोउण्प्र्ययः । अवययेडवगतः । यातेरवपूवात्कमेणि लिद । भत्रेन्द्रत्वादिकमा-
रोप्य जनत्वापवादात्साम्यमारोप्यापहवालंकार: । सामान्यलक्ष्ण तु--'निषिद्ध-
विषये साम्यारोपो झ्यपह्वः” इति ॥
न ददाह भूंरुहवनानि हरितनयधाम दूरगम्।
4 के
नस नयति परिशोषमपः सुसहं बभूव न च सिद्धतापसेः ॥१६॥
न ददाहेति ॥ दूरगम् । व्यापकमित्यर्थ: | इरितनयस्थन्द्रसुतस्याजनस्स धाम
तेजो भूरुहवनानि वृक्षखण्डान्न ददाह । अभिवदिति भाव:। तथापो जछानि
परिशोष न नयति सम । अकंवदिति भाव: | तथापीति शेषः | सिद्धाश्र तपसाश्र
तेः सुस॒ह न बभूव । अतोउस्यालोकिकं तेज इति भावः | अत एव दुःसहत्वदा-
हाद्जनकत्वयोविरोधादविरो घाभासो 5छंकार:-- 'आभासत्वे विरोधस्थ विरोधा-
लंकृतिमेता' इति लक्षणात् ॥
विनय गुणा इव विवेकमपनयभिद नया इब ।
£॥ शिवमथो 65
न््यायमवधय इवाशरणाः शरण ययु। शिवमथो महषेयः ॥१७॥
विनयमिति ॥ अथो5नन्तरमशरणा महषेयो मझुनयो बिनय॑ शिक्षां गुणा ओदा-
यांदय इव । अशिक्षितस्य तदभावादिति भावः । अपनयभिद्ं दुर्नोतिवारकं
३ 'पुरः इति पाठःः २ 'र॒था इति पाठः हे 'भूधर! इति पाठः«
द्वादशः सगे! । १७५
विवेक॑ सद्सउज्ञानं नया नीतय इव । भविवेकिनो नीत्यभावादिति भावः। नीति:
चाहुण्यप्रयोगः । नीयते3नेनेति न््यायो नियामक प्रमाणं तम्। अवधयः समया
इव । अप्रामाणिकस्य समयोछट्नादिति भावः । शिवं शरणं रक्षितारम् । “शरणं
गृहरक्षित्रो:” इत्यमर: । ययुजंग्मु:ः | शरणस्वेन प्रापुरित्यथेः । अशरणा: शरणमिति
चोपमास्वपि यथायोग्यं योज्यम्। उपसमालुंकार:ः ॥
परिवीतमंशुभिरुदस्तदिनकरमयूखमण्डलेः ।
शंभ्रुमुपहतदश) सहसा न च ते निचायितुमभिग्रसेहिरे ॥१८॥
. परिवीतम्रिति ॥ उदस्तं निरस्त छादित दिनकरमयूखमण्डलं येस्तः । सूयेते”
जोवबिजयिभिरित्यर्थ: | अंशुभिस्तेजोभिः परिवीत व्याप्त शंभ शिवमुपह्दतदशः
प्रतिहतरृष्टयस्ते महर्षयः सद्दसा झटिति निचायितुं निशामयितुम् | व्रष्टुमियर्थे: ।
धचायु पूजानिशामनयोः” इति घातो: 'शकष्टप-! इत्यादिना तुमुन्। नाभिप्रसे-
हिरे न शेकुः ॥
अथ भूतभव्यभवदीशमभिम्नुखयितुं कृतस्तवाः ।
तत्र महसि दद्शुः पुरुष कमनीयविग्रहमयुग्मलीचनम् ॥१९॥
अथेति ॥ अथ दृगुपघातानन्तरं भूतभव्यभवत्ततां भूतभविष्यद्वतेमानानामीरं
देवमभिमुखयितुमभिमुखीकतु कृतस्तवाः क्ृतस्तोत्रा: सन््तः । न ट्वन्यथेति
भावः । 'स्तवः स्तोत्र स्तुतिनुति:' इलत्ममरः । तत्र पूवक्ते महसि तेजसि कमनीय-
चविग्नह रग्यमूर्तिमयुग्मानि त्रीणि लोचनानि यस्य तं पुरुष ददशुः ॥
अथ पश्ञप्िः पुरुष विशिनष्टि--ककुद इत्यादिना ॥
ककुदे वृषस्थ क्ृतबाहुमकृशपरिणाहशालिनि ।
स्पशंसुखमनुभवन्तमुमाकुचयुग्ममण्डल इवादचन्दने ॥ २० |
कीच्शे पुरुषम | अकृरोन महता परिणाहेन विशारलूतया शालरूत इति तथोक्ते ।
“परिणाहो विशालता' इत्यमरः | वृषस्य वृषभस्य ककुदें5सकूटे । भाश्रयी कृत इति
शेषः । आद्;ेचन्दन उम्रायाः कुचयु ग्ममण्डल इव कृतबाहुं न्यस्तहस्तमत एव स्पश-
सुखमनुभवन्तम् | ककुदस्य तथाविघस्पश सुखक रत्वादिति भाव: | डपमालंकारः ॥
खितसुन्नते तुहिनशेलशिरसि झ्ुवनातिवर्तिना ।
साद्रिजडधिजलवाहपथ॑ सदिगश्ुवानमिव विश्वमोजसा ॥२१॥
स्थितमिति ॥ उच्नते तुहिनशलशिरसि हिमवतः शिखरे स्थितम् । क्चित्कोणे
स्थितमित्यर्थ: । तथापि भुवनातिवर्तिना सर्वेकोकातिशायिनोजसा तेजसा ।
अद्विभिः पर्वतेजलधिसिः समुद्रेजलवाहपथेनाकाशेन च सह बर्तेत इति तथो-
कम । दिग्मिः सह वतेत इति संदिक् । उभयन्रापि 'तेन सह्देति तुल्ययोगे” इति
यहुत्रीहि: । विश्वमश्ल॒ुवानं व्यामुवन्तमिव स्थितमित्युस्पेक्षा । 'अश्युहू व्याप्तो' इति
घातो: शानच् ॥
३ “नेषायितुम:; 'निरीक्षित॒म! इति पाठौ-
१७६ किराताजुनीये
अनुजानुमध्यमवसक्तविततवपुषा महाहिना । 5
लोकमखिलमिव भूमिभ्रता रवितेजसामवधिनाधिवेशितम् २२
अनुजान्विति ॥ जानुनाम॑ध्ये नुजानुमध्यम् । विभत्तयर्थे5ब्ययी भावः । अब-
सक्ते लप्न विततमायतं च वपुयस्थ तेन महाहिना । अवसक्तिकावन्धभूतेनेल्यर्थ: ।
अधिवेशितमत एवं रवितेजसामवधिना पर्यन्तभूतेन भूमिभ्दृता छोकालोकाचले-
नाभिवेशितमखिर्ं लोकमिव स्थितमित्युपमा । “असूर्यपश्यापरभागो लोकाछो-
काचल:” इत्यागमः ॥
परिणाहिना तुहिनराशिविशदशुपवीतसत्रताम ।
नीतप्लरगमनुरञ्लयता शितिना गलेन विलसन्मरीचिना ॥२३॥
परिणाहिनेति ॥ पुनश्च । तुहिनराशिवद्विशदं झुभश्नमुपवीतसूत्रतां यज्ञोपवी-
तत्व नीत॑ प्रापितमुरग शेषाहिमनुरक्षयता स्वगुणोपरक्ते कुवेता । श्यामी कु्वेते-
व्यर्थ: | परिणाहिना विशालेन विलसन्मरीचिना प्रसवकिरणेन शितिना नीलेन
गलेन कण्ठेनोपलक्षितम् । “कण्ठो गलोइथ ओवायाम” इत्यमरः । अन्नोरगस्य
स्वचवलिमत्यागेनान्यजन्यनी लिमग्रहणात्तदुणा कंकार:--“तद्गुणः खगुणत्यागाद-
न्योस्क्ृष्टयुणप्रह:” इति लक्षणात् ॥
प्रतमालतीसितकपालकुंमुदमवरुद्धमूधेजम् ।
शेषमिव सुरसरित्पयसां शिरसा विसारि शशिधाम बिश्रतम् २४
डतेति ॥ पुनश्च । मालती जातीकुसुमम् । 'खुमना मालती जाते: इति
“पुष्पे जातीप्रभ्टतय: स्वलिज्ठा बीहय: फले' इति चामर: । तद्वत्सितं यत्कपालछ-
मेव ऊमुदद तत्छुतमाइुत येन तत्तथोक्तम् । अवरुद्धमूधेज व्याप्तशिरोरहम् | अत
एवं सुरसरित्पयर्सां शेषमिव निर्यातावशिष्ट ग्राज्नममसम्न इव । स्थितमिद्यर्थे: ।
उम्रेक्षाऊंकारः । बिसारि विसृत्वरं शशिधाम चन्द्रतेजः शिरसा बिभ्रतम् । पुरुष
दरशुरिति पूवण संबन्धः ॥
१ अभिवेष्टित' इति पाठः- २ 'मुप” इति पाठः. २ पयसः”? इति पाठः- ४ विकाशि! इति पाठ
२४--२५ श्छोकयोममध्ये क्रचित्क्षेषको5य दइयते---
बहुभिश्व बाहुमिरदीनभुजगवलयर्विराजितम् ।
चन्दनतरुभिरिवालघुमिः प्रबकछायतेमेलयसे दिनी भ्वृतम् ॥
बहुमिरिति ॥ अहीनां सर्पाणां मध्ये य इनाः श्रेष्ठा भुजगास्त एवं वलयानि येषां
ते: । सर्पाभरणरित्यर्थ: । बहुमिरनेकेबाहुमि: । सदस्रभुजत्वात्तस्येति भावः । विरा-
जितं शोभितं चन्दनतरुभिरनेकेर्मलयमेदिनीभ्तमिव स्थितम् । चन्दनतरवो ्प्यहीना
महान्तो भुजगास्तेषां वलयो वेश्टनं येषां तेरिति । अलघुभिम्मदद्धिः प्रबलाशव त आय-
ताश्व तेर्भयविशेषणम् । श्रबलदीधेरित्यर्थ: । अथवा । अमलायतैरमला निर्मला आय-
ताश्व ते तेः । उपमालंकारः ॥
० है| १ 'अतनुभि' इति पाठ:. ३ “अमलायतैः'; 'घबलायतेः” इति पाठो )- है
द्ादशः सगेः । १७७
मुनयस्ततो5भिम्मुखमेत्य नयनविनिमेषनोदिताः ।
पाण्डतनयतपसा जनित॑ जगतामशर्म भृशमाचचक्षिरे ॥ २५॥
सुनय इति ॥ ततो दर्शनानन्तरं मुनयो5मिमुखमेत्य । शिवस्थेति शेषः ।
नयनविनिपेषेण नेश्रसंज्ञया नोदिताः प्रेरिताः सन््तः पाण्डुतनयस्यथाजुनस्थ तपसा
जनित॑ तत्पूवोक्त जगतामशर्मासुखम् । दुःखमित्यथ: । “शमेशातसुखानि चल!
डइत्यमरः । भर्श सम्यगाचचक्षिरे कथितवन्तः ॥
चर
तरसेव को5पि श्रुवनेकपुरुष पुरुषस्तपस्यति ।
ज्योतिरमलूवपुषो5पि रवेरभिभूय वृत्र इव भीमविग्रह। ॥२६॥
तरसेति ॥ हे भ्रुवनेकपुरुष, बृत्रो वृशत्रासुर इव सीमविग्रहः को5पि । अविज्ञात
इत्यर्थः । पुरुषस्तरसा बलात्कारेणेब | 'तरसी बलरंहसी” इति विश्व: | अमछवपुष
उज्वलमूत रवेरपि ज्योतिरभिभूय तपस्यति तपश्चरति। 'कमेणो रोमन्थतपोमभ्यां
वर्तिचरो:” इति क्यू ॥
स धनुर्महेषुधि विभति कवचमसिमृत्तम जठा; ।
वल्कमर्जिनमिति चित्रमिद मुनिताविरोधि न च नाख राजते २७
स इति ॥ कि च । स पुरुषों महान्ताविषुधी यस्य तन्महेषुधि धनुः कद
वर्मोत्तमम्सि खड़े जटा वढक॑ चीरमजिन चमे च॒ बिभर्ति इत्येवंरूपमिद विरुद्ध-
वेषधारणं मुनिताविरोधि मुनित्वप्रतिबन्धकं॑ तथाप्यस्य न राजत इति न। कि
तु राजत इवेल्य्थे: | चित्रमाश्रयेम् | 'संभाव्यनिषेधनिवतेने द्वो प्रतिषेघा” इति
वामनः ॥
चलनेव्वनिश्वठति तस्य करणनियमे सदिश्युखम् ।
स्तम्भमनुभवति शान्तमरुद्रहतारकागणयुतं नभस्तलगम्् ॥ २८॥
चलन इति ॥ किंच । तस्व पुंसश्रछने5वनिः प्रथिवी चलछति। तथा करणनीयमे
समाधिप्विन्द्रियसंयमे सति । “करणं साधकतम क्षेत्रयात्रेन्द्रियेष्वपि! इत्यमरः ।
सदिड्घुखं दिक््सहितं शान्तेः स्तिमितेमेरुतां वायूनां अहाणां सूयोदीनां तारकाणां
गणयुंत॑ नभस्त्ू व्योम स्तम्भ निश्चवलतामनुभ्वतीत्यर्थ: । अतो विश्वातिशायिनी
तस्य शक्तिरुपलछक्ष्यव इति भावः ॥
न चेतदुपेक्ष्यमित्याशयेनाह---
स तदोजसा विजितसारममरदितिजोपसंहितम् ।
विश्वमिदमपिदधाति पुरा किमिवास्ति यत्न तपसामदुष्करम् २९
स इति ॥ स पुमानोजसा विजितसारं निरस्तसर्वम्। अमरदितिजोपसंहित
सुरासुरसहितं तदिदं विश्व पुराउपिद्धाति । अपिधास्यतीलथे: । शीघ्रमेव हरि-
च्यतीति भावः । “निकटागामिके पुरा” हत्यमरः । “यावत्पुरानिपातयोर्ुट' इति
हू, 'अतिचित्रम! इति पाठः. दे वयन्न बत तेनन दुष्क्रम्५ 'तेन खल़ यज्न दुष्कर्म: ध्यन्न
झुकरं खल॒ तेनः? इति पाठाः«
१७८ किराताजुनीये
सविष्यदर्थ लद | तथाहि । यस््कमें तपसामदुष्करं तत्किमिवास्ति । न किंचित्तेन
दुष्करमस्तीत्यर्थ: । सामान्येन विशेषसमर्थनरूपो 5थॉन्तरन्यासः ॥
न चतदनन््यफलक तप इत्याइ--- ६
विजिगीपते यदि जगन्ति युगपदथ संजिहीषति ।
प्रापुममवमभिवाञ्छति वा वयमस्य नो विषहितुं क्षमा रुच+३०
विजिगीषपत इति ॥ स पुरुषो जगन्ति भुवनानि युगपद्विजिगीपते यदि बिजे-
नुमिच्छति वा । “पूर्वेवस्सन:” इत्यात्मनेपदम्। अथ युगपत्संजिहीषति संहतंमि-
च्छति वा । अभ्वमपवर्ग प्राप्तुमभिवान्छति वा न विद्यो वयमिति शेषः । कि
लु वयमप्यस्थ रुचस्तजांसि विषहितुं सोहुम् | 'तीषसहलुभरुषरिषः” इति घिक-
ल््पादिडागसः । नो क्षमा न शक्ता: । केचित् 'रुचः कामितानि विषहितुमवधार-
यितुम! इति व्याचक्षते, तत्न सहेरवधारणार्थत्व॑ विचायेम् ॥
३ 9 + किंचन
किमुपेक्षेसे कथय नाथ न तव विदितं न किंचन ।
त्रातुमलमभयदाहेसि नस्त्वयि मा स शासति भवत्पराभवः ३ १
किमिति ॥ हे नाथ, कि किमथ्थमुपेक्षसे कथय । त्वमिति रोष: । तव न विदि-
तम् । स्वयाज्ञायमानमित्यर्थ: । 'क्तस्य च वरतेमाने” इति षष्ठी । न किंचन किमपि
न । हे अ्रमयद, नोउस्सानलं त्रातुमहसि । त्वयि शासति सति पराभवो सा स्स
भवन्माभूत् । 'स्मोत्तरे लड़ च' इति लड़ः ॥
इति गां विधाय विरतेषु म्ुनिषु वचने समाददे ।
भिन्नजलधिजलनादणशुरु ध्वनयन्दिशां विवरमन्धकान्तकः ३२
इतीति ॥ इतीत्थ गां वाचं विधाय । अभिषायेत्यथ: । सामान्यस्य विशेषपर्य -
वसानात् । मुनिषु विरतेषु तूष्णी भूतेषु सत्सु । अन्धकान्तकः शिवो भिन्नस्थोद्दे-
लस्य जलघेजलस्थ नादमिव गुरु गम्मीरं यथा तथा दिशां विवरमन्तरालं ध्वन-
यन्वचने समाददे स्वीचकार । उवाचेत्यथे: ॥
बदरीतपोवननिवासनिरतमवगात मान्यथा ।
धातुरुदयनिधने जगतां नरमंशमादिपुरुषस्य गां गतम् ॥३३॥
बद्रीति ॥ बदरीतपोचने बद्रिकाश्रमे निवासनिरत नितल्यनिवासिन गां गठे
आुवमवतीण जगतामुदयनिधने रृष्टिसंदारो घातुः। तयोः क्तुरित्यर्थ: । “तन!
इति दधातेस्तृन्प्रयययः । अत एवं “न लोक-' इत्यादिना कमेणि षष्ठीप्रतिषेघः ।
आदिपुरुषस्य विष्णोरंशमंशभूत नरम | नरसंज्ञकमित्यथ: । यो नारायणसखे-
ति भावः । अन्यथोक्तवेपरीत्येनेने मावगात । मनुष्यमात्न मा जानीतेलथ:।
'हृणो गा छुडि" इति गादेशः ॥
अथ तस्य तपसो निमितस्तमाह----
द्विषतः परासिसिषुरेष सकलभ्रुवनाभितापिनः ।
_क्रान्तकुलिशकरवीर्यबलान्मदुपासन विहितवान्महत्तपः ॥३२४॥
१२. 'तव न इति पाठः-
हादशः सगः | १७९
द्विषत इति ॥ एव नरः सकलभुवनान्यभितापयन्त्भीद्णमिति तथोक्तान।
“बहुलमाभी६ण्ये” इति णिनिः । क्रान्ते आक्रान्ते कुलिशकरस्थवेन्द्रस्थ वीर्यबले
अक्तिसन्ये यस्तान्द्विषतः शत्रून्परासिसिषुः परासितुमिच्छुः । अख्ते: सन्नन्तादु-
अतल्ययः । मदुपासन मदाराधनम् । करणे ब्युट । महत्तपो विहितवान् ॥
अधास्य मानुषावतारे कारणमाइ---
अयमच्युतश्व वचनेन सरसिरुहजन्मनः प्रजा; |
पातुमसुरनिधनेन विभू श्रवमभ्युपेत्य मनुजेषु तिछतः ॥३५॥
अयमिति ॥ विभू प्रभू अय॑ नरो5च्युतः कृष्णश्र सरसिरुहजन्मनों ब्रह्मणो
वचनेन प्रार्थनयासुराणां निधनेन मारणेन करणेन प्रजाः पातुं रक्षितुं भुवमभ्यु-
'पेत्य मनुजेषु तिष्ठतः । वस्तुतस्तु साक्षात्नरनारायणावेतो कृष्णाजुनावित्यर्थ: ॥
अथास्य सत्तवसंपर्द प्रकाशयितुमाह---
सुरक्ृत्यमेतदवगम्य निपुणमिति मूकदानवः ।
हन्तुमभिपतति पाण्ड्सुतं त्वरया तदत्र सह गम्यतां मया २६
सुरेति ॥ मूकदानवो मूकाख्य: कश्निद्सुर एतस्पाण्डवकृत्यं सुरकृत्यमिति निषु-
णमवगम्य साधु निश्चित्य पाण्डुसुतमजुन इन्तुममिपतति । तत्तस्मात्कारणादत्रा-
जुनाश्रमे विषये। आश्रम प्रतीव्र्थ:। मया सह्द व्वरया गम्यताम। व्ृष्टमिति रोषः ॥
विवरेडपि नेनमनिगृहमभिभ वितुमेष पारयन् ।
पापनिरतिरविशज्धितया विजय व्यवस्थति वराहमायया ॥३७॥
विवर इति ॥ पापे निरतिरतिग्रोतियस्य स एव दानवो बिवरे रन्ध्रेडपि । एका-
न्तेड्पीत्यथे: । एने पाण्डबमनिगृद प्रकाश स्पर्ट यथा तथाभिभवितु न पारयजन्न
शक्रुवन्। विभाषायामर् “नज्! इति नबन््समासः। अविशक्लितया स्वरूपगृ हना ज्षिःश-
ड्वतया वराहमायया वराह भूमिकया विजय॑ व्यवस्यति विजय श्रत्युयुक्त इत्र्थः ॥
ततः कि भावीत्त आह---
निहते विडम्बितकिरातनृपतिवपुषा रिपो मया।
मुक्तनिशितविशिखः प्रसभ॑ मगयाविवादमयमाचरिष्यति ३८
निहत इति ॥ विडम्बितमनुकृतं किरातनृपतिवपुर्यन तेन । तदूपधारिणे-
व्यर्थ: । मया रिपो वराहे निहते मया हते विषये मुक्तनिशितविशिखः सन् ।
अय॑ पाण्डवः प्रसभ॑ प्रसह्य रूगयाविवाद झुगप्रहारकलट्टमाचरिष्यति करिष्यति |
मत्पह्ठतसेव झरूगं प्रहल स्ववमहसेव प्रहरतेति कछहिष्यत इत्यर्थः ॥
ततोऊपि कि भावीत्याइ---
तमसा निपीडितकृशस्थ विरहितसहायसंपदः ।
सत्त्वविहितमतुर्ल ्ुजयोबेलमस्थ पश्यत मृधेडधिकुप्यतः ॥३९॥
१ 'सुरकार्यम्! इति पाठः- २ तुलूयो” इति पाठ:
१८० किराताजुनीये
तपसेति ॥ तपसा नितरां पीडितोइत एवं कृशस्तस्थ निपीडितकृशस्य । “पूर्व-
काछ-? इश्यादिना समासः | तथा विरहिता सहायसंपच्चस्थ तस्येकाकिनों स्थे
रणे | 'सधमासरकनदन संख्यम्” इत्यमरः | अधिकुप्यतो5थिकं कुप्यतो5थिक पाण्ड-
वस्य सक्तविहित स्वभावकृतम् | स्वाभाषिकमिस्यर्थ: । 'सक्तवो5ख्री जन्तुषु कीजे
व्यवसाये पराक्रमे । आात्मभावे पिशाचादो द्वव्ये सत्तास्वभावयो: । प्राणे बले-
उन्तःकरणे” इति वेजयन्ती । अतुर्ू निरुपम भ्ुजयोबांह्रोबलं शक्ति परयत । “ब्लू
शक्तिबेल सेन््यम” इति शाश्वतः ॥
अथ अिभिरस्य किरातभावं वर्णयति---
इति तानुदारमनुनीय विषमहारिचन्दनालिना ।
घर्मजनितपुलकेन लसद्गजमोक्तिकावलिगुणेन वक्षसा ॥ ४०॥
इतीत्यादि ॥ शिव इतीत्थं तान्मुनीनुदारं युक्तियुक्त यथा तथानुनीय शिक्ष-
यिस््वा । उक्सवेति यावत् । 'रुचिरः किरातप्ृतनापतिः संवबृते” इत्युत्तरेणान्बयः ।
किरातसे नापतिवेषधारी बभूवेत्यर्थें: । कथंभूतः। विषमा विक्ृतविन्यासा हरिच-
न्दनस्थालयो रेखा यस्मिस्तेन | घर्मेण स्वेदेन जनिता: पुलका रोमाज्ना यस्मिस्तेन ।
“ुरूकः पुनः । रोमाश्ब॒कण्टको रोमविकारों रोमह्रषेणम्! इति हेमचन्द्र: | 'घमेः
स्थादातपे ग्रीष्मे उष्णस्वेदाम्भसोरपि' इति विश्व: | रूसन््तः शोभमाना गजमी-
क्तिकानां करिकुम्भोद्भवमोक्तिकानामावऊय एव गुणाः सूत्राणि यस्मिस्तेन वक्षसा
वक्षःस्थलेनो पलक्षितः । करिणां मुक्तायोनित्वे प्रमाणमाहागरूय:---'जी मृतकरि म-
स्थाहिवंशशद्भुवराहजा: । शुक्तयुद्धवाश्व विज्ञेया अष्टो मोक्तिकयो नयः ॥! इति ॥
वदनेन पुष्पितलतान्तनियमितविलम्बिमीलिना ।
विभ्रदरुणनयनेन रुचं शिखिपिच्छलाओिछितकपोलभित्तिना ४१
चदनेनेति ॥ पुष्पितिरूतान्तेविंकसितछताग्ररनियमिता: संयता विलम्बिनश्व ते
मोछूयः संयतकेशा यस्य तेन । “चूडा किरीटं केशाश्व संयता मौऊयख्रयः? इत्य-
मरः । शिखिपिच्छछाब्छिते बहिंबहाँड्डिते कपोलभित्ती यस्य तेनारुणनयने नारक्त-
नेत्रेण वदनेन रुचे शोभां बिभ्रत् ॥
बृहदुद्वहज़लदनादि धनुरुपहितेकमार्गणम् ।
मेघनिचय इव संवजृते रुचिरः किरातएतनापतिः शिव: ॥४२॥
चृहदिति ॥ पुनश्च । जलद इव नदतीति जलूदनादि । “कतेयुपमाने”' इति
णिनिः । उपहितेकमागेणं संहितेकबाणं धनुरुद्वहन् । अत एवं मेघनिचय इव
स्थित इत्युपमा । अन्न विशेषके स्वभावोक्तिररंकारः । “स्वभावोक्तिरसो चारु
यथावह्व स्तुवणे नम” इति लक्षणात् ॥
अलुकछूलमस्य च विचिन्त्य गणपतिभिरात्तविग्रहेः ।
शूलपरशुशरचापभृतेमहती वनेचरचमूर्विनिममे ॥ ४३ ॥
१ आवलियुतेन' इति पाठः-
द्वाइशः सगे; । १८१
अनुकूछमिति ॥ अस्य शिवस्यानुकूलं विचिन्त्य प्रियमिति निश्चित्यात्तविश्नहैग-
हीवकिरातदेहेः । तथा झूछान् परशवः कुठाराः शराश्रापानि च तानि भ्ृतानि
यैसेः । 'प्रहरणार्थे भयः परे निष्ठासघम्या' इति निष्ठायाः परनिपातः | गणपतिभिः
प्रमथमुख्यमेहती वनेचरचमूः सेना विनिर्म मे निर्मिता । माड: करमेणि लिद ॥
विरचय्य काननविभागमनुगिरमथेश्वराज्ञया ।
भीमनिनदपिहितोरुअुवः परितो5्पद्ध्य म्गयां प्रतखिरे ४४
विरचय्येति ॥ अथेश्वराज्ययानुगिरं गिरी । विभक्तयथें5ब्ययी भावः । “गिरेश्व
सेनकस्य' इति समासान्तः | काननविभा्ग वनविभागं विरचय्य । अस्थायमिति
देशबिभागं कृत्वेत्यथेः । भीमेर्निनदेः कलकले: पिहिता उरबो भुवो यस्ते तथोक्ता
सनन्तः । झूगयामपदिद्य व्याजीकृत्य परितः प्रतस्थिरे प्रस्थिता: ॥
क्षुमिताभिनिःसृतविभिन्नशकुनिमगयूथनिःखनः ।
पूर्ण एथुवनगुृहाविवरः सहसा भयादिव ररास भूधरः ॥ ४५॥
क्षुमितेत ॥ छक्लुभिताखस्ता अभिनिःस्ताः स्वस्थानान्निगेता विभिन्ना मुक्त-
संघाश्व ये शकुनयः पक्षिणो झूग़ाश्व तेषां यूथानि तेपां निःस्वनः पूर्णानि
पथूनि वनानि गुहाविवराणि च यस्थ स भूचरः सहसा भयाविवेत्युग्रेक्षा
ररास चुक्रोश ॥
न विरोधिनी रुपमियाय पथि रगविहज्ञसंहतिः ।
मन्ति सहजमपि भूरिमियः सममागताः सपदि बेरमापदः ४६
नेति ॥ पथि पछायनमार्गे विरोश्िनी जातिवरिणी म्गाणां सिंहव्याप्नादीनां
दिहंगानां काकोलूकानां व संहतिः संघो रुष परस्परक्रोध नेयाय न प्राप । किंतु
सहेव चचारेत्यर्थें: | तथा हि। भूरि प्रभूता सीर्यासु ता: सम॑ साधारण्येनागता
आपदो विपत्तय: सहज स्वाभाषिकमपि वरं सपदि प्लन्ति । नहि संघातव्यसनेणु
प्रजायते वेरानुबन्ध इति भावः ॥
चमरीगणेगंणंबलस्थ बलवति भयेउ्प्युपखिते ।
वंशविततिषु विपक्तपथुप्रिययालवालधिभिराददे धतिः ॥४७॥
चमरीति ॥ वंशविततिषु वेणुगुल्मेषु विषक्ता छप्ना: एथवो मठ॒शं प्रियबालाः
प्रियरोमाणों वालूघयः पुच्छानि येषां ते: । 'पुच्छो5स्री लूमछाडुले वालदइस्तश्
वाकषिः” इत्यमरः । चमरीगणमूंगविशेषेर्ग गबछूस्य शिवबलस्य संबन्धिनि । तद्धे-
तुक इलत्यर्थ: | संबन्धमान्नविवक्षायां षष्ठी । अन्यथा “भीत्रार्थानां भयहेतुः” इति
पतञ्चमी स्यात् । बलवति प्रबले भय डपस्थिते प्राप्तेषपि ॒तिघेंयमाददे स्वोकृता (
वालच्छेद्भयात्प्राणहा निमप्यवगणय्य स्थितमित्यर्थ: ॥
हरसेनिका
; प्रतिभयेडपि गजमदसुगन्धिकेसरेः ।
_खस्थमभिदद्शिरे सहसा प्रतिबोधजुम्मितसुखे्गाधिपेः ॥४८॥
१ 'शिवबलस्य” इति पाठ5ः: २ विषक्तभश” इति पाठ:
१८२ किराताजुनीये
हरेति ॥ प्रतिभये भयहेतो । “भयंकरं प्रतिभयम्र! इत्यमरः । प्राप्तेश्पीति
शेषः । गजमदेः सुगन्धयः सुरभयः केसराः सटा येषां तेः । हतानेकगज रिलथे: |
सइसा सेनाकलकलूभ्रवणानन्तरमेव प्रतिबोधेन निद्वापगमेन जुम्भितानि व्या-
त्तानि मुखानि येषां तेरूयाधिपे: सिंहेः स्वस्थं निःशड्मेव यथा तथा हरसेनिकः
अभिदरशिर हक्षिता: । न तु किंचित्छुमितमित्यर्थ: | युक्त चेतद्वाजनामधारिणां
केसरिणामिति भाव: ॥
विभरांबभूवरपद्ृत्तजंठरशफरीकुलाकुला; ।
पड्नूविषमिततटाः सरितः करिरुग्णचन्दनरसारुण पयः॥४९॥
बिभरामिति ॥ अपवृत्तजररेस्तत्कालक्षो मालुठितो दरेः शफरी कुलैराकुछा व्याप्ता:
पड्लैविंषमितानि दुर्गेमीकृतानि तटानि कूलानि यासां ताः सरितः करिमिः ।
पछायमानेरिति शेष: । रुग्णानां मागेरोधितया भम्नानाम् । “ओदि्तिश्च” इति
निष्ठानत्वस् । चन्दनानां रसेररुण करिरुग्णचनद्नरसारुण्ण पयो बिभरांबभूवुः।
शघातो: “भीहीमह॒वां हवच्च! इत्यास्प्रययः ऋृवद्भावश्व । “कच्चानुप्रयुज्यते
लिटि! इति भरुवोउनुप्रयोग: ॥
महिषक्षतागुरुममालनलदसुरभिः सदागतिः ।
व्यस्तशुकनिभशिलाकुसुमः ग्रणुदन्ववों वनसदां परिश्रमम्र् ५०
महिषेति ॥ महिषलुलाय: क्षतानि विदलितानि तरगुरुभिम्तमाकेनेलछदेरुशी
रंश्र सुरभि: सुगन्धिः । व्यस्ताति विक्षिप्तानि झुकनिभानि झुकसवर्णानि शिला-
कुसुमानि शिलेयाख्या ओषधिविशेषा येन सः । अतः शीतल इति भावः |
“ालानुसार्यवृद्धाउमपुष्पशी तशिवानि तु । शलेयम! इत्यमरः । शुकनिमेति स्व
पकथनम् | सदागतिर्वायुर्वेनसदां वने चराणां परिश्रम प्रणुदुन्। अतो मन्द् इति
भावः । 'मातरिश्वा सदागतिः? इत्यमरः । ववा वाति सम ॥
मथिताम्भसो रयविकीर्णरदितकदलीगवेधुकाः ।
क्लान्तजलरुहलताः सरसीरविंदध निदाघ इव सचसंपुवः) ॥५१॥
मथितास्भस इति ॥ सच््वसंछुबः प्राणिसंक्षोभा निदाघों औीष्म इव सरसीः
सरांसि । 'कासारः सरसी सरः' इत्यमरः । मथिताम्भसः संक्षोभितोदका रयेण
पछायनवेगेन विकीण व्याकीण यथा तथा मझदिता निष्पीडिता: कद॒ल्यो गवेधुका-
स्तृणधान्यविशेषाश्र यासां तास्तथोक्ताः | 'तृणधान्यानि नीवाराः स्त्री गवेधुगवे-
घुका' इत्यमरः । झूदित इति 'क्लिति च! इति गुणप्रतिषेषः । कृ।नता जरूरूहलताः
पद्मिन्यो यासु ता एवंभूता विद चकार ॥
इति चालयन्नवलसानुवनगहनजानुमापतिः ।
प्राप मुद्तिहरिणीदशनक्षतवीरु्ध॑ वसतिमन्द्रस़नवीम् ॥ ५२॥
इतीति ॥ इतीत्थमुमापतिरचलूसानुषु वनेपृपभोग्यवृक्षेषु गहनेषु दावेषु चव
जातास्तथोक्तवान् | सत्वानिति शेषः । चालयन् । मुद्तानां हरिणीनां दहानेः क्षता
“बितत” इति पाठ
प्रयोदश: सगे; । १८३
वीरुधो छता यरस््थाँ तामिन्द्रसूनोरिमामन्द्रसूनवीम् | वसत्यन्नेति वसतिमाश्न-
म्। 'बहिवस्वर्तिभ्यश्र' इत्योणादिको वसतेरतिग्रत्ययः । प्राप ॥
स तमाससाद घननीलम भिमुखमुपसणित मुनेः ।
पोत्रनिकषणविभिन्नभुवं दनुजं द्धानमथ सोकरं वषुः ॥ ५३॥
स इति ॥ अथानन्तरं स शिवों घननीलं मेघसेचक मुनेरजुनस्थामिमुखमु
पस्थितमागतं पोन्नस्य मुखाअस्थ निकपणेनोलखनेन विभिज्ना पिदारिता भूर्येन
तम् । 'मुखाग्रे क्रोडडलूयो: पोन्रम्' इत्यमरः | 'हलसूकरयो: पुबर:” इति ृन्प्र-
त्ययः | सूकरस्येद सोकरं वाराह वषुर्देधानं दनुर्ज दानवमाससाद प्राप ॥
कच्छान्ते सुरसरितो निधाय सेनामन्वीतः स कतिपयेः किरातवर्य।
प्रच्छन्नस्तरुगहनेः सगुल्मजालेले क्ष्मीवाननुपदमस्॒ संप्रतये ॥५४॥
इति भारविक्ृता महाकाव्ये किराताजुनीये दादशः सगेः ।
कच्छानत इति ॥ लक्ष्मीवान् । 'मादुपधायाश्र मतोवा5यवादिभ्य:” इति
मत॒पो मकारस्य वकारादेशः । स शिवः । सुरसरितो मन्दाकिन्याः कच्छान्ते
उनूपप्रान्ते । 'जलप्रायमनूप स्थात्पुंसि कच्छस्तथाविध:” इत्यमरः । सेनां निधाय ।
स्थापयिस्वेत्यर्थं: । कतिपय: किरातवयरन्वीतो5नुगतः सन् । 'है गतो” इति
धातो रजुपूर्वास्कमेणि क्त: | सगुल्मजाललंताप्रतानसहितस्तरुगहनः प्रच्छन्नइछा-
दितः । “वा दान्तशान्त-? इत्यादिना निपातः | तस्य वराहस्य पदमन्वनुपदम।
पदानुसारेणेत्यथ:ः । संप्रतस्थे प्रस्थित: । 'समवप्रविभ्य; स्थः” इल्यात्मनेपदुम् ।
अहर्षिणीवृत्तम् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोलाचलमलिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां द्वादुशः सर्गीं: समाप्त: ॥
त्रयोदशः सर्गः ।
वपुषा परमेण भूधराणामथ संभाव्यपराक्रमं विभेदे ।
सगमाशु विलोकेयांचकार सि्ररदंष्रोग्रमुखं महेन्द्रव॒नुः॥ १॥
वपुषेति ॥ अधेश्वरप्रस्थानानन्तरं महेन्द्रसूनुरजनः परमेण महता वषुषा
हेतुना भूचघराणां विभेदे विदारणे संभाव्यपराक्रम क्षमोव्यमिति प्रतक्येपोरुष
स्थिराभ्यां दृढाभ्याँ दुंड्राभ्यामुसर मुर्ख यस्य त॑ सुगम । वराहमिलर्थः । आशझ्ु
तदागमनानन्तरम् । अविलम्बेनेत्यर्थ: । बिलोकयांचकार दुदुश । अस्मिन््सगें
प्राक्पश्ञत्रिंशच्छो कादोपच्छन्दसिक बृत्तम् ॥
स्फुटबद्धसटोन्नतिः स दूरादभिधावन्नवधीरितान्यकृत्यः ।
जयमिच्छति तस्य जातश्ढलेः मनसीम॑ मुहुरादेदे वितकेम्॥ २ ॥
१ 'अतिसौकरम्? इति पाठःः २ 'विलोकयांबभूव' इति पाठःः ३ “आदसधे' हृति पाठः
१८४ किराताजुनीये
स्फुटेति ॥ स्फुर्ट स्पष्ट बद्धा विरचिता सटार्नां केसराणामुन्नतिरुद्तियेस्य
सः । क्रोधादर्षितलोसेत्यथे: । 'सटा जटाकेसरयो:? इति विश्वः | दूरादभिधाव-
न्संमुखमापतन् । तथावधीरितान्यकृत्यस्व्यक्तान्यकमों स वराहो जयमिच्छति
जयार्थेन्यत एवं जातशड्ले । खयं जिधांसोद्विषासेकलूक्ष्यव्वादिति भावः । तस्य
मुनेमेनसि मुहुरिम बितक वर्ष्यमाणसूहम् । “अध्याद्दारस्तके ऊह्दःः इत्यमरः ।
आादद उत्पादितवान् ॥
अथेकादशभिवितर्कमेव निरूपयति--
घनपोत्रविंदीर्णशालूमूली निबिडस्कन्धनिकापरुग्णवप्रः ।
अयमेकचरो 5भिवर्तते मां समरायेव समाजुहपमाणः ॥ ३ ॥
घनपोत्रेति ॥ घनेन कठिनेन पोन्रेण मुखाग्रेण विदीर्णानि विदलितानि शाढू-
मूलानि वृक्षमुछानि येन सः | निबिडस्य स्कन्धस्थ निकाषेण निकपणेन रुग्ण-
वप्नो भम्नसानुः । अतो महासच्त्वसंपन्ष इति भाषः । एकश्वासो चरश्रेत्येकचर
एकाकी । यूथादपेत इत्यथें: । अतो5य वराह: समराय समरं कतुम् । 'क्रिया-
थोपपदस्य च कमेणि स्थानिन:” इति चतुर्थी । समाजुहृपमाण इव समाह्ातु-
मिच्छन्निव । हवशब्दः संभावनायाम् । समाहयतेः सन्नन्ताच्छानच्प्रयय: ।
'स््धायामाड: । “पूर्वेवस््सनः' इत्याप्मनेपदम् | “अभ्यस्तस्थ च' इति संप्रसा-
रणम् । मामभिषतेते माममभिधावति । उपसगेवशात्सकर्मेकत्वम् । अतः सर्वेथा
नायमुपेक्ष्य इति भावः ॥
इह वीतभयास्तपोनुभावाजहति व्यालमगाः परेषु वृत्तिम् ।
मयितां सुतरामय॑ विधत्ते विक्रतिः किं नु भवेदियं नु माया ॥४॥
इहेति ॥ इहाश्रमे तपोनुभावाद्दीतभया: । लक्षणया विगतवेरा इत्यर्थः॥ अत
एवं व्यालसूगाः ऋरव्याघादयः । “ब्यालो भुजड़मे करे श्वापदे दुष्टदन्तिनिः इति
विश्व: । परेषु प्राण्यन्तरेषु बृत्ति जीविकां जहति | हिंसया न जीवन्तीतर्थे; ।
अय॑ वराहो मयि मद्ठिषये तां वृत्ति सुतरां विधत्ते करोति । मां इन्तुमिच्छती-
त्यर्थें: । तदिय विकृृतिस्तपःसामथ्येभद्गरूपा भवेत्किं नु । यद्वा। माया क्चि-
द्ेल्यस्थ वराहभूमिका भवेज्ञु । किंनुशब्दो वितके ॥
अथवष क्ृतज्ञयेव पूर्व भ्शमासेवितया रुपा न मुक्तः ।
अवधूय विरोधिनीः किमारान्मृगजातीरभियाति मां जवेन ॥ ५॥
अथवेति ॥ अथवेति पक्षान्तरे । एव मगः पूर्व जन्मान्तरे भ्ुशसलयअथमासे तरि-
तयातिपरिचितया रुषा क्रधा । महोचरयेति शेष: । कृतज्ञयेव पूर्वकृत वेरानु-
न्धे संप्रति जानालेबेत्युट्रेक्षा । न मुक्तो न त्यक्तः: | अद्यापीति शेषः | नूनमर्य
प्राग्भवीयवेरानुबन्धी कश्नित् । संप्रति वेरब्ीजासंभवादिति भावः । कुतः । य-
द्यत भारात्समीपतः । “आरादरसमीपयो:” इत्यमरः । विरोधिनीग्टंगजातीरवधूय
स्यक्वा जवेन सामभियात्यसिधावति । अन्यथा नामभियायादिति भावः ॥
१२ 'बिकीण' इति पाढठः २ 'असौ'* इति पाठः. पा
त्रयोदशः सगेः । १८५७५
नम केवलमभियानसमेव | कि च मनोवृत्तिरप्यन्र प्रमाणमित्याह---
न मगः खलु को प्ययं जिघांसुः स्खलति ब्त्र त॑था भशं मनो में ।
विमलं कलुषीभवच चेतः कथयत्येव हितेषिणं रिपूं वा ॥ ६ ॥
न झूग इति ॥ अय॑ मूगो न खलु, किंतु कोडपि कश्निदन्य एवं जिघांसुईन्तु-
मिच्छु: । हन्तेः सन्नन्तादुप्रययः । “अभ्यासाच्च!' इति कुत्वम्। “अज्ञझनगर्मां
सनि! इति दीघे: । कुतः । हि यस्मात् । अन्नास्सिन्मृगविषये से मनस्तथा भ्ृशं
स्खलति क्षुभ्यति । यथायं जिघांसुरयमिति बुद्धिरुप्पच्चत इत्थें: । तथा हि।
विमल प्रसन् तथा कलुषीभचत्छुभ्यध्च चेत एवं हितेषिणं रिपुं वा मित्रममित्र
च कथयति । यत्र मनः प्रसीदति तदेव मिन्रम्। यत्र क्षुभ्यति सोअमित्र इति
निश्चितमित्यर्थ: । अतो5यं वध्य इति भावः ॥
ननु मुनेः किमनया दुःशझूया, तन्नाह---
मुनिरसि निरागसः कुतो में भयमित्येष न भूतयेडमिमानः।
परइद्धिष॒ बद्धमत्सराणां किमिव दह्यस्ति दुरात्मनामल्धम् ॥| ७॥
मुनिरिति ॥ मुनिरस्मि । अतो निरागसो निरपराधस्य मे कुतो भयमित्येषो5-
मिमानो5हंकार: । अनपकारिणं माँ को5पि कि करिष्यतीति बुद्धि्भूतये प्रेयसे
न भ्रवति | तथा हि। परवृद्धिपु विषये बद्धमस्सराणां दुरात्मनामलद्डय किमि-
वास्ति, न किंचिदुकायमस्तीत्यर्थं: । इवशब्दो वाक्यालंकारे ॥
अस्तु । जिघांसुरपि तुच्छः कि करिष्यतीत्यत्राह---
दनुजः खिदय॑ क्षपाचरों वा वनजे नेति बल बतास्ति सच्चे ।
अभिभूय तथा हि मेघनीलः सकल कम्पयतीव शैलराजम् ॥८॥
दुनुज इति ॥ अये दनुजः स्विद्ानवो वा क्षपाचरो राक्षसतों वा।न तु रूग
एवेत्यर्थ: । कुतः । वनजे सच्तवे वन्यप्राणिनीतीदर्श बलं नास्ति | बतेत्याश्रर्य ।
बलूमेव समर्थयते । तथा हि | मेघनीलो5यं वराह्ट: सकछ शेलराजमभि भूया-
ऋम्य कम्पयतीव । पद्विष्टम्भभरात्तथा प्रतीयत इलर्थ:। अत्र कम्पयतीवेत्युस्रे-
क्षागरभो5र्य शेलकम्पनरूपकार्यण तत्कारणबलातिरेकसमर्थनात्कार्येण कारणसम-
थेनरूपो5थॉन्तरन्या सः ॥
किं च | योउर्य शैले झुगयाकलूकलरवं श्रूयते सोउप्येतन्मायापरिकल्पित
एवेयाइ---
अयमेव मगव्यसत्रकामः प्रहरिप्यन्मयि मायया शमखे ।
पृथुभिध्व॑जिनी रवेरकार्पीचकितोद्धान्तम्गाणि काननानि ॥ ९॥
अयमिति ॥ अयमेव शमस्थे शान्तिनिविष्टे इति रन्ध्रोक्ति:। मयि। अधिकर-
णविवक्षायां सप्तमी । मायया प्रहरिष्यन् | प्रहतुमिच्छन्नित्यर्थ: । “हूद शेषे च!
इति चकारात्कियाथोयां क्रियायां ढूद | रूटः सद्दा? इति शन्रादेश: । सगब्यं
स॒गया तस्य सत्र वनम्। तदर्थ वनमरित्यथें: । तस्कामयत इति मझूगव्यसन्नकामः
१२ 'तथाविधम इति पाठः-
७० पै७
१८६ किराताजुनीये
सगयाभूमिपरिग्रहाथों सम्रित्यथेः । “कमेण्यण” “आच्छोदन झरूगब्य स्थादाखेटो
मुगया खियाम्! इति, 'सन्रमाच्छादने यज्ञे सदादाने वने5पि च! इति चामरः ।
पृथुभिडृंहद्धिध्वेजिनी वे: सेनाकछकले: । स्वमायया कल्पितरेवेत्यर्थ:। काननानि
चकितोद्धान्तासत्रस्तपलछायिता मूंगा येषु तान्यकार्षीच्रकार । अयमेव रन्ध्रान्वेषी
मश्परद्दारार्थ स्वयसेव मरूगयुभूत्वा वनावरोधाय सेनाघोष॑ कल्पयामास । स झूग-
रूपेणागच्छती दयर्थें: ॥
वितकोन्तरसाइ---
बहुशः कृतसत्कृतेविंधातु प्रियमिच्छन्नथवा सुयोधनस्थ ।
क्षुमितं वनगोचरामियोगाहणमाशिश्रियदाकुल तिरथ्ाम् ॥१०॥
बहुश इति ॥ अथवा बहुशः कृता सस्क्ृति: सत्कारो येन तस्य दुर्योधनस्थ
प्रियं मद्रघरूपं प्रतिप्रियं विधातु कतुमिच्छन् । यः कश्रचिदिति शेष: । वर्न गोचर
स्थान येषां तेषां वनगोचराणामभियोगादवरोधात् । “अभियोगो5वरोधः स्थात'
इति हलायुध:ः । छुमितसुद्धिप्तमाकु्ं चल तिरश्वां ग्टगादिपशुनां गणमाशिश्नि-
यद्दराइरूपेण प्राविक्षत् । 'णिश्रिद्दुखुभ्यः कतेरि चडू?, 'चडि? इति द्विभावः ॥
वितकान्तरमाह---
अवलीठसनाभिरश्रसेनः प्रसभ॑ खाण्डवबजातवेदसा वा |
प्रतिकतुम्रुपागतः समन्यु कृतमन्युयेदि वा इकोदरेण॥११॥
अवलाढेति ॥ खाण्डवजातवेदसा खाण्डववनाप्निना* प्रसभमवली ढसना भिदु-
उ्धबन्धु: । “'सपिण्डास्तु सनाभयः । सगोत्रबान्धवज्ञातिबन्धुस्वस्वजना: समा:?
इत्यमरः । अत एवं समन्युबंद्धवेरः । तस्वथाजुनस्थापकारयितृत्वादिति भावः ।
अश्वसेनस्तक्षकपुत्रः कश्रिन्महासर्पः प्रतिकर्तु वरनियातनार्थम्पागतो वा वराह-
माययेति शेषः । पक्षान्तरमाह--यदि वा वृकोदरेण भीमसेनेन कृतमन्युजनित-
क्रोधो वा। कश्निदिति दोष: । पुरा किल पाण्डवः खाण्डवदाहे पावकभयात्प-
छलायमानांस्तक्षकपुत्रानश्वसे नस्य बन्घून्बाणेरवरुध्य दाहयामासेति भारतकथा॥
अथ द्वाभ्यामनन्तरकरणी यमध्यवस्थति--बलेत्यादिना ॥
बलशालितया यथा तथा वा धियम्रुच्छेदपरामयं दधानः ।
हेणीय ]
नियमेन मया निबहेणीयः परम लाभमरातिभड्रमाहः ॥१२॥
कि बहना । यथा तथा वास्तु। अर्य मायिकः पारमार्थिको वास्त्वित्य्थे: । सर्वे
थाषि बछशालितया । बलइप्ततयेत्यर्थ: | उच्छेदपरां घिय॑ दधान:ः । मां जिघां:
सुरित्यथे: । अतोड्य झूगो नियमेनावदय मया निबहेणीयों वध्यः । 'प्रमापणं
निब्दंणम! इत्यमरः | तथा हि। अरातिभज्ञ शत्र॒ुक्षय परम काभमाहुः ॥
ननु तपोविरोधिनी हिंसेत्याशझुबाइ--
कुरु तात तपांस्यमागदायी विजयायेत्यलमन्वशान्मुनि्माम् ।
बलिनश्व वधादतेज्स्य शकय ब्रतसंरक्षणमन्यथा न कतुम् ॥ १३॥
२ उद्वतेन! इति पाठः- २ कृतवर» इति पाठ
त्रयोदश$ सगः | १८७
कुर्विति ॥ हे तात वस्स, मार्गदायी न भ्रवतीतदयमागेंदायी । रन्धान्वेषिणां
प्रवेशमयच्छन्नित्यथे: । कुतः । जयार्थेत्वादित्याह---बिजयाय तपांसि कुरविति
मुनिव्यांसो मामर्ू भ्शमन्वशादनुशिष्टवान् । अनुशासेलेड । ननु मुनिर्वा कथ-
मधर्ममन्वशात्तत्राइ--बलिन इति । अस्य मरूगस्य बलिनः प्रवकस्य वधाहते वर्ध
विना । “अन्यारादितरतें-? इत्यादिना पञ्चमी । अन्यथोपायान्तरेण ब्रतसंरक्षण
तपोरक्षणं कतु न शक्यम् | हिंसापि दुष्टनिग्नहात्मिका नाधमे इत्यर्थं: ॥
इति तेन विचिन्त्य चापनाम ग्रथर्म पोरुषचिह्माललम्बे ।
उपलब्धगुणः परख भेदे सचिवः शुद्ध इवाददे च बाणः ॥१४॥
इतीति ॥ तेनाजुनेनेतीस्थ विचिन्तय वितक्य चापनाम चापाख्यं प्रथम पोरुष-
चिहम् । तस्व मुख्यायुधत्वादिति भावः । आललम्बे ग्रहीतम् । कर्मेणि लिद ।
अथ परस्थ शत्रोभदे विदारण उपजापे चोपलब्धगुणों ज्ञातशक्ति: । बाणस्तु
प्राप्तमोर्वीकश्रेति रोष: । झुद्धों ऋजुर्दिग्धव्वादिदोषरहितों वा । “न कर्णसेदेनों
दिग्बनोभिज्वलिततेजसै:” इति निषेघात् । अन्यत्रोपदादिशुद्धः | बाणश्र सचिव
इवाददे जग्ृहे। अन्न बाणलचिवयोः शब्दमात्रसाधर्म्याच्छेषालंकार: प्रकृताप्रकृत-
विषय दइति सर्वस्वकारः । उपभेवेति केचित् ॥
अनुभाववता गुरु स्विरत्वादविसंवादि धनुधनंजयेन ।
खबलबव्यसने5पि पीड्यमानं गुणवन्मित्रमिवानति प्रपेदे ॥ १५ ॥
अनुभावेति ॥ गुरु महत्पूज्यं च स्थिरत्वात्सारवत्त्ताद्विसंवाद्य भद्भगुरम्। अन्यतन्न
प्रतिष्टितत्वाद्सत्यरहितम् | गुणवस्सज्यम् । अन्यत्रोदार्यादिगुणबत् । घनुर्मिश्रमि-
वानुभाववता निश्चुद्धिमता । “अनुभावः प्रभावे च सतां च मतिनिश्चये'
इत्यमरः । धनंजयेन स्वबलव्यसने5पि तपसा क्षीणत्वेडपि । अन्यतन्न स्तर धन तदेव
बले तस्थ व्यसने नाशे5षपि । पीड्यमानमाकृष्यमाणमवरुध्यमान च सन्मिश्रमि-
वानति नम्नतामानुकूल्यं च प्पेदे । अलुंकारस्तु पूर्वेवत् ॥
प्रविकषनिनादभि नरन्प्रः पदविष्टम्भनिपीडितस्तदानीम् ।
धिरोहति ण्डिवं श्र + ञ्े
अधिरोहति. गाण्डिव महेषो सकलः संशयमारुरोह शेलः ॥ १६॥
प्रविकर्षति ॥ तदानीं तस्मिन्काले महेषा बाणे गाण्डिवमजुनधनुरधिरोहत्ति
सति । “कपिध्वजस्य गाण्डीवगाण्डिवों पुनपुसको' इत्यमरः । “गाण्ड्यजगास्सं-
ज्ञायाम! इति वप्रत्ययः । प्रविकर्षण ज्यास्फालनेन यो निनादस्तेन भिन्नरस्पो
विदलितगढ्रः तथा पद्विष्टम्मेन पादाक्रमणेन निपीडितो नुन्नः सकलः सर्वेः
शैक्कः संशर्य जीवितसंदेहमारुरोह । प्रापेत्यर्थं: । अत्र शेलस्य संशयासंबन्धे5पि
संबन्धकथनादतिशयोक्तिरलुंकारः ॥
दद्शेड्थ सविसर्य शिवेन स्थिरपूणायतचापमण्डलखः ।
रचितस्तिस॒णां पुरां विथातुं वधमात्मेव भयानकः परेपाम् ॥१७॥
कस ल मसलन न नमन न_न-++.-+०-++२०७४५----+२०-७-
३२ च! इति पाठ5ः. २ भयंकर» इति पाठः-
१८८ किराताजुनीये
दुद्य इति ॥ अथ बाणसंधानानन्तरं शिवेन स्थिरं निश्चक पूण व यथा
वथायत आऊकृष्टे चापमण्डले तिष्ठतीति तथोक्तः । चापमण्डछमन्तथाय स्थित
इत्यथे: । तिखणाम्। “न तिखचतस” इति दीघेप्रतिषेघः । पुराम् । त्रिपुरासुर-
स्पेत्यर्थ: । वर्ध संद्ाारं बिधातु कतु रचितः कल्पितः । स्थानचिदोषे स्थापित इति
यावत् । आत्मा स्वयमिव परेषां भयानको भर्यकरः सो5जुनः सविस्मय दुद्शे
इृष्ट: । उपमालूुंकारः ॥
अथ पिनाकिवृत्तान्तमाह---
विचकथषे च संहितेष॒रुचेश्वरणास्कन्दननामिताचलेन्द्र
धनुरायतभोगवासुकिज्यावदन ग्रन्थिविमुक्तवह्ति शंशुः ॥ १८ ॥
घिचकर्षति ॥ अथ शंभुश्र संहितेषु:ः सन् । उच्चस्टेशं चरणास्कन्दनेन पदषिष्ट
स्मेन नामितोध्धो नीतो5चलेन्द्रो येन स तथोक्त:। आयतभोग आकृष्टकायो
वासुकिरेव ज्या तस्य वदुनमेव ग्रन्थिस्तेन विमुक्त उत्सृष्टो वह्लियस्प तद्धनुविच-
कर्षति स्वभावोक्तिः ॥
स भवस्य भवशक्षयेकहेतोः सितसप्तेश्व विधासयतोः सहार्थम् ।
रिपुराप पराभवाय मध्य प्रकृतिग्रत्यययोरिवानुबन्धः | १९ ॥
स इति ॥ सह संभूयार्थभरिवधरूपश्रयोजन विधास्यतोः करिप्यतो: । अन्यत्र
सहार्थमभिधेयममिधास्थतो रिव्यर्थ: । “प्रकृतिप्रययो सहार्थ ब्रूतः' इति वचनात्।
भवक्षयेकद्देतो: संसारोच्छेदुनिदानस्थ भवस्य॒ शिवस्थ सितसप्तेरजुनस्थ च मध्य
रिपुर्वराह: । यस्मात्मत्ययों विधीयते सा अ्रकृतिर्धात्वादिः । अ्रत्ययः सनादिः ।
तयोमेध्यमनुबन्ध इत्संज्ञको वर्ण: । यथा भूत भूतिरित्यादों ककारः।स इव
पराभवाय नाशाय लोपार्थमेवाप । न तु स्थियर्थम्रित्यर्थः ॥
अथ दीपितवारिवाहवत्मां रववित्रासितवारणादवायेः ।
निपपात जवादिषुः पिनाकान्महतो5आ्रादिव वेद्यतः कृशानु! ॥२०॥।
अथेति ॥ अथ रिपोमेध्यप्रवेशानन्तरं दीपित वारिवाहवरत्माकाश येन रूः ।
अवायों दुवार इपु: शरो रववित्रासितवारणात्खघोषभीषितगजात्पिनाकाब्छिव-
घनुषः । 'पिनाको5जगरव धनु: इत्यमरः । महतोउश्नान्मेघाद्विद्ुतो5य वेद्युतः
कृशानुरशनिरिव जवादेगान्निपपाताद्धाव ॥
ब्रजतो5्स्थ बृहत्पतत्रजन्मा कृतताक्ष्योपनिपातवेगश्ड्ू |
प्रतिनादमहान्महोरगाणां हृदयश्रोत्र भिदुत्पपात नादः ॥ २१ ॥
चजत इति ॥ घजतो घावतो स्य बाणस्य बृहज्यः पतपश्रेम्य: पश्षेभ्यो जन्म यस्य
स तथोक्त: । कृता ताध्ष्योपनिपातवेगदाड्डा गरुडागसनवेगश्नमो येन सः। अत
एवं महोरगाणां सपोणां हृदयानि श्रोत्राणि च भिनत्तीति हृद्यश्रोत्रभित् । 'समु-
द्ाआद्ः? इति सूत्रे पूर्वनिपातव्यभिचाराच्छ्रोन्रशब्दस्य पूर्वेनिपातव्यभिचारः ।
अतिनादे: प्रतिध्वनिभिमेहान्संमूच्छितो नाद् उत्पपातोत्थितः | अन्न नादस्योरग
१ “आतत्” इति पाठ
त्रयोदशः सगे; । १८९
दृदयसे दकत्वा संबन्धे 5पि संबन्धामिधानादतिशयोक्ति: । सा व् वाक्ष्य॑वेगशअमो-
व्थापितेति तयोरड्राञ्जिभावेन संकरः ॥
नयनादिव शूलिनः ग्रवृत्तेमंनसोउप्याशुतरं यतः पिशड्ढः ।
विदधे विलसत्तडिछ॒तामः किरणेव्यों मनि मार्गंणस्य मागेः ॥२२॥
नयनादिति ॥ झूलिनो नयनात्पवृत्तर्निंगेंतेरिव स्थितरिस्युस्प्रेक्षा । नेन्नाभिश्चि-
खाकब्परितयथर्थ: । पिशड्ढः: पिड्लाविकसत्तडिलताभविद्युद्यामतुल्यरित्युपमा । मन
सश्वित्तादष्याशुतरं शीघ्रतरम् । आशुशब्दादनव्ययात्तरप्। क्रतः 'किसेकसिडव्यय-!
इत्यादिनास्प्रययो न। 'हीबे शीघ्रायसच्चे स्यान्ििष्वेषां सत्वगामि यत्! इत्यमरः ।
यतो गच्छतः । इणः शतृप्रत्ययः । मार्गणस्थ शरस्य । “कदुम्बसार्गणशराः” इत्य-
मरः । किरणेब्थॉमन्याकारो मागे उद्कारेखाकारः पन्था विदधे विरचित इति
स्वभावोक्तिरुंकारः ॥
अपयन्धनुपः शिवान्तिकर्थ बिंवरेसद्धिरभिख्यया जिहानः ।
युगपददशे विशन्वराहं तदुपोदेथ नभश्वरः एपत्कः ॥ २३ ॥
अपयज्निति ॥ पषत्को बाण: । 'पृषत्कबाणविशिखा:” इत्यमरः। धनुषः पिना-
कादपयन्नियन् । निर्गच्छन्नित्यर्थ: । इणः शतृप्रत्ययः | शिवान्तिकस्थे ने भश्वरेर भि-
ख्यया शोभया जिहानः | शोभन गच्छन्नित्यथे: | “ओद्वाड़ः गतो' हति घातोः शा-
नचू। 'अभिख्या नामशोभयोः” इत्यमरः । बिवरे सीदन्तीति बिवरेसदस्तविवरेस
द्विरन्तरालवर्ति मिनेभश्नरें: । 'सत्सूद्विप-! इत्यादिना क्रिप्। “तत्पुरुषे कृति बहुलम््
इत्यलुकू। अथ वराहं विशन्प्रविशंस्तदुपोढेस्त वराहमुपोढेः प्रत्यासल्षेः। वहेः कते
रि क्त: | नभश्वरेयुगपद॒दशे दृष्ट इति बाणवेगोक्ति: । अन्न क्रमेण निष्क्रमणादिक्रि
याविशिष्टस्य बाणस्थ शिवान्तिकादिभिन्नदेशस्थनभश्ररकतृंकद्शेनयोगपद्ासंबन्धे
उपि तत्संबन्धोक्तिमुछातिशयोक्त्या लछोकोत्तरवेगप्रतीतेरकंकारेण वस्तुध्वनिः ॥
स तमालनिभे रिपों सुराणां घननीहार इवाविषक्तवेगः
भयविश्ठुतमी क्षितो नंभःस्थजंगतीं ग्राह इवापगां जगाहे ॥ २४ ||
स॒ इति ॥ स बाणस्तमाऊनिसे तमालप्रभे | नीकाभ इति यावत्। सुराणां
रिपी वराहे घननीहारे सान्द्रतुहिन इवाविपक्तवेगो5प्रतिबद्धवेग: सन् । तथा
नमभःस्थे: खेचरेसयेन विड्ुु्त विद्वुले यथा तथेक्षितः सन् । अपां संबन्धि वेग
आप:ः, अपां समूहों वापम्। आपेन गच्छतीत्यापगा नदी ताम्। ग्रह्नातीति ग्राहो
जलग्राह: । जलचर इति यावत् | “जलचरे” इति वक्तव्यात् 'विभाषा ग्रह: इति
णप्रत्यय:। स इव । जगतीं भूमिस् । 'जगती विष्टपे म्यां वास्तुच्छन्दों विशेषयो:!
इति वेजयन्ती । जगाहे बिवेश । अन्ताद्ित इत्यथें: ॥
अथाजुनबाणप्रयो गमाह--
सपदि प्रियरूपपर्वरेखः सितलोहाग्रनखं! खमाससाद ।
कुंपितान्तकतर्जनाडुलिशरीव्यथयन्प्राणभृतः कपिध्वजेषुः ॥ २५॥
१ 'बनस्थ:” इति पाठः- २ मुख: इति पाठ$-
१९० किराताजुनीये
सपदीति ॥ सपदि शिवबाणप्रयोगसमय एवं प्रिया रूपमाकृतिः पवोणि
अन्थयो रेखा रचनाश्र यस्य सः | अद्डुलिपक्षे पर्व रेखाः प्रसिद्धा: । लोह्ाअमयः-
'फर्लं तन्नखमिवेत्युपमितसमासः । सितं छोहाग्रन्ख यस्य सः । कुपितस्थान्तकस्य
मृत्योयां तजेनस्थाडुलिस्तजनाकुलिस्तस्या: श्रीरिव श्रीयंस्थ सः कपिध्वजेपुरजुन-
बाण: प्राणस्॒तों व्यथयन्सीषयमाण: खमाकाशमाससाद ग्राप । उपभालंकार:ः ॥
परमास्रपरिग्रहोरुतेजः स्फुरदुल्काकृति विश्षिपन्वनेषु ।
स जवेन पतन्परःशतानां पततां व्रात इवारब वितेने ॥ २६ ॥
परमेति ॥ परमास्त्रपरिग्रहेण दिव्यास्राधिष्ठानेनोह महदत एवं स्फुरदुल्का-
कृति । उल्कावद्ीीर्घायमाणमित्यर्थ: । तेजो वनेषु विक्षिपन्विकिरन्सन् । जवेन
पतन्धावन्स बाण: । शतात्परे परःशतास्तेपाम्। शताधिकसंख्याकानामिलर्थः ।
“रःशताद्ास्ते येषां परा संख्या शतादिकात' इत्यमरः । 'पश्चमी-” इति योग-
विभागात्समासः । 'राजदन्तादिपु परम? इत्युपसजेनस्थ शतशब्दस्य परनिपातः ।
पारस्करादित्वात्सुडागमः । पततां पतत्रिणाम्। 'पतत्पत्रर॒थाण्डजा:” इत्यमरः ।
ब्रातः समूह इवारव बितेने विस्तारयामास ॥
अविभावितनिष्क्रमप्रयाणः शमितायाम इवातिरंहसा सः ।
सह पूर्वतरं नु चित्तवृत्तेरपतित्वा नु चकार लक्ष्यभेदम् ॥ २७॥
अविभावितेति ॥ अतिरंहसातिवेगेनाविभावितेडलक्षिते निष्क्रमों गाण्डीवा-
ज्िःसरणं प्रयाणमन्तरागमर्न च यस्य सः । तथा शमितायामः संक्षिप्तदेध्ये इव
स्थित इत्युपात्तवेगगुणनिमित्ता देध्यंगुणाभावोस्प्रेक्षा। स शरः । सह नु सह वा ।
चित्तवृत््येति शेष: । चित्तृत्ते: पूर्वतरं नु प्रागेव चा। उभ्यत्रापि लक्ष्ये पति-
स्वेति होष: । अथवाउपतित्वा नु | रूक्ष्य इति शेष: । रक्ष्यमेदं चकार । अन्नोपा-
त्तवेगगुणनिमित्ताद्वाणस्य चित्तवृत्या सहपातपूर्वपतना भावोश्मेक्षास्तिल्र उत्तरोत्त-
रोत्कषेंण वेगातिशयव्यज्लिका इत्यलूंकारेण वस्तुध्वनिः ॥
स वृषध्वजसायकावभिन्न जयहेतुः प्रतिकायमेषणीयम् |
लघु साधयितुं शरः प्रसेहे विधिनेवार्थमुदीरित प्रय्न:॥ २८ ॥
स इति ॥ जयहेतु: स शरो वृषध्वजसायकावभिज्ञ शिवशरविद्धमेषणीयम् ।
वेद्डुमिति शेषः । इषेरिच्छाथोदनीयर्प्रत्ययः । प्रतिकायम् । प्रतिपक्षमिति या-
चत् | विधिना विधिवाक्येनोदीरितं फलसाधनतथा प्रतिपादितमर्थ यागादिक॑
प्रयत्न: पुरुषध्यापार इव । रुष्वक्केशेन यथा तथा साधयितुम् | स्व्/थैणिजन्तात्तु-
सुन । असेहे शशाक । उपमालकार: ॥
अविवेकबृथाश्रमाविवाथे क्षयलोभाविव संश्रितानुरागम् ।
विजिगीषुमिवानयग्रमादाववसादं विशिखों विनिन्यतुस्तम ॥२९॥
अधिवेकेति ॥ अविवेको उन्तरान भिज्ञत्व॑ वृथाश्रमो निष्फक॒प्रयासस्तावथ धन-
मिव । अस्थानविनियोगहेतुकत्वादनयोघेनद्वानिकरत्वमिति भावः । क्षयोअजु-
पचयो लोभो5दातृस्व॑तो संश्रितानामनुजीघिनामनुरागमिव । अकिंचित्करे
त्रयोदशः सगेः। १९१
स्वामिन्यनुरागस्थानवस्थानादिति भावः । अनयो दुर्नातिः प्रमादोडनवधानता
तो विजिगीषुमिव । रन्भ्रभूयिष्ठय जयासिद्धेरिति भावः । बिशिखों श्िवाजुन-
बाणो त॑ वराहमवसादं करणशैथिल्यं विनिन््यतुर्नीतवन्तो । नयतिद्विकर्मकः ।
मालोपमेयम् ॥
(१ तम॑ +
अथ दीघधतम तमः प्रवेक्ष्यन्सहसा रुण्णरयः स संभ्रमेण ।
निपतन्तमिवोष्णरश्मिम्ुव्यों बलयीभूततरुं धरां च मेने ॥ ३०॥
अथेति ॥ अथ स वराहो दीघेतमं तमो दीधेनिद्वां प्रवेध्यन् | मरिष्यज्नित्यर्थ: ।
सेइसा झटिति रुप्णययो अम्नवेगः संभ्रसेण भ्रान्त्या। 'संश्रमो आन्तिहावयो:” इति
विश्वः । उष्णरर्मिमुच्या भूमो निपतन्तमिव मेने । धरां च चलयी भूता मण्डली
भूतास्तरवो यस्यास्तां तथा मेने | तथा बश्रामेत्यर्थ: | स्वभावोक्तिररुंकार: ॥
स गतः क्षितिम्ुष्णशोणितादः खुरदंष्राग्ननिषातदारिताइमा |
असुभिः शक्षणमीक्षितेन्द्रस नुर्विहितामपंगुरुष्वनिर्निरासे ॥ ३१ ॥
स॒ इति ॥ क्षितिं गतः क्षिता पतित उष्णेन प्रत्यअत्वाच्छोणितेनादं: छुतः
खुराणां दुंष्रयोश्राग्राणां निपातेनाघातेन दारिताइमा पाटितपाषाण: । किंच ।
क्षणमी क्षितेन्द्रसूनु: । स्वार्थविधातरोषादिति भाव: । अत एवं विहितः कृतो 5म-
पंगुरु: क्रोधोद्धतो ध्वनि: ऋ्रन्दितं येन स तथोक्तः स वराहोसुमिः प्राणनिरासे
निरम्तः | दक्त इत्यर्थः । अस्यतेः कमेणि लिद | इये च स्वभावोक्ति: ॥
स्फुटपोरुपमापपात पाथस्तमथ ग्राज्यशरः शर जिधृक्षुः ।
न तथा कृतवेदिनां करिप्यन्प्रियतामेति यथा क्रतावदानः | ३२॥
स्फुटेति 0 अथ चराहपातानन्तरं पार्थोउजुनः प्राज्यशरः प्रभूतशरः । सन्नपी-
दयर्थः । 'प्रभूत॑ भ्रचुरं प्राज्यम्' इत्यमर:ः । स्फुटपोरुष व्यक्तविक्रमं वराहभेदिनं शरं
जिषृक्षुअहीत॒मिच्छुः । गहेः सन्नन्तादुप्रत्ययः । आपपाताधावति सम । कृतज्ञतया
शरग्रहणं न तु छोमादित्यर्थ: । नन््वन्येः्प्युपकर्तार एवं, किमिव्यत्रवादरस्तस्थे-
लत आह--कृतवेदिनां कृतज्ञानां कृतावदानः कृतकर्मा | 'अबदान कम वृत्तम!
इत्यमरः । यथा प्रियतामेति तथा करिष्यन्नुपकरिष्यन्न प्रियतामेति । 'कृतकरि-
ध्यमाणयो: कृत बलीयः” इति न््यायादिति भावः ॥
अथ युग्मेनाह--
उपकार इवासती प्रयुक्तः ख्ितिमप्राप्य मगे गतः प्रणाशम् ।
कृतशक्तिरवाझआयुखो गुरुत्वाज़नितत्रीड इवात्मपोरुषेण ॥ ३३ ॥
डपकार इति ॥ असति नीचे प्रयुक्त डपकार इव मगे स्थितिमप्राप्य प्रणाव्ष-
मदशेन गत इत्युपमा । यथा कृतशक्तिः कृतपोरुषो गुरुव्वाल्लोह भाराद्वी रवत्वाबा-
वाब्युखो नम्रमुखः । अत एवास्मपोरुषेण जनितवीड इव स्थित इस्युप्रेक्षा ॥
'दीव॑तरं तमः प्रतीक्षन् शंते पाठ शोणिताद्राम् इति पाठ: है अपोमुख
इति पाठ
१९२ किराताजुनीये
स समुद्धरता विचिन्त्य तेन खरुचं कीतिमिवोत्तमां दधानः।
अनुयुक्त इव खवार्तमुच्चेः परिरेभे नु भृशं विलोचनाम्याम् ॥३४॥
स इति ॥ उत्तमां स्वरुच स्वकान्त कीतिमिव दुधान इत्युस्प्रेक्षा । किंच ।
विचिन्त्य सर्वेथा ग्राह्मोब्यमिति विश्तवृह्य समुद्धरता तेनाजुनेनोच्चेः स्ववार्त स्वपा-
टवम् । 'वार्त पाटवमारोग्य भव्यं स्वास्थ्ययमनामयम्! इति यादवः। अनुयुक्तः
पृष्ट इव स्थित इस्युस्परेक्षा । आद्रात्तथा प्रतीयत इत्यथे: । प्रश्नो3नुयोगः एच्छा
च' इत्यमरः। स बाणो विछोचनाश्यां नयनाभ्यां कृस्वा म्शं परिरेसे न््वालिज्ञितः
किमिय्युप्पेक्षा । तेनाव्यादरेण दृष्ट इलर्थः ॥
तत्र कार्मुकभृतं महाभ्रुजः पश्यति सर सहसा वनेचरम् ।
संनिकाशयितुमग्रतः खितं शासन कुसुमचापविद्विप: ॥ ३५ ॥
तत्रेति ॥ तत्र प्रदेशे महाभुजो5जुनः कुसुमचापबिद्विषः स्मरारेः शासन वक्ष्य-
माणमादेशं संनिकाशयितुं प्रकाशयितुम् । निवेदयितुमिति यावत् । अग्रतः स्थितं
कार्मुकग्ठ॒त वनेचरं सहसा झटिति पश्यति स्म | इतः भ्रश्वति रथोद्धतावृत्तम---
'रो नराबिद्द रथोद्धता रूगा? इति लक्षणात् ॥
स ग्रयुज्य तनये महीपतेरात्मजातिसदर्शी किलानतिम )
सान्त्वपूर्वमभिनीतिहेतुक वक्तुमित्थम्रुपचक्रमे वचः ॥ ३६ ॥
स इति ॥ स वनेचरो मद्दीपतेस्तनये राजपुत्रेउजुन आत्मजातिसद्शी किरात-
जात्यनुरूपां कि । किलेति जातेरकीकर्ता दशयति | यतः । परमार्थेतः प्रमथ
एवं सः । क्षानति प्रणतिं प्रयुज्य सान्त्वपूर्व सामपूर्वकम् । 'साम सान्त्वमुझे
समे” इत्यमरः । अभिनीतिहेतु्क प्रिययुक्तिहेतुक॑ वचः । इत्थं वक्ष्यमाणप्रकारेण
वक्तमुपचक्रम उपक्रान्तवान् ॥
ततन्न तावचतुर्भि: सानव्वमाह---
शान्तता विनययोगि मानस भूरि धाम विमलं तपः श्रुतम् ।
ग्राह ते लु सदशी दिवोकसामन्ववायमवदातमाकृतिः॥ ३७॥
शान्ततेति ॥ शान्तता बहिरनोंद्त्य ते तव विनययोग्यनादत्ययुकछ मानस
कमे प्राह नु बते खलु । तथा भूरि बहु धाम तेजो यशब्म्रिस्तत्तपः करत बिमर्रू
संप्रदायशुद्ध श्रुत प्राह । कि च । द्योदिव वोको येषां तेषां दिवोकसां देवानाम्।
पृषोदरादित्वात्साधु: । 'दिव स्वर्गें5न्तरिक्षे च! इति चिश्व:। सदशी तुल्याकृतिमे-
तिरवदातं शुर्धमन्ववार्य वंश प्राह। “वंशोडन्ववायः संतानः? इत्यमरः । शान्त्या-
दिभिलिड्रर्विनयादयो5नुमीयन्ते । अन्यथा तद्संभवादिति भावः ॥
दीपितस्त्वमलुभावसंपदा गौरवेण लघयन्महीभृतः ।
राजसे मुनिरपीह कारयज्नाधिपत्यमिव शातमन्यवम् ॥ रे८॥ _
१ उन्नताम? इति पाठः- २ 'कुसुमकेतु', 'मकरकेतु” श्ते पाठो. ३ धारयनू? शते पाठः-
त्रयोदशः सगेः । १९३
दीपित इति ॥ मुनिरपि । ऐश्वयरहितो 5पील्यर्थ।। अनुभावसंपदा प्रभावाति-
शयेन दीपितः प्रकाशितः । “अनुभावः प्रभावे च! इत्यमरः। गोरबेण मद्दत्तया
मही>तो राशो छघयलघूकुेन् । त्वमिद्ठादं । शतमन्यो रिदृ शातमन्यवमेन्द्रम् ।
“'तस्येदम्! इत्यण्प्रयः | 'शतमन्युर्दिवस्पति:” इत्यमरः । अधिपतेः कर्माधिपत्य
त्रछोक्यरक्षाघिकारम् । ब्राह्मणादिस्वात्व्यव्प्रत्ययः । कारयज्निव इन्द्रेणेति शोष:।
राजसे तस्थाप्युपजीब्य इति प्रतीयसे । स्वमहिस्लेत्य थे: ॥
तापसो5पि विश्वुताम्॒पेयिवानास्पदं त्वमसि सर्वसंपदाम ।
टश्यते हि' भवतो विना जनेरन्वितस्य सचिवेरिव द्युतिः ॥ ३९॥
तापस इति ॥ चिशुतां प्रभावमुपेयिवानुपगतः । अतएुव तापसोडपि स्व
सर्वसंपदामास्पद स्थानमसि । 'आस्पदं प्रतिष्ठायाम! इति निपातः । विभुतामेद
समर्थ यते--तथाहि मवतस्तव जनेरविनापि । एकाकिनो5पीत्यथ: । सचिवैरन्वि-
तस्वेवामात्यादियुक्तस्येव घुतिस्तेजो दृश्यते । अतः सर्वेसंपदामास्पदत्व॑ युक्त-
मित्यथें: ॥
विस्सयः क इव वा जयश्रिया नेव मुक्तिरपि ते दवीयसी |
ईप्सितस्य न भवेदुपाअ्रयः कस्य निर्जितरजस्तमोगुणः ॥ ४० ॥
विस्मय इति ॥ कि च | जयश्रिया हेतुना । प्राप्रयापीति रोष:। क इव वा
विस्मयः किसाश्रयेस्ू । न कश्रिद्त्यथें:। 'विस्मयोउद्भधुतमाश्रय चित्रम' हत्यमरः ।
अतो मुक्तिरपि ते तव दवीयसी दूरतरा दुरूंभा न भवत्येव । 'स्थूलदूर-!
इत्यादिना यणादिपरकोपः पूर्वगुणश्र । तथाहि निर्जितो रजस्तमसी एवं गुणों येन
स कस्येप्सितस्थ वाब्छितस्थोपाश्रय आस्पदं न भवेदित्यथे: ॥
आगमनपग्रयोजनमुपालम्भमुखे नाह---
चर +ल्> रे
हेपयन्नहिमतेजसं त्विषा स त्वमित्थमुपपन्नपोरुपः ।
हतुमहँसि वराहभेदिनं नेनमसदधिपस्थ सायकम् ॥ ४१॥
हेपयज्ञिति ॥ त्विषा तेजसा5हिभतेजसमुप्णतेजसं हेपयलजयमबुपपजन्ञपोरुषः
संभावितपराक्रमः स प्रसिदधस्त्व वराह भेदिनम् । कृतो पकारमित्यर्थ: । एन त्वत्कर-
गतमस्सदधिपस्थ सायक शरमित्थं साहसेन हतु नाईसि ॥
अनहंत्वमे वाह---
सर्यते तनुभृतां सनातन न््याय्यमाचरितमुत्तमेनमिः ।
ध्वंसते यदि भवादशस्ततः कः प्रयातु बद तेन वर्त्मना ॥ ४२॥
स्मर्थत इति ॥ उत्तमैनुभिः सप्पुरुषेम॑न्वादिभिस्तनुभ्टतां शरीरिणां सनातर्न
नित्य न््याय्य न््यायादनपेतमाचरितमाचारः स्मर्यते । कतेच्यतयेति शेपः | न
व्वनाचार इत्यथेः। अथाप्यनाचरणे दोषमाइ--ध्वंसत इति । भवानिव दृश्यते
भवाहशस्ततः सदाचारादडूडंसते अऋश्यते यदि तदा तेन वस्मेना न््यायमार्गेण क
१ 'अपि' इति पाठः- 3 आचरणम् इति पाठ
१९४ : किराताजुनीये
प्रयातु गच्छतु वद कथय । न को5पीत्यर्थ: । तथा च सन्मार्गे एव खिल:
स्वादिति भावः ॥
आकुमारसुपदेष्ठमिच्छवः संनिव्वत्तिमपथान्महापदः ।
योगशक्तिजितजन्मसृत्यवः शीलयन्ति येतयः सुशीलताप॥ ४३॥
आकुमारमिति ॥ कि थ। योगशतक्त्यात्मश्ञानमहिम्ना जितो जन्मरूत्यू येस्ते
यतयो योगिन: । आकुमारेभ्य आकुमारम् । कुमारादारभ्येल्वथ: । 'भाड़ः मयो-
दामिविध्यो:? इत्यव्ययी भावः । महत्य आपदो यस्सिस्तस्मान्महापदः । महानथे-
हेतोरियर्थें: । अपथादमार्गात्। 'पथो विभाषा' इति निषेघविकल्पात्समासान्तः ।
“अपर्थ नपुंसकम््! । संनिश्वत्तिमपगममुपदेष्ठमिच्छवः सनन््तः सुशीछतां सद्दुत्त-
ताम् । 'शीरछू खभावे सद्दू ते! इत्यमरः | शीलूयन्त्यभ्यस्यन्ति । अतो न ट्याज्य
शीलमित्यर्थ: ॥
न केवर्ल सोशील्यादनर्थनिवृत्ति:, किं स्वर्थप्राप्तिरपीत्याइ--
तिष्ठतां तपसि पुण्यमासजन्संपदोउनुगुणयन्सुखेषिणाम् ।
योगिनां परिणमन्वियुक्तये केन नास्तु विनयः सतां प्रियः ॥ ४४॥
तिष्ठतामिति ॥ तपसि तिष्ठतां तपोनिष्ठानाम् । धमोथिनामित्यर्थ: । पुर्ण्य
धर्ममासजन्संपादयन् । 'स्थाद्ममख्तियां पुण्यश्रयसी सुकृत बुष:” इत्यमरः।
सुखंषिणां सुखार्थिनां संपद: सुखसाधनमूतानथोननुगुणयज्ननुकूछयन् । अथे-
कामयोरपि हेतुभूत इत्यर्थ:। तथा योगिनां बिमुक्तयेडपवर्गाय परिणमन्संपद्य-
मानो विनयः साशीढुय केन हेतुना सतां प्रियो नास्तु । संभावनायां लोद।
सर्वेथा विनय एवं चतलुर्वर्गसाधनमित्यर्थ; | अतस्त्वया नास्मत्सखामिशरचोय कार्ये-
प्रति तात्पर्यम् ॥
अथवा कि भवाइशेष्वन्यसंभावनया यतो आल्दिरपि संभाव्यत इति रूदू-
क्तिमवलूम्ध्याह---
नूनमत्रभवतः शराकृति सर्वधायमनुयाति सायकः ।
सोउ्यमित्यनुपपशन्नसंशयः कारितस्त्वमपथ्ेे पद यया ॥ ४५ ॥
नूनमिति ॥ अयमस्मदीयः सायको5त्रभवतः । पूज्यस्येल्यर्थं: । 'पूज्यस्तन्नभ-
वानन्रभवान्” इति सजनः । 'इतराभ्यो5उपि इृस्यन्ते” इति सार्वबिभक्तिकससि-
व्पत्ययः । सुप्सुपेति समासः । शराक्ृति सर्वथा रूपेण रेखादिना सर्वप्रकारेणा-
नुयात्यनुसरति । अत्यन्तमनुकरोतीलथ्थ: । नूनमिति वितके । ययाकृत्या कर््या
स्वमनुपपन्नसंशयो उत्यन्तसाइश्यादनुत्पन्नस्वान्यदी यत्वसंदेह: सन् । सोइयमिति
यः स्वकीय: स एवायमिति। आन्त्युप्पत्यवेति शेप:। अपथे5मार्गे शरापह्टरणरूपे
पद कारितः । निधापित इत्यथ: । 'हकोरन्यतरस्थाम्र! इत्यणि कतुंः कमेता ।
'ग्यन्ते कतेश्र कसेण:” इति लत्रेवाभिहिते कर्मेणि क्तः ॥
१ 'मुनय/ इति पाठः-
त्रयोदश; सगेः । १९५
घुनरपि स्तेयमेव द्वढयन्दोषान्तरमापादयति--
अन्यदीयविशिखे न केवर्ल निःस्पृहस्य भवितव्यमाहते ।
निम्नतः परनिबहिंतं मृगं त्रीडितव्यमपि ते सचेतसः ॥ ४६ ॥
अन्यदीयेति ॥ सह चेतसा चतेत इति सचेतास्तस्य मनस्विनस्तेउन्यदीयवबि-
शिखे विषये यदाह्ृतमाहरणम् । भावे क्त: | तस्मिन् । अन्यदीयबिशिखस्थाहरण
इत्यर्थ: । निःस्पृहस्य केवर्ल निःस्प्हेणव न भवितव्यम् | कि तु परनिबहिंत परेण
प्रहत झूगे निन्चतः प्रहस्तस्त । निन्चता स्वयेत्थे: । “कृत्यानां कतेरि वा? इति
पष्ठी । ब्रीडितव्य लज्ितव्यमपि । भावे तब्यप्रत्यय: । संप्रति तु त्वया परविद्ध
झूग विद्धापि न चीड्यते प्रत्युत स्तेयमेव क्रियत इत्यहों महत्साहसमित्यर्थे: ।
रूगमित्यत्न शेषत्वाविवक्षणात् 'जासिनिप्रहणनाटक्राथपिषां हिंसायाम्” इति षष्टी
न भवति शेषाधिकारातू। निश्नहरणेत्यत्र निप्रयो: संघातव्यस्तविपयेस्तानां ग्रहणात् ॥
अधास्सिन्कृतप्नवामियोगाय स्वीयोपकारकत्वं वर्णयितुं विकत्थनदोष॑ तावधु-
ग्मेन परिहरन्नाह---
संतत निशमथन्त उत्सुका येः प्रयान्ति मुदमस्य सूरयः ।
कीर्तितानि हसितेडपि तानि य॑ ब्रीडयन्ति चरितानि मानिनम्॥४७।।
संततमित्यादि ॥ सूरयो विद्वांसोउस्थास्मत्सख्वामिन:ः संबन्धिभियेंश्वरिते: करण-
भूते: संतत सततमुत्सुका: सोत्कण्ठा: सन््तो निशमयन्तश्वरितानि ऋण्वन्तो मुर्दे
प्रयानित । अन्न चरितानोां मुय्पाप्तो शाब्दं करणत्वम् । अर्थौद्विशमनकमेत्वमित्ति
विवेक: । तानि चरितानि हसितेडपि परिहासेडपि कीर्तितानि परेरुचारितानि
सन्ति य॑ मानिन च्रीडयन्ति । मानित्वादड्रीडा न तु चरितदोषात् । तेषामलकार-
रूपत्वादिति भाव: ॥
अन्यदोपमिव स खके गुणं ख्यापयेत्कथमश्ृष्टताजडः ।
(१ [>> 4 आप 6
उच्यते स खलु कार्यवत्तया धाग्वांभननवुधसतुमाथताम्॥ ४८ ॥।
अन्येति ॥ अष्ृष्टतया विकत्थनेन शालीनतया जडः स्तब्धः | अ्रविकत्थन
इत्यर्थ: । सोउस्मत्स्राम्यन्यदीष परावरगुणमिव स्वयं स्वकीय गुर्ण कर्थ ख्यापये-
स्प्रकटयेत् । 'आत्मप्रशंसां परगहामिव वर्जयेत्” इति स्मरणादिति भाव: । तथापि
कार्यवत्तया । कार्याथितयेत्यर्थ: । सः स्वगुण उच्यते खलु । कार्याथिन: कुतों गये
इति भावः । निर्विण्ण इवाइ--धिगिति । विभिन्नवुधसेतुमतिऋान्तसुजनमयों दा-
मर्थितां याचनां घिक् । निन्दामीत्यर्थ:। यदुयमपीत्थ विकत्थयितु प्रवृत्त इति
भावः । 'घिड़्लिभत्सेननिन्दयो: इत्ममरः | “अभिसवेतसोः काया धिगुपर्यादिपु
त्रिषु । द्वितीयाम्रेडितान्तेषु ततोउन्यत्रापि दृह्यते” इति द्वितीया ॥
संप्रति खक्ूतोपकारं दशयति--
दुर्बंच तदथ मा स भून्मगस्त्वय्यसो यदकरिष्यदोजसा ।
नेनमाशु यदि वाहिनीपतिः ग्रत्यपत्थत शितेन पत्रिणा ॥ ४९॥
१९६ किराताजुनीये
दुर्वेचमिति ॥ वाहिनीपतिः सेनापतिरस्मत्खामी श्ितेन पत्रिणा शरेणन
मृगमाशु न भ्रत्यपत्सत यदि नाभियुज्नीत चेढसों स्ग ओजसा बलेन त्वयि
विषये यदकरिष्यग्दनिष्ट कुर्यात्तद॒र्थचं दु्वाच्यममज्ञऊतया वक्तुं न शक्यते । तद-
निष्टमधानन्तरमपि मा सत्र भूदिति सोहादेकथनम्। तदुपेक्षणे स स्टगर्त्वाँ हन्या-
दिति भावः । “'लिड्विमित्ते लूढः क्रियातिपत्तो” इति करोतेः पद्यतेश्व लड़ ॥
ननु मयेव इतो न तु सेनापतिना । तन्नाइ--
को न्विम॑ हरितुरड्रमायुधस्थेय्सी दधतमड्गसंहतिम् ।
वेगवत्तरमृते चमूपतेहन्तुमहति शरेण दंष्टिणम् ॥ ५० ॥
क इति ॥ हरितुरक्ञमायुधमिन्द्रायुध तद्वत्स्थेयसीं स्थिरतराम् । वजद्रकठिना-
मित्यथेः । स्थिरशब्दादी यसुन् । 'प्रियस्थिर-! इत्यादिना स्थादेशः । भड्गभसंहति-
मवयवसंघातं दधत धारयन्त वेगवत्तरं दुर्वारवेगमिस दृष्टिणं वराह चमृपतेः
किरातवाहिनीपतेऋंते चमूपतिं बिना । “अन्यारात्ू-! इत्यादिना पद्चमी। को
नु को वा शरेण । एकेनेति भाव: । हन्तुमईति । न को5पीत्यथ: ॥
अस्तु स एवं मगस्य हनता । ततः किमित्यत आह---
मित्रमिष्टमुपकारि संशये मेदिनीपतिरयं तथा च ते |
त॑ विरोध्यं भवता निरासि मा सजनेकवसतिः क्रृतज्ञता ॥ ५१॥
मित्रमिति ॥ तथा च। तस्येव म्गहन्तृत्वे सतीत्यर्थ: । अरय॑ मेदिनीपतिः
किरातभूपतिस्ते तव संशये प्राणसंकट उपकार्युपकारकारकमिष्ट मित्रम् । ततो5पि
कि तप्नाह--कमिति | त॑ मित्रभूतं बिरोध्य सजनेकवसतिभेवादरशसुजनमात्राधारा
कृतज्ञतोपकारवेदित्वं मा निरासि न निराक्ियतां भवता । अन्यथा जगति कृत-
ज्ञतास्तमियात् , कृतन्नता व ते भवेदिलयथें: । अस्यतेः कमेण्याशिषि माडिः लुड्ः ॥
ननु सर्वस्या्थमूलत्वात्स एवास्तु, कि मित्रेणेत्याशक्रय मिन्नस्य सर्वाधिकर्य
युग्मेनाह---
लभ्यमेकसुकृतेन दुलभा रक्षितारमंसुरक्ष्यभूतयः ।
सन््तमन्तविरसा जिगीषतां मित्रलाभमनु लाभसंपदः ॥ ५२ ॥|
लभ्यमिति 0 जिगीषतां जेतुमिच्छताम्। जयते: सन्नन्ताच्छतृप्र्यय: । दुलेभाः
कृच्छे णापि लब्घुमशक्यास्तथाप्यसुरक्ष्यभूतयो रक्षितुमशक्यमहिमान: । तथापि
नित्य रक्षणादिक्केशावहाश्रेति भाव: । अन्तविरसा: । गत्वर्य इत्यर्थ: | लम्यन्त
इति छाभा अथास्तेषां संपदः | एकसुकृतेनेको पकारेण लम्यं सुलभ न तु दुलंभ॑
रक्षितारं न तु रक्ष्य स्वन्त झ्ुभावसान न त्वन्तविरस मिनत्रदाभमनु मित्रलाभा-
द्वीना: । निकृष्टा इत्यर्थ: । 'हीने! इत्नोः कर्मप्रवचनीयसंज्ञा । तद्योगे द्वितीया।
अन्नोपमेयस्य मित्रछ्ा भस्य छाभान्तरं प्रत्याधिक्यासिधानाश्यतिरेकालूंकार: ॥
१ बाहिनीपति/ इति पाठःः २ 'विराध्य'ं इति पाठः. रे 'बसुरक्ष' इति पाठः-
त्रयोदशः सगे; | १९७
चश्बल वसु नितान्तमुत्नता मेदिनीमंपि हरन्त्यरातयः |
भूधरखिरमुपेयमागत मावमंस्त सुहृदं मंहीपतिस || ५३ ॥
चत्बछूमिति ॥ किं च | वसु धन नितान्त सेदिनीमप्युश्नताः प्रबला अरातयो
हरन्ति । मित्र तु न तथेव्याइ--भूधर इति। भूधरवत्स्थिरमुपेयमन्विष्य गन्त-
व्यमप्यागतं स्वतः प्राप्तमपि मही पतिम् । सर्वेधुरीणमित्यथ: । सुहृद मित्र माव-
मंस्त मावज्ञासीत् । भवानिति शेष: । अन्य छोकगतो वा भवच्छव्दों विभक्तिवि-
परिणामेनात्र दृष्टव्यः । अन्यथा मध्यमपुरुषः स्थात् । मन््यतेः कतेरि माहिः लुड्ट ।
अछंकारस्तु व्यतरेक एवं । भूधरस्थिरमित्युपमा संगतिसंकरः ॥
ननु मुमुक्षो: किं मिन्रसंग्रहेणेत्यत्राइ---
जेतुमेव भवता तपसते नायुधानि दधते मुमुक्षयः ।
ग्राप्सते च सकल॑ मेहीभृता संगतेन तपसः फर्ल त्वया ॥ ५४ ॥
जेतुमिति ॥ भवता जेतु जयार्थमेव तपस्यते तपश्चर्यते । 'कर्मणो रोमन्थ-?
इत्यादिना चरणे क्पडः | ततो भावे लट्ू । कुतः । मुमुक्षवों मोक्षार्थिन आयुधानि
न दधते न घारयन्ति । अतो मित्रसंग्रह: कार्य इति भावः । तथापि कि भव-
स्सवामिसख्येन, तत्राह--प्राप्यत इति । महीभ्ता सह संगतेन स्वया सकते
तपसः फछ प्राप्य्यते । अतस्ते सखास्मत्सखामी युक्त इत्यर्थ: ॥
नन््वकिंचनः कुत्रोपयुज्यते, तत्राह--
वाजिभूमिरिभराजकाननं सन्ति रतनिचयाश्र भूरिशः
काश्वनेन किमिवास्थ पत्रिणा केवल न सहते विल्नम् ॥ ५५ ॥
चाजीति ॥ तस्थ भूपतेवाजिभूमिरथाकर इभराजानोां कानने गजोप्पत्तिस्थान
भूरिशों रल्ननिचयाश्र | सन्तीति शेषः । नन््वीदगात्यः किमेकस्स काश्वनपत्रका-.
ण्डाय करहायते, तत्राह--अस्य काशझ्वनेन सोवर्णन पतन्निणा शरेण किमिव ।
न किंचित्ययोजनमस्तीत्यर्थ: । परंतु केवर्ूल बिलड्डन व्यतिक्रम न सहते । नाये
शरलुब्धः । किंत्वधिक्षेपासहिष्णुरित्य्थें: । भत्र प्रथमार्थ समृद्धि मद्ठ स्तुवर्णना-
दुदात्तालंकार: ॥
नन्वीइग्लुब्ध: किमुपकता, तेप्रोह न
सावलेपसुपलिप्सिते परेरभ्युपेति विक्रृतिं रजस्यपि ।
अर्थितस्तु न महान्समीहते जीवितं किम्नु धनं धनायितुम् ॥ ५६॥
सावलेपमिति ॥ महानयं रजस्यपि घूलावपि परे: सावलेप॑ सगवंमुपलिप्सित
डपलब्धुमिष्टे जिघृक्षिते सति विक्ृतिमभ्युपेति । प्रकुप्यतीत्यर्थ: | भर्थितो याचि
तस्तु जीवित धनायितुं धनीकतुम्। क्यजन्तात्तमुन् । न समीहते नोस्सहते ।
जीविवमप्यात्मनो नेच्छति । किंस्वर्थितः प्रयच्छतीत्यर्थ: | तहि घन किस | धन-
मात्मन एपितु घनायितुमिति विग्रददः | अन्र इच्छासाश्रमथें:। अन्यथा धनमित्य-
२ “उद्धता? इति पाठः-. २ अपहरम्ति! इति पाठःः.. ३ 'चमूपतिभू? इति पाठर-
अ 'द्राप्यते! इति पाठः- ५ चमूभृता? इति पाद* है आयधितश इति पाठ
कि० १८
१९८ 'किराताजुनीये
नेन पौनरुत्त्य स्थात्। 'सुप आत्मनः क्यच? । “अशनायोदुन्यघनायाजुभुक्षापि-
पासागर्धषु' इति निपातनादाकारः ॥
उक्तमर्थ निगमयति---
तत्तदीयविशिखातिसजनादस्तु वां गुरु यदच्छयागतम् ।
राघवश्ठवगराजयोरिव ग्रेम युक्तमितरेतराश्रयम् ॥ ५७ ॥
तद्ति ॥ तत्तस्मात्तदीयविशिखस्यातिसजनास्प्रत्यप॑णाद्वां युवयोः । “षष्ठीच-
जुर्थीद्वितीयास्थयोवा नावी” इति वामादेशः । राघवन््ववगराजयो रामसुओवयो-
रिव यदच्छया देवादागत गुरु महयक्तमनुरूपमितरेतराश्रयमन्योन्यविषय प्रेम
सख्यमस्तु ॥
ननु शरलोभान्मिथ्याभियुज्यस इृत्याह---
नाभियोक्तुमनृतं त्वमिष्यसे यस्तपखिविशिखेषु चादरः ।
सन्ति भ्रूभृति शरा हि नः परे ये पराक्रमवसनि वजिणः ॥ ५८ ॥
नेति ॥ खवमनृतं मिथ्यानियोक्तमभ्याख्यातुम् । ब्रूजोअ्थेग्रदणादिकर्मकता ।
“मिथ्याभियोगो 5भ्याख्या नम? इत्यमरः | अस्माभिरिति शेषः । नेष्यसे नेष्टोउसि ।
कुतः । तपस्वी मुनिः शोच्यश्व । 'मुनिशोच्यो तपस्विनों! इति शाश्वतः | तस्य
विशिखेषु क आदुरः कास्था । न काचिदित्यथे: । हि यस्माज्नो5स्माक भृभ्टृति रैले
परेडन्येडपि शराः सन्ति ये शरा वजम्िणः शक्रस्य पराक्रमवसू नि पराक्रमधनानि ।
शारयंसवेस्व॒भूता इत्यर्थ: । वज्धिग्रहणाद्ज्ञादष्यतिरिच्यन्त इति सूच्यते । अन्न
शरेषु पराक्रमसाधनेषु पराक्रमरूपेण वस्तु व्यज्यते ॥
भ्थ ते शरापेक्षा चेत्तहिं तथोच्यतामिदाइ---
मार्गणेरथ तब पयोजन नाथसे किम्रु पतिं न भूभृतः ।
त्वद्विय सुहृदमेत्य सोउर्थिन कि न यच्छति विजित्य मेदिनीम ५९
मागेगेरिति ॥ अथोत तब मागेणः शरेः प्रयोजन कृत्य तहिं भूभ्तो गिरेः
पति प्रभु किम्रु न नाथसे किमिति न याचसे। “नाथ नाएट याज्ञोपतापे श्वर्या शी:घु!
इति धातोलेद । न च याचत्राभड्जशड्ढ। कार्येत्याह-त्वदिति । सो5स्मत्स्व/मी तवेब
विधा प्रकारो यस्य त॑ त्वद्विधं व्वाइशम्। महानुभावमितद्यथें: । तथापि सुद्ृद
मित्रभूतमर्थिनसेत्य छब्ध्वा मेद्नी बिजित्य न यच्छति कि न ददाति किम्। कि
तु दास्यत्यव । कि पुनः शरानिति भावः ४
यदुक्तम् “स्वद्विधम्! इत्यादि तम्नोपपत्तिमाइ---
तेन सरिरुपकारिताधनः कतुमिच्छति न याचितं वृथा ।
सीदतामनुभवन्निवार्थिनां वेद यद्मणयभड्वेदनाम् ॥ ६० ॥
तेनेति ॥ तेन कारणेन सूरिविंद्वानत एवोपऋारिताधघन उपकारकत्वमात्रधनः
स किरातभूपतियोथित याजत्ञां घृथा ब्यथ कतु नेच्छति । कुतः | यचचेन कारणेन
सीद॒तां छ्लिश्यतामर्थिनां प्रणयभड्ज वेदुनां याज्राभज्ञदुः्ख स्वयमनुभवज्निव वेद्
देति । अतो न वेफल्यघाडहू कार्येत्यर्थः ॥
१ नानुयोक्तम! इति पाठ5ः: २ “बाचसे' इति पाठः-
शत्रयोदशः सर्गः | १९९
नमु स्वयंग्राहिणः कि याज्रादेन््यं तत्राह--
शक्तिरथपतिषु खयंग्रह प्रेम कारयति वा निरत्ययम् |
कारणइयमिदं निरसतः प्रार्थनाधिकबले विपत्फला | ६१॥
द्ाक्तिरिति ॥ अर्थपतिषु विषये शक्ति: सामर्थ्य स्वयं ग्रह स्व्राम्यनुज्ञां बिना ग्रहण
कारयति। यदा निरत्ययमपराधेउप्यविकारि निर्बाघं प्रेम क्त स्वरयंग्रह कारयति।
प्रवहृर: प्रियो वा परस्थ धन स्वयं गृह्वातीत्यथे: । अन्यथा दोषमाह--इह॒दं पूर्वोत्त
कारणद्वयं निरस्यतस्त्यजतः । पुंस इति रोष: | अधिकबले प्रबले घिषये प्राथेना
तद्धनजिघृक्षा विपत्फलाइनथेफलका । भ्रशक्तस्थाप्रियस्य सतः प्रबछूघनग्रहणाशा
फणिशिरोमणिग्रहणसाहसवदनथोय कढ्पत हत्यथे: ॥
...ननु शख्नार्थेसंपस््त्या शक्तत्वाभिमानः, तत्राह--
अखवेदमधिगम्य तक्वतः कस चेह भ्रुजवीयंशालिनः ।
जामदग्यमपहाय गीयते तापसेषु चरितार्थमायुधम् ॥ ६२ ॥
अखवेदमिति॥ इद्द जगति तापसेषु तपस्विनां मध्ये । 'यतश् निर्धारणम” इति
सप्तमी । जमदस्रेरपत्य पुमा ज्ञामदग्यः । “गर्गोंदिभ्यो यज्” । तमपहाय । परशुराम
बिनेत्यर्थ:। अखवेदं तत्वतो 5घिगम्य । भुजवीर्येण शालत इति भुजवीयशालिनः ।
उभयसंपन्नस्येत्यथें: । शालनक्रियापेक्षया समानकतृकत्वात्कत्वानिर्देशः । कस्य
वायुघ॑ चरितः प्राप्तोड्थों येन तब्चरितार्थ साथेक गीयते। न कस्यापीत्यर्थ: ।
अतस्तवापि तापससवादकिंचिस्करस्थ तेन सह सख्यमेव मुख्यमिति भावः ॥
ननु युप्मन्म्गवधशरहरणाभ्यां द्वोहिणो मम तेन कथं सख्यं स्वादित्याशड्ध
सत्य तथापि तावन्मगवधापराधः क्षमिष्यत इल्ाह--
अभ्यघानि मुनिचापलाक्षया यन्मृगः क्षितिपतेः परिग्रहः ।
अक्षमिष्ट तदयं ग्रमाथतां संइणोति खल दोषमज्ञता ॥ ६३॥
अभ्यघानीति ॥ त्वया मुनिचापछात् | ब्राह्मणचापल्या दित्यर्थ: । क्षितिपतेर-
स्मत्सवामिनः । परिशुह्मयत इति परिग्रहः । तेन स्वीकृत इत्यर्थ:। 'परिग्रहः परि-
जने पढयां स्वीकारमूलयो:” इति विश्व: | यन्म्रगोडभ्यधान्यभिहत इति। हस्तेः
कमेणि छुड़ । तदुननमयमस्मत्साम्यक्षमिष्ट सोढवानेव | तथा हि। प्रमाद्य-
ताम् । अविमृश्यकारिणामित्यर्थ: । दोषमपराधमज्ञताउज्ञानिता संदृणोत्याच्छादु-
यति । नाज्ञस्यापराधो गण्यत इल्यथेः ॥
अथ सुहद्भावेन हितभुपदिशति--
जन्मवेषतपसां विरोधिनीं मा कृथाः पुनरमूमपक्रियाम्।
आपदेत्युभयलोकद्षणी वर्तमानमपथे हि दुर्मतिम् ॥ ६४ ॥
जन्मेति ॥ जन्म सत्कुले प्रसूतिः, वेषो जटावल्कलादिः, तपो नियमः, तेषां
बिरोधिनीं पिरुद्धाममूमेवंविधामपक्रियामपकारम् । पुनः । इतःपरमित्यर्थ: । मा
0...
२ 'भुनिना लया बलाद इति पाठः- ३ प्रमाज्यंताम् शते पाठः-
२०० किराताजुनीये
कृथा: मा कुरु। करोतेः कतेरि माडि लुड़ । “वयोवृद्धर्थवाग्वेषश्ुताभिनयकमे-
णाम् । आषरेत्सइश्ञीं वृत्तिमजिल्यामशठां तथा ॥! इति स्मरणात् । उक्तवैपरीत्य
दोषमाह--आपदिति । यस्मात् । अपथे वतेमानं दुमेतिम्। पुरुषमिति शेषः ।
डभ्नो लोका दूषयति इन्तीत्युभयलोकदूषणी ॥ “तद्धितार्थ-! इत्यादिनोत्तरपद्स-
मासः । आपदेति प्राभोति । समासविषय उभशब्दस्थाने उभयशब्दप्रयोग एव
साधु: । यदाह् कैयटः--“उभादुदात्तो नित्यमिति नित्यम्रहणस्थेदं प्रयोजन बृत्ति-
विषय उभशब्दस्य प्रयोगो मा भुदुभयशव्दस्यच्र रूप यथा स्थादित्युभय्रेत्यादि
अवति' इति ॥
यदुक्तम् “अभ्यघानि' इति तदेव स्फुटयति--
यट्टमिच्छसि पितन्न सांग्रतं संबतोडर्चेंचयिषुर्दिवोकसः ।
दातुमेव पदवीमपि क्षमः कि मसगेउ्ड्र विशिख॑ न्यवीविशः ॥ ६५ ॥
यट्टमिति ॥ सांप्रत संग्रति । 'संप्रतीदानीमधुना सांप्रत॑ तथा” इत्यमरः ।
पिसृन्कष्यवाडादीन्यट्रमरचैयितुं नेचछसि । यतः संब्ृत एकान्ते स्थितः । तथा
दिवाकसो देवानर्चिचयिषुरप्यरचयितुमिच्छुरपि नासि । अतो न पिन्नथेयं हिंसा,
नापि देवताथों । तदाराधने तद्विहितत्वादिति भावः । अथ 'सर्वत आस्मान
गोपायीत” इति श्र॒तेरास्मरक्षार्थंमिति चेन्नेत्याइ--दातुमिति । हे अह्ू, पदवीं
मार्ग दातुमेव । न तु हन्तुम्। मुनित्वादिति भावः । क्षमोडपि योग्य: सन्नपि ।
कि किमर्थ सगे विशि्ख न््यवीविशो निवेशितवान् । विशतेण्यन्तालडः । अमि-
घावतो मझूगादपसरणेनवात्मरक्षणे कवेच्ये यद्वधीस्तच्चापलसेव । “न हिंस्थात्स्वाँ
भूतानि' इति श्रुतिनिषेधादिति भावः ॥
कि बहुना, परमार्थ: श्रूयतामित्याइ---
सज़नो5सि विजहीहि चापलं सर्वदा क इव वा सहिष्यते |
वारिधीनिव युगान्तवायव: क्षोभयन्त्यनिभृता गुरूनपि ॥ ६६ ॥
सज्जन इति ॥ सजनो5उसि । अत एवं चापकं चपलस्य कमे विजदहीहि त्यज ।
जहातेलांटू । “भा च हो” इतीकारः । सर्वदा क इव वा को वा सहिष्यते । इव-
शब्दों वाक्यालंकारे । वाशब्दोडवधारणे । असहने कारणमाइ--वारिघीनिति ।
अनिभ्दृताश्रपल्ता: पुनः पुनरकार्यकारिणो गुरून्घेययुक्तानपि । अन्यत्र विशाला-
नपि । युगान्तवायवः प्रल्यपवना वारिधीनिव समुद्वानिव क्षोभयन्ति । उपमा-
जुप्राणितो5यमर्थान्तरन्यासः ॥
ननन्वय किरातः झ्लुमितः कि करिष्यति, तत्राह---
अखवेदविदयं महीपतिः पर्वतीय इति मावजीगणः ।
गोपितुं श्ुवमिमां मरुत्वता शेलवासमनुनीय लम्भितः ॥ ६७॥
अखति ॥ भय महीपतिरखवेद्वित् । निम्नहानुअहसमर्थ इति भावः। अतः
१ 'संप्रति' शति पाठःः २ "न त्वमार्चे! इति पाठः-.. £# यश» इति पाठः ४ गुरू
निव इति पाठ: .
त्रयोदशः सगे) । २०१
पर्वेते भवः पर्वतीय: । 'पर्षतान्च!' इति छप्र्ययः । इति देतोमोवजीगणः ।
वनेचरबुद्या मावज्ञासीरित्यर्थ: | गणयतेर्माडि छुड्ट । 'हैं च गणः” इतीकारः ।
नन्वीदशश्रेत्किमर्थमिह् वने वसति तम्नाह--गोपितुमिति । मरुत्वतेन्द्रेणेमां
आ॒वं गोपितु रक्षितुम्। “आयादय आर्धधातुके वा! इति विकल्पात् “शुपूधुप-?
इत्यादिनायप्र्ययः । अनुनीय प्राथ्ये शेलवा्स छम्भितः प्रापितः । "ण्यन्ते
कतुश्र कमेण:” इति वचनादुणि कर्तु: कमणि क्तः । 'गतिबुद्धि-! इत्यादिनाणि
कतुंः कमेत्वम ॥
उपसंदरति--
: तत्तितिश्षितमिद मया मुनेरित्यवोचत वचश्रमूपतिः ।
बाणमत्रभवते निजं दिशन्नाप्रुहि त्वमपि सर्वसंपदः || ६८ ॥
तदिति ॥ तत्तस्मान्मुनिचापलान्मुनेः संबन्धीद॑ म्गवधरूपमागो मया
तितिक्षितं सोढमिति वचश्रमृपतिरवोचत । शरद्वोहस्य प्रत्यपेणमेव प्रतीकार
इत्याह--अन्रभवते पूज्याय स्वामिने । अन्नभवान्व्याख्यातः । निज बाण
तदीयमेव शरं दिशन्प्रत्यपयंस्व्वमपि सर्वसंपद आमुहि । सख्येनेति भावः ॥
ननु मह्ममेतत्सख्यमेव न रोचते, कि पुनस्तन्मूछाः संपदुस्तन्राह---
आत्मनीनमृपतिष्ठते गुणाः संभवन्तिं विरमन्ति चापदः।
इत्यनेकफलभाजि मा सभूदर्थिता कथमिव्रारयसंगमे ॥६९ ॥
आत्मनीनसिति ॥ आत्मने हितमात्मनीनम् । आत्मन्विश्वजनभोगोत्तरप-
दात्खः” । उपतिष्ठते संगच्छते । “'डपाद्देवपूजासंगतिकरणमित्रकरणपथिपु” इति
वक्तव्यादात्मनेपदम् । गुणा विनयादयः संभवन्त्यापदश्च विरमनित । “व्याड्प -
रिभ्यो रमः” इति परस्मेपदम् | इत्यनेकफछभाजि नानाफलोस्पादक आ्यसंगमे
साधुसंगतावर्थितापेक्षा कथमिव मा सम भूत् । स्वेदा भवत्येत्र ॥
न चाय॑ दूरे वतेत इत्याह--
इश्यतामयमनोकहान्तरे तिग्महेतिप्रतनाभिरन्वितः ।
साहिवीचिरिव सिन्धुरुद्धतो भूपतिः समयसेतुवारितः ॥ ७० ॥
इश्यतामिति ॥ तिग्महेतिभिस्तीक्षणायुधाभिः । 'हेतिज्वॉलाखसूर्याशुषु” इति
हेमचन्द्र: | पतनाभिबाहिनीसि: । “वाहिनी प्रतना चमूः” इत्यमरः | अन्वितो
भूपतिः । साहयः ससपो वीचयो यस्य स सिन्धुः समुद्र इवोछूतः । किंतु
समयो मयांदा सेतुरिव स समयसेतुस्तेन वारितः सन् । हस्तेन निर्दिशन्नाइ--
अयमनोकद्दान्तरे द्वुमान्तधोने । वतेत इति शेष: । इश्यताम् । “अनोकद्ठः
कुटः शाकूः पलाशी द्ुद्रुभागमाः: इत्यमरः ॥
१ प्राठ्रहि! श्ति पाठः- २ "न्त्युपरमन्ति! इति पाठः-
२०२ किराताजुनीये
अथास्य विज्ञानमेवाह---
सज्य॑ धनुर्वहति योहहिपतिखवीयः
स्रेयाव्नयन्हरितुरंगमकेतुलए्मीम् ।
अख्यानुकूलय मति मतिमन्ननेन
सख्या सुख समंभियाससि चिन्तितानि ॥ ७१ ॥
इति भारविकृतो महाकाव्ये किराताजुनीये त्रयोदशः समग्र: ।
सज्यमिति ॥ स्थेयान्स्थिरतरः । 'प्रियस्थिर-! इतद्यादिना स्थादेशः । यश्रमूपति-
हइंरितुरंगमकेतो रिन्द्रध्वजस्य लक्ष्मी शोभा जयन् । अहिपति: शेष इथ स्थवीयः
स्थूलतरम् । 'स्थूछदूर-? इत्यादिना पूर्वेगुणयणादिपरलोपो । सइ ज्यया सज्य घ-
नुर्वेहति । हे मतिमन् , अस्य चमूपतेमेतिमनुकूछयानु कुछां कुर। सख्य कूर्वित्य ये: ।
मतिमत्तायाः फलमेतदिति भावः । कुतः | सख्यानेन चमूपतिना हेतुना सुख -
मझछ्लेशेन चिन्तितानि मनोरथान्समभियास्थसि प्राप्य्यसि | वसन्ततिलकावृत्तम् ॥
इति क्रीमहामहोपाध्यायकोछाचलूम लछिनाथसूरिविरचितायां किराताजुैनीय-
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां नत्रयोदशः सगे: समाप्तः ॥
है 4
चतुर्देश: सगः ।
>&3--२>०४४६००-..
ततः किरातस्य वचोभिरुद्धतिीः पराहतः शेल इवार्णवाम्बुमिः ।
रे बे छ जे ही है.
जहा न धय कुपितोउपि पाण्डवः सुदुग्रंहान्तःकरणा हि साधवः ॥१॥
तत इति ॥ ततः किरातवाक्यानन्तरमुद्धतेः प्रगल्भेः किरातस्थ वचोभिः ।
अणवाम्बुभिः रेल इब पराहतो5मिहतो$त एवं कुपितो5पि पाण्डवो पघर्य निर्वि-
कारचित्तस्व॑ न जहो न तत्याज । उत्पन्नमपि कोप॑ स्तम्मभयामासेलथे: । तथा-
हि । साधवः सज्जनाः सुदुर्मह सुष्ठु दुरासदमप्रकम्प्यन्तःकरण येषां ते सुदु-
म्रह्ान्तः:करणा हि । अर्थान्तरन्यासः ॥
संलेशसल्लिज्ञितशात्रवेज्ञितः कती गिरां विस्तरतत्तसंग्रहे ।
अय॑ प्रमाणीकृतकालसाधनः प्रशान्तसंरम्भ इवाददे वचः ॥ २॥
सलेशमिति ॥ सह लेगेः सलेश सकल यथा तथोलिक्नितमुद्धुत किन कृतम्।
लिड्रस्तद्वाक्य भद्जिमिरेव सम्यगवगतमिलथेः । शत्रुरेव शात्रवः । स्वार्थे5ण्प्रत्य यः ।
तस्पेद्षितमभिप्रायस्तदुलिज्ञितं येन सः । गिरां वाचां संबन्धिनि विस्तरे तत्तवसं-
अहदेअथैसंक्षेप । विमाषिको इन्द्रेकवद्धावः । कृती कुशलः प्रमाणीकृ्त प्रधानीकृत
काछ एवं साधन येन सः । अवसरोचित विवक्षुरित्यथे: | अर्य पाण्डवः प्रशान्त-
संरम्भः संक्षोभरहित इव वच आददे । उवाचेत्यथे: ॥
१ सम? इति पाठ: २ 'समुपयास्यसि! इति पाठः- ३ 'रुषितो5पि! इति पाठः-
४ 'सूरय” इति पाठः- ५ अशेष' इते पाढः- ६ 'इदम्' इति पाठ5«
चतुदेश संग्रेः । २०३१
सान्स्वपूर्व कमे वाह---
विविक्तवर्णाभरणा सुखभ्रुतिः असादयन्ती हृदयान्यपि द्विपाम् ।
अवर्तते नाकृतपुण्यकर्मणां प्रसन्नगम्भीरपदा सरखती ॥ ३ ॥
विविक्तेति ॥ विविक्ता: संयोगादिनाशिष्टाः स्फुटोघारिता वर्णा क्क्षराण्येवाभ-
रणानि यस््याः सा। अन्यत्र तु विविक्तानि शुद्धानि वर्णा रूपमाभरणानि उ यस्याः
सा । 'वर्णों द्विजादी झछादो स्तुती वर्ण तु चाक्षरे! इत्युभयत्राप्यमरः । सुखा
श्रुतिः श्रवर्ण यस्याः सा सुखश्रुति:। श्राव्येत्यथें: । अन्यत्र श्रूयत इति ध्रुतिवोक ।
सा सुखा यस्याः सा | मझ्लुभाषिणीदयर्थ; । द्विषामपि हृदयानि प्रसादयन्ती । कि
पुनः सुहृदामिति भाव: । प्रसन्नानि वाचकानि गर्भीराण्यर्थगुरूणि च पदानि
सुप्तिडन्तरूपाणि यस्थाः सा । अन्यत्र तु प्रसन्ना विमला गम्सीरपदालूसचरणा
सरख्ती वाक् । स्रीरल च। तथा चोक्तम्--“सरस्वती सरिद्धेदे गोवाग्देवतयो-
रपि । सखत्रीरले च' हृति। न कृत पुण्यकर्म येस्तेष न प्रवतेते न प्रसरति । कि सु
सुकृतिनामेवेत्यर्थं: । सवद्वाणी चेवंविधेति धन्यो भवानिति भावः । अन्न काचि-
ब्रायिका वाग्देवता च॒ प्रतीयते । तत्रादो समासोक्तिरछंक्वार: | विशेषणसात्रधा-
स्पेनाप्रस्तुतप्रतीते: । अत एवं न श्छेषः ॥
भवन्ति ते सभ्यतमा विपश्चितां मनोगते वाचि निवेशयन्ति ये ।
नयस्ति तेष्वप्युपपन्ननेपुणा गभीरमर्थ कतिचित्मकाशताम् ॥ ४॥
भवन्तीति ॥ ते पुरुषा विपश्चितां विदुषाम्। 'विद्वान्विपश्रचिदो पज्ञः इत्मर:।
मध्ये सभ्यतमा: सभायां साघुतमा निपुणतमा:। 'खाधुः समर्थों निषुणश्र' इति
काशिकायाम् । भवन्ति । ये मनोगतं मनस्रा ग्रहीतमथ वाचिं निवेशयन्ति ।
वाचो द्विरन्वीत्यथं: । तेषु वक्तष्वप्युपपन्ननेषुणा: संभावितकोशछाः कतिचिदेव
गभीरं निगृहमथ प्रकाशतां स्फुटतां नयन्ति । छोके वावज्ज्ञातार एव दुलेभाः |
तत्रापि वक्तार: । तत्रापि निगृढार्थप्रकाशकाः । व्वयि सर्वेम्नस्तीति स्वुतिः | बने-
चरवाक्यरदरस्यं ज्ञातमिति स्वयमपि ताहश एवेति हृदयम् ॥
स्तुवन्ति गुवीमभिधेयसंपर्द विशुद्धिमरुक्तेरपरे विपश्चितः ।
इति खितायां प्रतिपूरुष रुचो सुदुरलेभाः सर्वमनोरमा ग्रिरः ॥५)॥
स्तुबन्तीति ॥ कि च केचिह॒र्वी महतीममिवेयसं पद्मर्थ संपत्ति स्तुवन्ति । अपरे
विपश्चित उक्ते: शब्दस्य चिशुद्धि सामथ्य॑ स्तुवन्ति । इृति प्रतिपूरुष रुचो प्रीतो
स्थितायां व्यवस्थितायां सर्वेमनोरमाः सर्वेषां बाब्दाथेरुचीां पुंसां मनो रमा गिरः
सुदुलेभाः । त्वद्विरस्तु स्वमनोरमा उक्तसवेगुणसंपश्येति मावः ॥
समस्य संपादयता गुणेरिमां व्वया समारोपितभार भारतीम्।
अगरभमात्मा धुरि धुये वाग्ग्मिनां वनेचरेणापि सताधिरोपितः॥६॥
समस्पेति ॥ घुरं वहतीति धुर्यस्तःसंबोधने दे घुये हे कार्य निवाह्क । 'झुरो
यडुको” इति यत्प्रययः । अत एवं समारोपितभार हे स््रामिना निहितसंध्यादिका-
२०४ किरातार्जुनीये
बभार। तदाह मनुः--दूते संघिविपर्य यो! हति । इमा 'शान्तताबविनययोगी' ह्या-
दिका भारती वाच गुणर्विविक्तव्रणेस्वादिभिः समस्य संयोज्य प्रगल््म निर्मीक यथा
तथा संपादयता रचयता। व्याहरतेत्यर्थ: । त्वया वनेचरेणापीत्यर्थ:। सतोमपि
अपिशब्दो विरोधयोतनार्थम् । आत्मा स्वयं वाग्ग्मिनां वाचोयुक्तियरटूनाम ।
“वाचोयुक्तिपट॒वो ग्मी' इत्यमरः । “वाचो ग्मिनिः:” इति मत्वर्थीयों ग्मिनिप्रत्ययः ।
घुर्यग्रेडघिरोपितः । स्थापित इत्यथें: । 'रुहः पोउन्यतरस्थाम्! इति पकारः ।
अन्न मनुः---“वषुष्मान्वीतभसीर्वा ग्ग्मी दूतो राजक्षः प्रशयते' इति ४
वाग्ग्मितासे वाह---
प्रयुज्य सामाचरितं विलोभन भय॑ विभेदाय धियः प्रदर्शितम् ।
तथाभियुक्त च शिलीमुखार्थिना यथेतरब्र्याय्यमिवावभासते ॥७॥
प्रयुज्येति ॥ 'शान्तताविनययोगी 'तव्यादिना साम सान्त्वम्। 'सामसान्त्वमुसे
समे' इत्यमरः । प्रयुन्य नियुज्य विलोभने प्रछोभने 'मित्रमिष्टम! इत्यादिनाचरियतं
संपादितम । तथा घियो बुद्ेविमेदाय व्यामोहनाथेम् “शक्तिरथेपतिषु” इत्या-
दिना भर्य प्रद्शितस् । किं च | शिलीमुखार्थिना । न तु न्यायार्थिनेति भावः |
स्वयेति शेष: । “नामियोक्तम! इत्यादिना तथाभियुक्ते कथित यथेतरब्याया-
दन््यत् । अन्याय्यमित्यर्थ: | न््याय्य न््यायादनपेतमिवावभासत इत्युपमा | अनेन
वाग्ग्मिनामग्रेसरो $सीति भावः ॥
ततः किमत आह---
विरोधि सिद्धेरिति कतुश॒द्यतःस वारितः कि भवता न भूपतिः ।
हिते नियोज्यः खलु भूतिमिच्छता सहार्थनाशेन नृपो 5नुजीविना ८
पिरोधीति ॥ किंतु सिद्धे! फलस्य पघिरोधि विधावकमितीदमस्म दास्कन्दनरूप
कमे क्तुमुधतः स भूपतिमेहीपतिभवता । धुर्यंणेति भावः । कि न वारितो न
निवर्तित: । निवारणे हेतुमाह--भूतिमिच्छतेहामुत्र च श्रेयोथिना सहचरिताव्थे-
. नाशो ख्ार्थानथों यस्य तेन सहार्थनाशेन। समानसुखदु:खेनेटर्थ:। अनुजीबिना
भत्येन नपः स्वामी हिते नियोज्यो नियम्यः खलु । अन्यथा स्वामिद्रोहपातफी
श्रेयसों अ्रष्टः स्यादितिं भावः ॥
तहिं नो बाणः क्र गतः, किमन्न वा न््याययम् , तत्राह-- ह
श्रुवं प्रणाशः प्रहितस्थ पत्रिणः शिलोचये तस्य विमागणं नयः ।
न युक्तमत्रायजनातिलइ्नं दिशत्यपायं हि सतामतिक्रमः ॥९॥
शुवमिति ॥ प्रहितस्थ प्रयुक्तस्य पत्रिण: शरस्य प्रणाशो5द॒र्शने ध्रुव निश्चितम् |
प्रहितश्षद्ति भावः | तस्य नष्टस्य पतश्रिण: शिलछोचये शेले। “अद्विगोत्रगिरियग्रावा-
चलशेलशिलोच्या:? इत्यमरः । पिमार्गणमन्वेषण नयो न््यायः । “अन्वेषर्ण विच-
यन॑ मार्गेणं झूगणा झूगः? इत्यमरः । अन्न विषये आायजनातिऊूडुने सज्वनब्यति-
क्रमो न युक्तम् । हि यस्मास्कारणार्सतामतिक्रमो ईपायमनर्थ दिशति ददाति ॥
- ३ 'अयुक्तम इति पाठः. २ 'विमशेनम्? शति पाठः- ४४४४७
चतुदंशः सगेः । २०५
'. यदुक्तम 'इतुमहसि” हति तत्रोत्तमाह--
अतीतसंख्या विहिता ममाप्िना शिलीमुखाः खाण्डवमत्तुमिच्छता
अनाइतस्यामरसायकेष्वपि स्थिता कथ्थ शैलजनाशुगे घतिः ॥१०॥
अतीतेति ॥ खाण्डवर्मिन्द्रवनमत्तु भक्षमितुमिच्छताप्चिना ममातीतसंख्या
असंख्या: शिलीमुखाः शरा विहिता दत्ताः । खाण्डवदाहे5क्षयतृणीरदानमुक्ते
भारते । अतो5मरसायकेष्वप्यनाइतस्थादररहितस्य । भावे क्तः | ततो नमा
बहुमीहि: । मम्॒ कर्थ शलूजनाशुगे किरातबाणे छतिरास्था स्थिता। न कर्थचि-
दिल्यथि: । अतो नापद्टारशक्ला कायत्यर्थः ॥
यदुक्तम् 'स्मयेते तनुभ्टृताम्! इत्यादिना सदाचारः प्रमाणमिति तन्नोत्तमाह---
यदि प्रमाणीकृतमार्यचेष्टितं किमित्यदोषेण तिरस्कृता वयम् ।
अयातपूवा परिवादगोचरं सतां हि वाणी ग्रुणमेव भाषते ॥११॥
यदीति ॥ आर्यचेशितं सच्चरित प्रमाणीकृतं यदि । साधुस्वेनाड्ीकृत यदीत्यथें: ।
तझादोषेण दोषाभावे5पि । “क्चित्प्रसज्यप्रतिषेघेडषपि नम्समास्त:ः इति भाष्य-
कार: । उपलक्षण तृतीया । व किमिति तिरस्कृताः । न युक्तमितद्यथे: । हि
यस्मात्परिवादगोचर परनिन्दास्पद्मयातपूर्वा सतां वाणी गुणमेव भाषते न
दोषम् । अतस्ते झपादोषभाषिणी न सदाचारप्रामाण्यबुद्धिरिति भावः | पूर्व न
यातेत्ययातपूर्वा । सुप्सुपेति समासः । परत्वास्सर्वनाज्नो निछ्ठाया: पूर्वेनिपातः ।
“ख्लिया: पुंचत-! इत्यादिना पुंवद्धावः पूर्वलिड्ता च। अर्थान्तरन्यासः ॥
नन््वप्रतक्षा परवुद्धि: कर्थं दुष्टेति निश्वीयते, ततन्नाइ---
गुणापवादेन तदन्यरोपणाद्ुशाधिरूद्य समझ्जस जनम ।
द्विधेव कृत्वा हृदयं निगृहतः स्फुरनसाधोर्षिद्रणोति वागसिः १२
गुणेति ॥ गुणापवादेन विद्यमानगुणापद्चवेन तदन्यरोपणात्तस्माद्ुणादन्यस्य
दोषस्थाविधमानस्यवारोपणाच् समअस जन सुजनं भ्श्ाधिरूडस्थातिमात्रमा-
क्रम्य स्थितसस््य । अभिक्षिप्तस्येत्यर्थ: । कतेरि क्तः । निगृहतों हृदय संबृण्व॒तो-
अप्यसाधोरनार्यस्य हृदय कमे स्फुरन्विकसन्वागेवासिद्धिधा कृत्वा भिर्वेव विद्व-
णोति । अतिदुष्टया वाचबैतत्पूर्विकाया बुद्धेरपि दौष्ययमनुमीयत इति भावः ।
वागसिरिव्यन्न रूपक॑ द्विधाकरणरूपकसाधकम् ॥
यदुक्तम् 'अभ्यघानि! इति, ततन्नोत्तरमाइ---
वनाअश्रयाः कस्य सगाः परिग्रहाः शुणाति यस्तान्ग्रसभेन तख ते।
प्रहीयतामत्र नुपेण मानिता न मानिता चास्ति भवन्ति च श्रियः॥
वनेति ॥ वनाश्रया अत एवं झुगाः कस्य परिग्रहाः | न कस्यापीत्यर्थः । किंतु
यस्तान्स्गान्प्रसमेन बलास््कारेण छणाति हिनस्ति । शू हिंसायाम् इति घातो:
, १ आयुवे! इति पाठः २ “अदोषेधपि! इति पाठः- है 'रोपणश इति पाठ:
४ 'विरूदस्थ' इति पाठः-
२०६ किराताजुनीये
छेद । ते सगास्तस्य हस्तुः परिग्रहाः परिगृद्या: इन्ता चाहमेवेति भावः । ननु
समायमित्यमिमानाजुपस्य स्वस्वमित्यादद्याह-अश्रेति । अन्न झूगे लृपेण मानिता
ममेत्यभिमानः प्रद्दीयतां व्यज्यताम् । कुत इत्याशड्ूद्याभिमानमात्रेण स्वत्वाभावा-
दिलयाइ--नेति । मानिता चास्ति। श्रियः स्वानि च भवन्तीति न। किंतु न भवन्त्ये-
व । सत्यामभिमानितायामित्थे! । अभिमानमात्रेण खत्वेडत्यासड्रादिति भावः ॥
“यटमिच्छसि पितृन्! इत्यादिना यज्निष्कारणमवधीरित्युपारछूम्मि, तत्रोत्तर-
साह---
न वर्त्म कसेचिदपि ग्रदीयतामिति व्रत मे विहितं महर्पिणा ।
जिधांसुरसान्निहतो मया मृंगो व्रताभिरक्षा हि सतामलंक्रिया १४
नेति ॥ कस्मेचिदपि वत्मे न प्रदीयतामित्येवं ब्रतं महर्षिणा ध्यासेन मे मे
विहितम् । उपदिष्टमित्यथे: । भ्स्पास्कारणाजिघांसुहं न्तुमिच्छुरापतन्नभिधावश्नय
मगो मया निहतः । हि यस्माग्ताभिरक्षा सतामरुंकिया । न तु दोषः। अत
जात्मरक्षणार्थेमस्य वधो न निष्कारणमिल्यर्थः ॥
<दुर्बेचं तत्? इत्यादिना यत्संजातं बन्धुत्वमुक्ते तत्राचष्ट--
मगान्विनिम्तन्मगयुः खहेतुना कृतोपकार। कथमिच्छतां तपः |
झंपेति चेदस्तु सगः क्षतः क्षणादनेन पूे न मयेति का गतिः १५
म्गानिति ॥ स्वमास्मेव हेतुस्तेन खहेतुना। स्वार्थमित्यथे: । “सर्व नाम्नस्तृतीया
च! इति तृतीया । झगान्विनिश्नन्प्रहरन् । स्टगान्यातीति मुगयुव्यांधः । “स्गयुर्व्या-
धश्व इत्योणादिको युप्रत्ययान्तो निपातः । “व्याधों झ्गवधाजीवो म्गयुलुब्धको-
उपि सः? इत्यमरः। तप इच्छतां तपसख्विनां कथं कृतोपकार:। न कर्थचिदित्यर्थ: ।
अथ क्ृपेति चेत्। व्याधस्यापीति शेष: । अस्तु । कि झुष्ककलछहेनेति भावः । परंतु
यहुक्त “निन्नतः परनिबहितम्” इत्यादिना तस्य प्रथमप्रहतृत्व॑ तदयुक्तमि-
त्याइ--रूगः क्षणात्क्षतः । आवाश्यां युगपदेव विद्ध इत्यर्थ: | एवं सत्यनेन नृपे-
णैव पूर्व हतो मया तु नेत्यन्न का गतिः कि प्रमाणम् । पीवापर्यस्य दुलेक्ष्यल्वादिति
भावः। तथा च यदुक्तम् ब्रीडितव्यम! इत्युपालम्भस्तस्येव कि न स्थादिति भावः ॥
पूजे 'कृपेति चेदस्तु' इस्युक्तम् | संप्रति तदप्यसहमान आह---
अनायुभे सक्चजिधांसिते सुनो कृपेति गत्तिमंहतामक्ृत्रिमा ।
शरासनं विश्रति सज्यसायक ऊृतानुकम्पः स कर्थ प्रतीयते ॥१६॥
अनायुध इति ॥ अनायुधे निरायुधे सत्तवेन केनचित्पाणिना जिघांसिते ह«
न्तुमिष्टे । हन्तेः सन्नन्तात्कमेणि क्तः | मुनो विषये कृपेति वृत्तिव्येचहारों महतां
महात्मनामकृतन्रिमा5कपटा । सह ज्यया सज्यः सायको यास्मिस्तच्छरासन धनु-
बिंश्रति दुधति मयि स नृपः कर्थ कृतानुक्स्पो मया प्रतीयते ज्ञायते । इणः
कमेणि लद । अक्षमे कृपा विहिता न तु क्षम हत्यर्थ: ॥
१ “अप्ययम्; 'तपन्? इति पाठा.. २ तथेति? इति पाठः-
जपाज-णयणयायणया 5
चतुदेशः सगेः । २०७
अथ कृपामस्युपगम्याह---
अथो शरस्तेन मदर्थप्रुज्ञितः फर्ल च तस्य प्रतिकायसाधनम् ।
अविक्षते तत्र मयात्मसात्कृते कृतार्थता नन्वधिका चमपतेः ॥ १७॥
श्रथो इति ॥ अथो प्रश्ने । 'मड्जछानन्तरारस्भप्रश्न कात्कपेष्वथों अथ! हत्यमरः |
तेन नृपेण मदथ यथा तथा । भर्थेन सह नितल्यसमासः । शर उच्स्तितस्त्यक्तस्त-
स्योज्यितस्थ फले च प्रतिकायस्थ प्रतिपक्षस्य साधन वधः । साधन निर्ठेतो मेढ़े
सेन्ये सिद्धो वधे गतो' इति विश्वः । अविक्षतेडखण्डिते तत्र तस्मिन्सफले मयारम-
सात्कृते स्वाधीनीकृते सति । 'तद्धी नव चने” इति सातिप्रत्ययः । चमृपतेरधिका
कृताथेता साफल्य ननु खल॒ । स्वायुधस्य परत्राणश्नश्रुवधपाश्रप्रतिपादनायेकद्देडया
सिद्धरित्यथ: | तथाप्यय शरलो म इति कृपालुवाया मूलान्यपि निकृनन्ततीति भावः ४
धसा्गेणरथ तव प्रयोजनम्' इत्यादिना यदुर॑ं तमन्निराचष्टे--
यदात्थ काम भवता स याच्यतामिति क्षमं नेतदनल्पचेतसाम्।
कथ प्रसह्याहरणेषिणां प्रिया: परावनत्या मलिनीकृताः श्रियः १८
यदिति ॥ स नृपः कार्म भवता याच्यतामिति यदात्य। मामिति शेषः । एत-
दनव्पचेत्सां मनस्विनां न क्षमं न युक्तम् । कुतः । प्रसक्ष बछादाइरपैषिणामा-
हतुमिच्छु नाम । 'क्षत्रियस्य विचितम' इति सम रणादिति भाव: । परावनता याज्ा-
इन््येन मलिनीक्ृता: स्रियः कर्थ प्रिया: । न कथचि द्त्यये: ॥
अथ परेह्नितमुद्धाव्य भय दर्शयति--
अभूतमासज्य विरुद्धमीहितं बलादलम्यं तब लिप्सते त्ृप:।
विजानतो5पि हनयस्थ रोद्रतां भवत्ययाये परिमोहिनी मतिः १९
अभूतमिति ॥ तब नृपो5भूतमनृतमासज्य । मिथ्यामियुज्येय्र्थं: । युक्ते
इमादावृते भूतम्' इत्यमरः । अकभ्यं कब्घुमशक्य विरुद्ं विपरीतफलकमी हिते
मनोरर्थ बछालिप्सते लब्घुमिच्छति । न चेतबिन्रमित्याइ--हि यस्मादनयरव
दुर्नयस््य रोद्गतां भयंकरत्वं बिजानतो5पि पुरुरस्य मतिदुद्धिरपाये विनाशकाले
परिमोहिनी भवति । परिमुद्यतीति परिमोहिनी । संश्चादियूत्रेण ताब्छीव्ये
घिजुष्प्रयय: । प्रायेण विनाशहाले घिपरीतबुद्धिभवतीति भावः ॥
जअथ सर्वथा छमभ्यते शरस्त्िं किमनेन, सुष्ठु विश्रव्धे याच्यतां छरो$न्यदे-
क्याइ--
असिः शरा वर्म धनुश्व नोचकेविविच्य कि प्रार्थितमीश्वरेण ते |
अथास्ि शक्ति: कृतमेव यात्ञया न दूषितः शक्तिमतां खयंग्रह। २०
असिरिति ॥ असिः खड्ट: शरा वे कवचमुच्चकेर:्कृष्ट घनुश्न घनुवों ते तवे-
श्वरेण स्वामिना विविच्येके कशो विभज्य कि न प्रार्थितं न याचितम्। येन प्रयो-
जन तद्यास्यामीति भाव: । नपुंसकेकशेष: | अथास्य वीरामिमानिनो सृपस्य शक्ति-
'रखि । चेदिति शेष: । याज्रया कृतमेदाऊमेद । साध्यासभावात वाचितद्यमेवे-
१ “अनन्यचेतसाम्? इति प्रठः रे 'ईदृशम! इति पृ&ः दे 'बिदृत्य' इति पाठ:
२०८ किराताजुनीये
त्यथः । गम्यमानक्रियापेक्षया करणत्वाचतीयेस्युक्त प्राझय। कृतमिति निषेधार्थ-
मव्ययम् ! यतः शक्तिमतां स्वयंग्रहों बछाइड्॒ण न दूषितः किंतु भूषणमेव बीरा-
णामिति भावः ॥
राघवहुवगरा जयो रिव” इत्यादिनोपदिष्ट सख्य प्रत्याच्टे--
सखा स युक्तः कथितः कथ्थ त्वया यदच्छयासयति यस्तपस्थते ।
गुणाजनोच्छायविरुद्धबुद्धयः प्रकृत्यमित्रा हि सतामसाधवः ॥२१॥
सखेति॥ स नृपः कर्थ त्वया युक्तो योग्यः सखा कथितः। न कथचित्कथनीय
इल्यथेः । कुतः । यो नृपस्तपस्यते तपश्वरते । अनपराधिन इत्यथेंः | 'ऋ्ुषद्दुइ-!
इत्यादिना संप्रदानस्वाच्वतुर्थी । यदच्छया स्व॒रवृत्त्या । 'यदच्छा स्वरिता' इत्यमरः |
असूयत्यसूर्या करोति । “असूया तु दोषारोपो गुणेष्वपि” हृत्यमरः । प्रत्युत शतु-
रेवायमित्याइ--हि यस्माद्णानामर्जने य उच्छाय उत्कर्षस्तस्य विरुद्धा बिमुखा
बुद्धियेषां ते तथाउसाधवो दुष्टाः सतां सजनानां प्रकृत्यमित्रा; प्रकृत्या शत्रदः ।
'(द्विड्डिपक्षाहितामित्रद॒स्युशात्रवशन्रव:? इत्यमरः: ॥
हीनजातिबृत्तित्वास्सख्यानह: स इत्याह---
बय॑ क्व वर्णाअ्रमरक्षणोचिताः क्र जातिहीना म्गजीवितच्छिदः ।
सहापकृष्टेमंहतां न संगत भवन्ति गोमायुसखा न दन्तिनः ॥ २२॥
वयमिति ॥ वर्णाश्रमरक्षणोचिता विश्लुद्धवृत्तयो वर्य राजानः कक । जातिहीना
झसूगजीवितस्छिदो हिंसाजीबिनो व्याघाः क । फलितमाह--अप कृष्टरुक्तरीत्या
जात्या वृत्या च निकृष्टः सष्ट महतां ताभ्यामेवोस्कृष्टानां संगत सखू्य न । घटत
इति शोेषः । तथादि । दन्तिनों गजा गोमायूनां छूगालानां सखायो गोमायुसखा
न भवन्ति । “ख्रियां शिवा भूरिमायगोमायुस्गधूतेका: । झगालूवश्चककोह्टफेरु
फेरवजरजुका: ॥! इत्यमरः । भन्न विशेषेण सामान्यसमर्थनरूपो5थ(न्तरन्यासः ॥
नीचसरू्य कथमघिक्षिप्यत इति चेत्तन्नाह---
परोज्वजानाति यदज्ञताजडस्तदुल्नतानां न विहन्ति धीरताम्।
समानवीयान्वयपोरुपेषु यः करोत्यतिक्रान्तिमसो तिरस्क्रिया ॥२३
पर इति ॥ अज्ञताजडो मोद्दान्धः परो5वजानाति यत्तद्वज्ञानमुम्नतानां महतो
घीरतां निर्विकारचित्तस्व न, विहदन्ति । न बिकारं जनयतील्यथे:। फ्रोष्टेव सिंहस्येति
भावः । किंतु समानानि तुल्यानि वीयान्वयपोरुषाणि शक्तिकुछचिक्रमा येषां तेषु
भध्ये । निधारणे संप्रमी । यः कक्रिदित्यथेंः । अतिक्रान्तिवतिक्रम॑ करोति
चेदुसी सदशजनातिक्रमस्तिरस्क्रिया तिरस्कारः: । यथा थिहे सिंदस्यति भावः ॥
तहिं नीचे कीदशी श्वत्तिरित्याशड्रय सोपपत्तिकमाह---
यदा 3297९ हत॑ तदा यशः करोति मेत्रीमथ दूपिता गुणाः ।
| समीक्ष्योभयथा परीक्षक: करोत्यवज्ञोपहत पृथग्जनम् ॥२४॥
. ह 'सखितः इति पाठः. २ पालनोचिताःः इति पाठः. ३ “अवक्ृष्टे” इति पाठः-
४ प्रतीत” इति पाठः. . :इतिं प्रतक्योंभयथा_ इति पाठः- ।
चतुंदेशः सगेः । २०९
यदेति ॥ थदा पिग्रक्कमाति विरुणद्धि । शथग्जनेनेति शेषः । धदा यश्षो हतं
नाशित भवेत्। अथ मेत्रीं करोति तदा गुणा दूषिता:। भवेयुरिति शेषः |
इत्युभयथा स्थिति समीक्ष्य अतक्ये विश्ृश्य परीक्षकों बिवेचकः एथग्जन नीच-
जनमवज्ञयानादरेणोपहतं॑ तिरस्कृत करोति । उपेक्षत इत्यर्थः ॥
उपसंहरन्नाह---
मया सगान्हन्तुरनेन हेतुना विरुद्धमाक्षेपवचस्तितिक्षितम् ।
शराथमेष्यत्यथ लप्सते गति शिरोमार्णि दृष्टिविषाज़िघ्रक्षतः २५
मयेति ॥ अनेन हेतुना संधिविग्रहानहत्वेन कारणेन मया मृगान्हन्तुव्यौधस्थ
संबन्धि । हन्तेस्तृन्पत्ययः। अत एवं “न लोक-! इत्यादिना पषष्ठीप्रतिषेघः ।
विरुद्धमतिपरुषमाक्षेपवचस्तिरस्कारवचन तितिक्षितं सोहम् । ननु सख्यानज्जी-
कारे बलाच्छरं ग्रहीष्यतीत्याशड्धाह--शरेति । अथ शरार्थमेष्यति हदृष्टो विष
यस्य तस्मादुष्टिविषास्सर्प विशेषाच्छिरो मर्ण जिघ्ृक्षतों ग्रहीतुमिच्छतो गति दुशां
लप्स्ते प्राप्य्यत्ति ॥
इतीरिताकूतमनीलवाजिन जयाय दूतः श्रतितज्य तेजसा ।
ययो समीप॑ ध्वजिनीमुपेयुषः प्रसन्नरूपस्थ विरूपचक्षुप! ॥| २६॥
इतीति ॥ इतीत्थमीरिताकूतमुक्ताभिप्रायमनीलवाजिन खेताश्वमर्जुन॑ दूतो
जयाय तेजसा श्रतापेन प्रतितज्य । अस्मानजित्वा क्क गमिप्यसीति भीषयित्वे-
त्यर्थ: । ध्वजिनीमुपेयुप: सेनासंगतस्थ प्रसन्नरूपस्य । अजुन॑ प्रतीति शेषः।
विरूपचछ्षुषख्यम्बकस्य समीप ययो ॥
ततो5पवादेन पताकिनीपतेश्रचाल निहांदवर्ती महाचमूः ।
युगान्तवाताभिहतेव कुरवेती निनादमम्भोनिधिवीचिसंहति; ॥॥ २७॥
तत इति ॥ ततः पताकिनीपतेः सेनापतेरपवादेनादेशेन । “अपवादो5प्थथा-
देशः” इति सज्जन: । निर्हादिवती शब्दवती महाचम: सेना युगान्तवातैरभि-
हता आन्दोलिता अत एवं निनादं कुर्वत्यम्भोनिधिवीचिसंहतिरणेवोमिसमूह
इव चचाल ॥
रणाय जेत्रः प्रदिशन्निव त्वरां तरह्वितालम्बितकेतुसंततिः ।
पुरो बलानां सघनाम्बुशीकरः शनेः प्रतस्थे सुरभिः समीरण; २८
रणायेति ॥ जेतैव जैन्नरो जयनशीलः । अनुकूल इत्यर्थ:। जयतेस्तृन्नन्तास्प-
ज्ञादित्वात्स्वाथ5ण्प्रत्ययः । वरब्लित संजाततरञ् यथा तथालम्बिता अवस्थिताः
केतुसंततयों येनसः सह्द धनेः सान्द्रेरम्डुशीकरे: सथनास्वुशीकरः सुरभिः
सुगन्धः समीरणो वायू रणाय त्वरां प्रदिशक्षिव त्वरयज्निव बलानां सेन्यानां
पुरो३ओे शनेः प्रतस्थे प्रस्थित:। ववावित्यथे: ॥
१ “दच्यन्नथ” इति पाठः- २ प्रतिभरत्स्य” इति पाठ: ई जितुः इति पाठः- ४ चिह्न
संहृति: इति पाठः-
कि० १९
२१० किराताजुनीये
जयारवक्ष्वेडितनादमूर्च्छितः शरासनज्यातलवारणध्वनिः |
असंभवन्भूधरराजकुक्षिषु प्रकम्पयन्गामवतस्तरे दिशः ॥ २९५ ॥
जयेति ॥ जयारवैबेन्दिनां जयजयेतिशब्देः ध्वेडितनादेः सिंहनादेश्र मूर्च्छितो
वर्धितः शरासनज्यानां धनुगुणानां तलूवारणानां ज्याघातवारणानां च ध्वनि मूँध-
रराजकुक्षिषु गिरिगुहास्वसंभवन्नमानू । अवकाशमरूममान इत्यथें: । अत एव
गा भु्द प्रकम्पयन् । एतेन बलानां बाहुल्यमुक्तम् । दिशो5वतस्तरे व्यानशे ।
्अऋतश्च संयोगादेगुण:” । अन्र मूच्छौपदार्थेस्यथ विशेषणगत्यासंभवनदहेतुत्वात्का-
च्यलिडरूपम् , गिरिकुक्षिरूपापेक्षया ध्वनेराधेयस्याधिक्योक्तेरधिका्ंकारश्र ।
तेम्यश्रेयमसंभपन्निति व्यक्षक॑ विनोत्थाप्यमानोपा त्तमूच्छो गुणनिमि त्ता प्रती-
यमाना क्रियोस्मेक्षा । तेरड्राड्लिभावेन संकीर्यत इति संकरः ॥
निशातरोद्रेषु पी प्रदीपयद्धिः ककुमामिवान्तरम् ।
बनेसदां हेतिषु भिन्नविग्रहेविंपुस्फुरे रश्मिमतो मरीचिभिः ॥३०॥
निशातेति ॥ निशातास्तीक्ष्ण अत एव रोद्ा भीषणाश्र ये तेषु निशातरेद्विषु ।
पविशेष्यविदोषणयो रन््यतरविद्योप्यत्वविव क्षा यामिष्टव्वा द्वेशिषणसमास: । वने सीद-
न्तीति वनेसदां वनेचराणाम् | “सत्सूद्विप-' इत्यादिना क्षिप् । “तत्पुरुषे कृति
बहुलम! इत्लुक् । हेतिप्वायुधेपु । 'हेतिः शम्नेडपि पुंखियो:' इ॒ति केशवः ।
मिञ्नविग्रहे: संक्रान्तमूर्तिभिरत एवं विकासतां विसत्वरतां गतेरत एवं ककुभां
दिशामन्तरमवकाइं प्रदीपयद्धिः प्रज्वालयद्विरिव स्थितरि्युट्पेक्षा । रश्मिमतः
सूर्येस्थ । 'मादुपधायाश्व मतोवों आयवादिभ्य:” इति मतुपों मकारस्य न वकारः |
मरीचिभिः करे: । “भानुः करो मरीचिः ख्रीपुंसयो:” इत्यमरः । बिपुस्फुरे
वभासे । स्फुरतेभावे लिद ॥
उद्ह्वक्ष/थगितकदिश्युखो विक्रट्टविस्फारितचापमण्डलः ।
वितत्य पक्षद्रयमायत वो विश्वुगुणानामुपरीव मध्यगः ॥ ३१॥
उद्ढेति ॥ उदृढेनोब्नतेन वक्षसा स्थगितमाच्छादितमेकसेकतरं दिद्युख येन
सः | विकृष्टमाकृष्टमत एवं विस्फारित निर्वषाषितं चापमण्डर येन स विभुः
शिव: । आयत विस्तृत पक्षद्दय पार्शविद्वय वितत्य स्वमहिज्ना व्याप्य। “पक्षः
साध्यगरुत्पाश्रसहायबलभित्तिषु! इति वैजयन्ती | गुणानां मध्यगो मध्यस्थो-
उप्युपरि स्थित इव बसो । सर्वोश्नतत्वात्तथा लक्षित इत्यर्थ: ॥
सुगेए दुर्ग च तुल्यविक्रमेजवादहंपूर्विकया यरियासुमिः ।
गणरविच्छेदनिरुद्मावभों वन॑ निरुच्छासमिवाकुलाकुलम् ॥३२॥
सुगेष्विति ॥ सुखेन दुःखेन च गच्छन्त्येष्विति सुगेषु सुगमेषु दुर्गधु दुर्गमेषु
च । समविषमदेशेष्वित्यर्थ: । सुदुरोरधिकरणार्थ डो वक्तव्यः। अत एवं टिलोपः |
तुल्यविक्रम लाघवात्समसंचारैजैवाद्देगादुहंपूर्विकया हमहमिकया । “अहंपूर्वमहं पूर्व-
१ विकासिताम! इति पाठ: २ 'संग्रहे” इति पाठ: ३ 'रश्मिवत” इति पाठ३«
४ 'समेपु' इति पाठर-
चतुदशः सर्ग । २११
मिल्ेहंपूर्विका स्तियाम! इत्यमरः । यियासुभियांतुमिच्छुभि: । याते; सन्नन्तादु-
प्रत्ययः । गण: प्रमथेः । मनोज्ञादित्वाहुम्प्रत्ययः। प्रषोद्रादित्वाद्ृद्यभावः ।
अविच्छेदेन निरुद्ममत एवाकुलाकुलमाकुलभ्रकारम् । अकारे गुणवचनस्थ”
इति द्विभावः । वन॑ निरुच्छु्स निरुद्धप्राणमिवाबभावित्युस्प्रेक्षा ॥
तिरोहितश्वश्ननिकुज़्रोधसः समश्रुवाना: सहसातिरिक्तताम् ।
किरातसेन्येरपिधाय रेचिता अुवः क्षणं निम्नतयेव भेजिरे॥३३॥
तिरोहितेति ॥ किरातसेन्येस्तिरोहितानि छन्नानि श्रञ्ननिकुझ्रोधांसि गर्तकु-
अतटानि यासां ताः। अत एवं भुवः प्रदेशाः सहसातिरिक्ततामुत्तानतां समश्न-
वाना आम्रवत्यः | तथा अपिधायाच्छाद रेचिता रिक्तीक्ृता मुक्ताः क्षण निम्नतया
गास्भीर्येण सेजिर इव ग्राप्ता इवेत्युप्पेक्षा । सैन्येयो भुवों व्याप्तास्ता उत्ताना
प्रतीयन्ते । तेमुक्तास्ता एवं निम्नाः प्रतीयन्त इत्यर्थ: ॥
पृथूरुपयस्तवृहछतताततिजंबानिलाघूर्णितशालचन्दना ।
गणाधिपानां परितः प्रसारिणी वनान्यवाश्वीव चकार संहतिः३४
पृथ्विति ॥ प्थुभिविशालेरूरुमिः सक्थिमिः पर्यस्ताः क्षिप्ता बृहत्यो लतात-
तयो यया सा जवानिलेन वेगमारुतेनाघूर्णिता आमिताः शाला: स्जतरवश्चन्द-
नाश्व यया सा । 'प्राकारवृक्षयो: साल: शालः सजेतरुः स्घत:? इति शाश्रतः ।
परितः सर्वन्न अ्रसारिणी प्रसरणशीला गणाधिपानां संहदतिः समूहो वनान्यवाद्नि
न्युज्लानीव चकारेव्युओक्षा । अवाश्नत्यधोमुखी मव॒ति । अवपूर्वादश्तेः क्रिप् ।
'स्थादवाडप्यघोमुख: इत्यमरः ॥
अधाष्टमिः छोकैरजुनं विशेषयन्गणानां तद॒भियोगमाइ--तत इत्यादिना ॥
ततः सदर्ष प्रतनुं तपस्थया मदखुतिक्षाममिवेकवारणम् ।
परिज्वलन्तं निधनाय भूंभृतां दहन्तमाशा इव जाववेदसम्॥र५॥
तत इति ॥ ततः सदप सगवे सानन््तःसारं तपस्थया तपश्चयेया | तपस्थतेः क्यज
न्तात्स्रियामप्रत्यये टाप्। प्रतनु कृशमत एवं मदखुत्या मदक्षरणेन क्षा्म क्शम् ।
“क्षायो मः? इति निष्ठातकारस्य मकारः | एकवारणमेकाकिन गजमिव स्थितमित्यु-
पममा । पुनः । भूझ्तां राज्ञां निधनाय नाशाय परिज्वलन्तं तेजस्विनमत एवाज्या
दिशो दृहन्तं जातवेद्समप्निमिव स्थितमित्युपमारुंकारः । “कृपीटयोनिर्ज्जलनो
जातवदास्तनूनपात् इत्यमरः ॥
अनादरोपात्तशतेकसायक॑ जये5नुकूले सुहदीव सस्प्रहस् ।
शनरपूर्णप्रतिकारपेलवे निवेशयन्तं नयने बलोदा ॥ ३६ ॥
अनादरेति ॥ पुनश्च । अनादरेणावगणनयोपात्तो निषज्ञादुद्धुतो छतश्रैकः
सायको येन तं, तथानुकूले सुहृदीव जये सस्प्ृहम् । जयमिच्छन्तमित्यर्थ:। पुनश्र ।
अपूर्णो न््यूनः प्रतिकारो बाणाहरणप्रत्यपंणरूपो यस्थ सः। अत एवं पेलवों लघु-
स्तस्मिन्नपूर्ण प्रतिकारपेछवे बलोद्धी सेनासमुद्रे शनेरसंअमेण नयने दृष्टी निवेश-
१ 'विद्विषाम इति पाठ फ
२१२ किराताजुनीये
सन्तमिति वीरस्॒भावोक्तिः। बलमुद्धिरिवेत्युपमितसमासः । 'पेषंवासवाहन-
घिषु च' इत्युदकस्योदादेशः ॥
निषण्णमापत्नतिकारकारणे शरासने धेये हवानपायिनि ।
अलड्नीयं प्रकृतावपि स्थित निवातनिष्कम्पमिवापगापतिम् २७
निषण्णमिति॥ पुनश्र । आपदां प्रतिकार॒स्य कारणे साधने5नपायिनि स्थिरे
एवंभूते शरासने थेये इव निषण्णं स्थितं प्रकृतो स्वभावे स्थितमपि । निर्विकार-
मपीत्य थे: । अद एवालडनीयमनतिक्रमणीयमत एवं निवातनिष्कम्पं वाताभावा-
झिश्वऊम् । “निवातावा भ्रयावातो” इत्यमरः । आपगापतिं समुद्रमिव स्थितम् ॥
उपेयुषीं विश्रतमन्तकद्युतिं वधाददूरे पतितसथ दंष्रिण:
पुरः समावेशितसत्पशुं द्विजः पतिं पशूनामिव हृतमध्वरे॥ ३८॥
उपेयुषीमिति ॥ पुनश्च । अदूरे समीपे पतितस्थ दुष्टिणो वराहस्य । चीद्यादि
स्वादिनिप्रयययः । वधाद्धेतोरुपेयुपीं प्राप्तामन््तकस्येव यमस्येव दुतिस्तां बिश्नर्त
धारयन्तम् । तथा च द्विजेब्राह्मणरध्वरे यज्ञे । “यज्ञः सवो5ध्वरो यागः” इत्य-
मरः । हतमाहूतं पुरो$प्रे समावेशितः स्थापितः सत्पशुयेज्ञियपश्यु्यस्थ॒त॑ पश्चूनां
पति रुद्गमिव स्थितम् ॥
निजेन नीत॑ विजितान्यगोरबं गभीरतां धेयगुणेन भूयसा ।
वनोदयेनेव घनोरुवीरुधा समन्धकारीकृतमुत्तमाचलम् ॥ २९ ॥
निजेनेति ॥ पुनश्च । निजेन नेसर्गिकेण भूयसा बहुलेन घेयेमेव गुणम्तेन बि-
जितमन्येपां गौरव गाम्भीय यस्मिन्कर्मण तथा गभीरतां दुरवगाहत्व॑ नीतस् ।
अत एवं घना: सान्द्रा उरवश्च महत्यो वीरुधो लताश्व यस्मिम्तेन घनोरुवीरुधा
बनोदयेनारण्यप्रादुर्भावेनज समन्धकारीकृत दुरवगाहीकृतमुत्तमाचछमिव स्थि-
तम्र् । समनन््ततो 5नधकारो यस्य स इति विग्नहः ॥
महरेभस्कन्धमनूनकंधरं इहँच्छिलावप्रधनेन वक्षसा |
समुजिहीषु जगतीं महाभरां महावराहं महतो3र्णवादिव || ४०॥
महर्षसेति ॥ महर्षसस्थय महादृपभस्य स्कन्ध इतर स्कन्धायंर्सा यस्यथ तम् |
उपमानपूर्वपदत्वादुत्तरस्कन्धछोपः । “'ऋषभो वृषभो वृषः” इत्यमरः । “स्कन्धो
भुजशिरोंसो5स्त्री' इत्यमरः । अनुनकंधरं स्थूलग्रीवम् । “अथ ओवायां शिरोधि
कंधरेत्यपि' इत्यमरः । बृहच्छिलावग्न॑ मद्दाशिकातर्ट तदृद्धनेन कठिनेन वक्षसोप
लक्षितम् । महाभरां दुशष्रतिभारवतीं जगतीं महीं समुज्िदीषु दुष्टराजकाणणवा-
त्समुद्ध॒तुमिच्छुमू। अत एवं महतो5णेवाजगतों समुजिहीपुमुक्तविशेषणविशिष्ट
च महावराहमिव स्थितम्। अर्थसाधम्योदियमुपमा न छ्लेषः शब्दसात्रसाधम्येण
तस्य विधानादिति रहस्यम् ॥
हरिन्मणिश्याममुदग्रविग्रह प्रकाशमानं परिभूय देहिनः
मनुष्यभावे पुरुष पुरातनं खित जलादश इवांशुमालिनम् ॥४१॥
१ 'पोजिणश इति पाठ: 5 'सम्रावेद्त! इति पाठः- हे महच्छिला' इति पाठ
चतुदेशः सगे: । ११३
हरिदिति ॥ पुनश्च । हरिन्मणिश्याम॑ मरकतमणिश्याम लमुदग्विग्रहमुदारमूति
देहिनः सच्त्वान्परिभूय तिरस्कृ्य प्रकाशभानम्। जलमेवादर्शों मुकुरस्तस्मिन्न-
झ्ुमालिन सूर्यमिव । मनुष्यभावे मनुष्यरूपे स्थितं पुरातन पुरुषस्। यो बद-
रीतपोवननिवासी नारायणसहचरो नरो नाम स एवायमिट्यर्थ: ॥
गुरुक्रियारम्भफलेरलंकृत गति प्रतापस्प जगत्ममाथिनः ।
गणाः समासेदुरनीलवाजिन तंपात्यये तोयघना घना इब ॥४२॥
गुर्विति ॥ गुरुभिः क्रियारस्भाणां फलेरलूंकृतम्। सफलकमोरम्भमित्यर्थः ।
जगठ्ममाथिनो जगद्विजयिनः प्रतापस्य तेजसो गति स्थानम्। अतो स्य बहूना-
मेकलक्ष्यत्त्र॑च युज्यत इति संदर्भोभिष्रायः । पूर्वोक्तत्रशेषणविशिष्टमनीलवा-
जिन ख्रेताश्रमजुनं गणा:, प्रमथाम्तपातवये तोयधनास्तोयभरिताः । वार्षिका
इत्यर्थ: । घना सेघा इव । महाचलमिति शेषः । समासेदु: । अवापुरित्यर्थः ॥
यथाखमाशंसितविक्रमाः पुरा मुनिप्रभावश्षततेजसः परे ।
त्तिँ + प्रंतिहनि चर
ययुः क्षणादप्रतिपत्तिमूढतां महानुभावः नेत पारुषम॥।४ ३॥
यथास्वम्रिति ॥ पुरा पूर्व सब स्वमनतिक्रम्य यथास्वमहमेयेर्न जेप्यामीत्याशं-
सिताः काहिताः कथिता वा विक्रमा येस्तः परे शत्रवों मुनिप्रभावारक्षततेजसो
हतप्रभावा: सन्तः क्षणादप्रतिपत्तिमूढतामज्ञानमोहान्धतां यथुः । तथा हि ।
महानुभावो5तिप्रतापः पौरुष पुरुषस्थ चेष्टित प्रतिहन्ति नाशयति ॥
ततः ग्रजह्दे सममेव तत्र तेरपेक्षितान्योन्यवलोपपत्तिमिः ।
महोदयानामपि सट्डबृत्तितां सहायसा ध्याः ग्रदिशन्ति सिद्धयः ४७४
तत इति ॥ तत एकेकस्थाशक्तावपेक्षिता वाज्छितान्योन्यबलोपपत्तिरन्योन्य-
शक्त्यवष्ग्भों यैस्तः प्मयस्तत्राजुने। क्रियाधारत्वात्सपमी । सम युगपदेव अजहे
प्रहृतम् । भावे लिटू । तथा हि। सहायसाध्या: सिद्धयः कार्यसिहयों महोदयानां
महानुभावानामपि । सड्डजेन दृत्तिव्योपारों येषां तेषां भावस्तत्ता तां सट्डजृत्तिताँ
संभूयकारितां प्रदिशनित । अतो गणानामपि संभूयकारित्वे न दोष इति भावः ॥
किरातसेन्यादुरुचापनोदिताः सम॑ समुत्पेतुरुषात्तरंहसः ।
महावनाएुन््मनस; खगा इव ग्रवृत्तपत्रध्यनयः शिलीमुखा। ॥४५॥
फिरातेति॥ उरुभिजृहद्धिश्वापनोंदिता: भ्रक्षिप्ता उपात्तरहसः प्राप्तवेगाः प्रवृ-
त्तपत्रध्वनयः संजातपक्षस्वना: शिलीमुखा बाणा: । महावनादुन्मनसः क्रापि
गन्तुमुत्सुकास्तथोक्तविशेषणविशिष्टाश्ष॒ खगा: पक्षिण इव । किरातसैन्यात्समं
समनन््ततः समुत्पेतुः ॥
१ “महाचलम्? इति पाठःः -२ 'प्रभावाठ! इति पाठः ३२ “दीनताम्” इति पाठः«
४ 'प्रविहन्ति” इति पाठः ५ 'महोदये भ्यो5पि हि! इति पाठः-
२१४ किराताजुनीये
गमीररन्प्रेषु भृजश महीभृतः प्रतिखनेरुतमितेन सानुषु ।
धनुर्निनादेन जवादुपेयुषा विभिद्यमाना इब दध्वनुर्दिश! ॥ ४६॥
गर्भीरेति ॥ गभीररन्प्रेपु गम्भीरगद्ढरेपु महीभ्दृतः सानुषु ये प्रतिस्वनास्तेश्टे-
शमुन्नमितेनोत्थापितेन दीघीकृतेन जवादुपेयुपा प्राप्वता धनुषां निनादेन दिशो
विभिद्यमाना पिदीयेमाणा इच दध्वनुध्वेनि चकऋः ॥
विधूनयन्ती गहनानि भूरुहां तिरोहितोपान्तनभोदिगन्तरा ।
महीयसी वृष्टिरिवानिलेरिता रव॑ वितेने गणमागणावलिः॥४७॥
विधूनयन्तीति ॥ भूरुहाँ गहनानि वनानि । “अटब्यरण्य विपिन गहने कानने
वनम्” इत्यमरः । विघूनयन्ती कम्पयन्ती तिरोहितानि च्छादितान्युपान्तानि
प्रान्तानि नभो5नतरिक्ष दिगनतराणि च यया सा गणमार्गणावलिः प्रमथशरसंह-
तिरनिलेन वायुनेरिता प्रेरिता महीयसी वृष्टिरिव रच वितेने विस्तारयामास ॥
त्रयीमृतूनामनिलाशिनः सतः ग्रयाति पोष॑ वर्ुषि ग्रहष्यतः ।
रणाय जिष्णोर्विंदुपेव सत्वरं घनत्वमीये शिथिलेन वर्मणा॥४८॥
त्रयीमिति ॥ ऋतूनां त्रयीं पण्मासान्। कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे द्वितीया ।
अनिलाशिनो वायुभक्षकस्य । कृशस्येत्य थे: । सतस्तथापि रणाय रणं कतु प्रह्मप्यत
उत्सहमानस्थ । “क्रियार्थोप-? इत्यादिना चतुर्थी । जिष्णोरजुनस्थ वपुषि पोषमु-
पचयं प्रयाति गच्छति सति शिथिलेन | प्रथममिति शेष: ! वर्मणा कवचेन
विदुषेवानन्तरकरणीय जानतेवेत्युप्रेश्षा । सत्वरं शीघ्र घनत्व इढत्वमीये
प्राप्तमू । अन्यथानुपयोगादिति भाव: । इण: कमेणि लिद ॥
3
पतत्सु शख्रेषु वितत्य रोद्सी समन्ततस्तस्य धनुदुपूषतः ।
सरोषमुल्केव पपात भीषणा बलेपु दृष्टिविनिषातशंसिनी ॥ ४९॥
पतत्स्विति ॥ शस्त्रेप रोदसी द्यावाएथिध्या । 'द्यावाश्थिव्यों रोदस्यो” इत्य-
मरः । समन्ततो वितत्य व्याप्य पतत्सु सत्सु धनुर्दुधूष्ूतः कम्पितुमिच्छतः।
आस्फालयत इत्यर्थ: | धूल: सन्नन्ताच्छतृप्र्ययः । “'सखरतिसूतिसूयतिघूत्रदितो
वा! इति विकल्पादिडभाव: । तस्वाजुनस्थ संबन्धिनी । भीषयत इति भीषणा ।
नन्धादित्वाल्यु: । विनिपातशसिनी विनाशसूचिका दृष्टिरुक्तव्रिशेषणोल्केव बलेघु
सरोष यथा तथा पपात ॥
समूहन्निव विश्िपन्निव प्रभां रवेराकुलयज्निवानिलम् |
मुनिश्नचाल क्षयकालदारुणः क्षितिं सशेलां चलयज्निवेषुभिः |५०॥
दिश इति ॥ क्षयकालः कल्पान्तकाल हव । 'संवतेः प्रलयः कल्पः क्षयः कल्पान्त
इत्यपि! इत्यमरः। दारुणो रौद्ो मुनिरञश्न इपुभिबांणेदिश: समूहझ्ञिवेकन्न समा-
१ “उन्नदितेषु! इति पाठः- २ “विभज्यमाना? इति पाठः- ई 'शझ्िनीः इति पाठ
४ व्याकुलयन्' शति पाठः-
चतुर्देशः सगेः । २१५
हरमत्रिव । अन्यथा तासां पारदर्शन न स्वादिति भावः । रवेः प्रेभाँ विक्षिपल्निं-
वाघः प्रक्षिपन्निव । अन्यथा सा कथ्थ न दृश्यत इति भाव: | तथानिर्ू वायुमा-
कुलयन्निषुमिरन्तराल आधघूर्णेयन्निव । तस्य तथा गतिविघातादिति भावः ।
सशैलां क्षिति चलयज्निव कम्पयन्निव । तथा संक्षोभादिति भावः । चचाल
गतिमकरोत । सर्वत्रेवशब्द उद्पेक्षायाम ॥
विम्न॑क्तमाशंसितशत्रुनिजयेरनेकमेकाव सरं बनेचरेः ।
से निजधानायुधमन्तरा शरें! क्रियाफर्ल काल इवातिपातितः ५१
विमुक्तमिति ॥ आशंसितः काद्डलित: शज्रुनिजयो थेस्तः । अहमहमिकया शर्ुं
.बिजिगीपन्विरियर्थ: । वनेचररेकावसरं समकालम् | अत्यन्तसंयोगे द्वितीया ॥
विमुक्ते प्रयुक्तमनेक बहु आयुधम्र् । जातावेकबचनम्। सोउजुनः क्रियाफलम*
तिपातितोत्तिकरानतः काल इव। अतिक्रान्तकालस्थ कर्मणो निष्फलत्वादिति
भाव: । अन्तरा मध्ये शरेनिजधान ॥
ग़ंतेः परेषामविभावनीयतां निवारयद्धििपद विद्रगेः ।
भू बभूवोपचितो बृहत्फलेः शररुपायेरिव पाण्डनन्दनः ॥५श॥।
गतेरिति ॥ पाण्डुनन्दनो5जैनः परेपामविभावनीयतां लघुप्रयोगादन्यत्र गृढ-
प्रयोगाच्वादइ्यतामप्रकाइयतां च गतेविंपदमनर्थ निवारयद्धिविंदूरगै्दूरलक्ष्यगः
परमण्डलप्रविष्टेश् ब्ृहस्फलेरायताम्रमैहालाभेश्व । 'फर्ल बाणाग्रदाभयो:? इति
शाश्वत: । शरेरुपायेः सामादिभिरिव भ्शमुपचितः प्रवृद्धों बभूव। अन्न शब्द-
मात्रसाधर्म्यात्पक्ृताप्रकृत छेष: । उपसेति केचित् ॥
दिवः पृथिव्या: ककुमां नु मण्डलात्पतन्तिं विम्बादेत तिग्मतेजसः ।
सकृद्विकृष्टादथ कामुकान्युने! शराः शरीरादिति तेडभिमेनिरे ५३
दिव इति ॥ शरा दिवोउन्तरिक्षात्पथिव्या भूगोलाद्दवा ककुमां मण्डलाघ्ु दिला
मण्डलाददोत तिग्मतेजसो उर्कस्प बिम्बान्मण्डलाह्याथवा सकृद्विकृष्टास्कामुकाददा
मुनेः शरीराद्दा पतन््तीति ते गणा अभिमेनिरे ज्ञातवन्तः। अन्यथा कथममी
विश्वमन्तवाय शराः: संभाव्यन्त इति भावः | अन्न सर्वतः शरसंपातदशनाएसं-
भावनया प्ृथिव्यादीनामन्यतमस्थापादानत्वोत्मेक्षा । सा च प्रतीयमाना व्यश्व-
काप्रयोगात् । नुशब्दादयस्तु संशये ॥
गणाधिपानामविधाय निगतेः परासुतां मर्मविदारणरपि ।
जवादतीये हिमवानधोग्मुखे! कृतापराधेरिव तसथ पत्रिभिः॥५४॥
गणेति ॥ मर्मबिदारणरपि । मर्मस्थानान्येव बविदारयन्विरपीत्यथें: । ग्णाधि-
पानां पराखुतां मरणमविधायाकृत्वा निर्मतेः। तेपाममर्त्त्वादिति भावः | तस्व
मुनेः पत्रिमिः शरेः कृतापरायेरिव स्वामिकार्याकरणास्सापराबैरिवेत्युस्पेक्षा ।
अधोमुखः सद्निजेवाद्धिमवानतीयेडतिचक्रमे । तत्र प्रविष्टमित्यथे: । लजितस्थ
कचिब्विऊयनम्रुचितमिति भाव: ॥
३ 'मुनिर्मधान' इति पाठः- २ 'इवः इति पाठः-
२१६ . किराताजुनीये
दिपां क्षती्याः प्रथमे शिलीसुखा विभिद्य देहावरणानि चक्रिरे ।
न तास पेते विशिखेः पुनरुनेररुंतुद॒त्व॑ मंहतां द्गोचरः ॥ ५५॥
द्विपामिति ॥ प्रथमे । प्रथममुक्ता इत्यथें: । शिलीमुखा मुनिशरा द्विषां देहाव-
रणानि वर्माणि विभिद्य याः क्षतीः प्रहारांश्वक्रिरे तासु क्षतिषु पुनः पश्चाल्पयुक्ते-
मुनेर्विशिखेन पेते न पतितम्। पिष्टपेषणदोषापातादिति भावः । तथाहि ।
भ्रुंतुदष्व पीडितपीड्न सतामगोचरो5विषय हि । सन््तः पीडितपीडां न कुर्वन्ती-
त्थे: । “न हन्याह््यसनप्राप्त नाते नातिपरिक्षतम' इति निषेधस्मरणादिति भावः।
अरुत्नण तुदतीति अरुंतुदः । “'ब्रणो5खियामीमैमरु:” इत्यमरः । “विध्वरुषोस्तुदः?
इति खट्प्रत्ययः । 'अरुद्विपदजन्तस्थ मुम्! हृति मुमागमः ॥
समुज्यिता यावदराति नियेती सहेव चापान्मुनिबाणसंहतिः ।
प्रभा हिमांशोरिव पड्ूजावर्लि निनाय संकोचमुमापतेथरमूम् ॥५६॥
समुज्झितेति ॥ यावन्तो5रातयो यावद्राति । 'यावदवधारणे?” इत्यव्ययी-
भावः । यावदराति यथा तथा समुज्झितारातिसमसंख्या सुक्ता मुनिचापात्सह
संभूयेव निर्यती निष्क्रामन्ती । ताइक्तस्य कोशलूमिति भावः | इणः शतरि डीप ।
मुनिबाणसंहतिरुमापतेश्वमं हिमांशो: प्रभा पड्ुजावलिमिव संकोच निनाय
प्रापपामास । दुहादिपाठान्नयतिद्विकर्मकः ॥
अजिह्ममोजिष्ठटममोघमकृमं क्रियासु बह्ीषु एथड़िग्योजितप् ।
प्रसेहिरे सादयितुं न सादिताः शरोघमुत्साहमिवास्थ विद्विप/ ५७
अजिह्ममिति ॥ अजिह्ं स्वरूपतो गत्या वावक्रम् | अन्यत्र तु जिह्मस्थानग्रवृत्तो
न भवतीत्यजिह्मस्तम् । ओजिष्टमोजिप्बिन॑ सारवत्तमं तेजिष्ठ च। उभयत्राप्यो ज-
स्विशब्दाद्विन्नन्तादिष्ठनू । “बिन्मतोलेक” इति लुक । टिलोपश्चव। अमोघमव-
न्ध्यमकूम निरन्तरव्यापारेड्प्यश्रान्त बदह्दीपु क्रियासु व्छेदनभेदनपातनादिकमेसु
घृथग्मेदेन नियोजितम् । कमौनुगुण्येन विनियुक्तमित्यर्थ: । अस्य मुनेः शरोघ-
मुत्साहसोत्सुक्यमिव । वीररसस्य स्थायिभूत॑ प्रयत्रविशेषमिवेत्यर्थ: । सादिताः
कर्षिता विद्विषः शतन्नवः सादयितु प्रतिकर्त न असेहिरे न शेकुः । तस्योत्साहवदेव
शरवर्ष दुर्घषैमभूदिति भावः ॥
शिवध्वजिन्यः ग्रतियोधमग्रतः स्फूरन्तमुग्रेपमयूखमालिनम् ।
तमेकदेशस्थमनेकदेशगा निदध्युरके युगपत्पजा इंच ॥ ५८ ॥
शिवेति ॥ अनेकदेशगा नानादेशस्था: शिवध्वजिन्यो हरसेना: । उसद्रेषयो
मयूखा इवेत्युपमितसमासः । अन्यत्र तूप्रेषव इव मयूखा इति मयूरव्यंस-
कादित्वात्समासः: । तेषां मालास्थास्तीति तमुग्रेपुमयूखमालिनम् । बीश्या-
दित्वादिनि: । एकदेशस्थमेकत्रैव स्थित ते मुनिमर्क प्रजा इव युगप्मतियोध॑
योधस्य योघस्य । “अव्ययं विभक्ति-! इत्यादिना प्रत्यर्थ वीप्सायामब्ययीभाषः ।
अग्मत: स्फुरन्त निदध्युदेदशुः | यथेको5रक॑ एकत्रैव स्थितोडपि नानादेशस्थाना-
१ 'महतामगोचरः? इति पाठः. रा
चतुदेशः सगेः । २१७
मपि प्रतिपुरुष ममैवाग्रे व्तत इति युगपत्प्रतीयते तद्वद्धाणवर्धी मुनिरपि प्रति-
योघ तथेव प्रत्यमादिदथे: ४
मुनेः शरोघेण तदुग्ररंहसा बल॑ प्रकोपादिव विष्वगायता ।
विधूनित श्रान्तिमियाय सद्जगिनीं महानिलेनेव निदाघजं रजः ५९
मुनेरिति ॥ प्रकोपादमघोदिव विष्वक्समन्तादायतागच्छतोग्ररंहसा तीम्रवेगेन
मुनेः शरोघेणोक्तविशेषणेन । महानिलेन वात्यया निदाघर्ज ग्रीष्मोत्थं रज इव ।
विधूनिर्त ब्याहतं तल प्रमथानां सेन्यं सम्ञिनीमनुबन्धिनीम् । अविच्छिन्नामिति
यावत् । अश्रान्तिमनवस्थानमियाय प्राप ॥
अथ त्रिभिविरेषकमाह--तप इत्यादिना ॥
तपोबलेनेष विधाय भूयसीस्तन्रद्श्याः खिद्पूनल्रिरखति ।
अम्ुुष्य मायाविहत विहन्ति नः प्रतीपमागत्य किस्मु खमायुधम् ६०
तप इति ॥ एप मुनिस्तपोबलेन तपःसामर्थ्यन भूयसीर॑द्वीरदश्यास्तनूराव्मनः
शरीराणि विधाय सृष्टेपून्निरस्यति स्वित्क्षिपति किम् । अथवामुष्यास्य मुनेमौयया
बिहत॑ प्रतिहतं स्तर स्वकीयमिवायुध प्रतीप॑ अतिकूलमागत्य । प्रत्यावृत्येत्यर्थ: ।
नो5स्माकं निहन्ति किमु । 'जासिनिप्रहण-? इत्यादिसूत्रेण कमेणि षष्ठी । शेषा-
विवक्षायां तु द्वितीया ॥
के स्तिरोहिता
हता गुणेरस्प भयेन वा मुनेस्तिरोहिताः खित्प्रहरन्ति देवताः ।
कथं नवमी संततमस्य सायका भवन्त्यनेके जलधेरिवोर्मयः ॥६१॥
हता इति ॥ यद्वा अस्य मुनेगुंणेः शान्त्यादिभिद्ता आकृष्टा: । वशीकृता इति
यावत् । भयेन दरेण वा भयाद्विभ्यत एवेत्यर्थ:। देवतास्तिरोहिताः: सत्य: प्रह-
रन्ति स्वित् । तस्कुत: | अन्यथा अस्य मुनेरमी सायका जलूघेरूमेय इव कर्थ नु
संततमनेके5संख्या भवनिति । एतच्चोक्तान्यतमपक्षासंभवे न संभवतीत्यथे: ॥
जयेन कचिद्विर्मेदयं रणाह्॒वेदपि खस्ति चराचराय वा।
तताप कीर्णा नृपसलुमागंणरिति प्रतकाकुलिता पताकिनी ॥६२॥
जयेनेति ॥ कच्चिदर्य रणाजयेन पिरमेत् । अस्माज्ित्वा कब्बिदयं युद्धमुपसं-
हरदित्यर्थं: । अपि चराचराय सवस्ति भवेत्कश्वित्। अपि स्थावरजहृमं जगनज्न
विनश्येदित्यथे: । अपिशब्द: संभावनायाम् । प्रार्थनायां लि । इति प्रतकों:
पूर्वोक्ता ये बितकास्तेराकुलिता विद्धला | अन्न सहेतुक॑ विशेषणमाह--नृपसूनु -
मार्गगरजुनबाणः कीणों क्षिप्ता पताकिनी सेना । किरातपतेरिति शेषः । तताप
ताप श्राप ॥
अमर्पिणा कृत्यमिव क्षमाश्रयं मदोद्धतेनेव हित॑ प्रियं वचः ।
बलीयसा तद्विधिनेव पोरुप॑ बर्ल निरस्त न रराज जिष्णुना ॥६३॥
१ त्वमी? इति पाठः-
२१८ किराताजुनीये
जमपिणेति ॥ अमर्पिणा ऋधवता क्षमाश्रयं शान्तिसाध्यं कृद्यममिव । यथा
मदोद्धतेन पुंसा हित प्रियं वचो निरस्त तिरस्कृतमिव। यथा बलीयसा बलवत्त-
रेण विधिना दैवेन निरस्त पोरुषमिव । बलिष्ठदेवप्रतिहतपुरुषब्यापारस्य निष्फ-
लत्वादिति भावः । तथा जिष्णुनाजुनेन निरस्तं क्षिप्तं बल किरातसेन्य न रराज ।
मालोपमा ॥
प्रतिदि्श छबगाधिपलक्ष्मणा विशिखसंहतितापितमूर्तिभिः ।
रविकरग्लपितरिव वारिभिः शिववलेः परिमण्डलतादघे ॥ ६४॥
प्रतिदिशमिति ॥ छवगानामधिपोह्थीशो छ्ष्म यस्थ तेन वानरचिह्वेन ।
“कपिछ्वड्गछवग-! इति, “चिह्न लक्ष्म च लक्षणम्' हति चामरः | अजुनेन विशि-
खसंहतितापितमूर्तिभिरिति । विशिखा बाणास्तेषां संहतयः समूहाः । '“ख्ियां तु
संहतिदंन्दम! इत्यमर: | ताभिस्तापिता: पीडिता मूरतयो देहा येपां तेस्तथाभूतः ।
शरनिकरकर्तितकलेवरेरित्यर्थ: । शिवबल्ठेः प्रमथसेन्ये: कतृमिः रविकरेण ग्लपित:ः
सूर्यकिरणशोषितेवारिभिरुदकेरिव प्रतिदिश दिल्कु परिमण्डलूता । परितश्रक्राका-
रमण्डलतेति यावत्। दधेडघारि । प्रतिदिश मण्डलछाकारेण स्थितमित्यर्थ: | घाजः
कमेणि लिट्। आतपतप्त हि नीरं परिअ्मति ठह्वन्मुनिपीडितं सेन््य बश्नामेत्यथ: ।
द्वुतविलसम्बित छन्दुः---'ठ्ुतविलग्बितमाह नभो भरी” इति लक्षणात् ॥
प्रविततशरजालच्छन्नविश्वान्तराले 5
विधुवति धनुराविममण्डल्ल पाण्ड्सूनां ।
कथमपि जयलक्ष्मीभींतमीता विहातु
विषमनयनसेनापक्षपातं विपेहे ॥ ६५॥
इति भारविकृतों महाकाव्ये किराताजुनीये चतुदेशः सगेः ॥
प्रधिततेति ॥ प्रविततानि विस्तृतानि यानि शरजालानि तेइछन्नमाच्छादितं
विश्वान्तरारं॑येन तस्मिम्छरसमूहपूरितब्रह्माण्डोदर पाण्डुसूनावत एवाविमैण्ड-
लमाविर्भूतमण्डल धनुः । आविभभूतमिति बृत्तो भूताथेस्थानुप्रवेशाहुतशः*दस््था-
प्रयोग: । विधुवति कम्पयत्यास्फाल्यति सति भीतभीतेव भीतप्रकारेव जयल-
प्रमीर्विजय श्री: कथमपि केनचित्पकारेण । महता कष्टेन वा। विषमनयनसेना-
पक्षपातं शिवसैन्यानुरागं विद्वातु व्यक्त विपेद्दे । शशाकेत्यथे: । मालिनीबृत्तम् ।
लक्षण वृक्तम् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोलाचलमलिनाथसूरिविरचितायां किराताशुनीयकाब्य-
ब्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां चतुर्देशः सगेः समाप्तः ॥
'क्षिवगणेःः इति पाठः २ 'आददे” इति पाठ5:- ३ 'प्रमदसि शर? इति पाठः-
“मीतेव द्वातुम! श्ते पाठ
पद्चद्शः सगेः । २१९
पन्चदश: सगः ।
औज-.92-0-<<#«तह
अथ भूतानि वात्रेश्नशरेभ्यस्तत्र तत्रसुः ।
भेजे दिशः परित्यक्तमहेष्वासा च सा चमूः ॥ १॥
अथेति ॥ अथानन्तरं तत्र रणे भूतानि सर्वश्राणिनः । वृत्र हतवानिति वृत्र-
हेन्द्र:। “बहाभ्रूणवृत्रेषु किए! । तस्वापत्य पुमान्वात्रन्नोडजुनः । “तस्थाप्यम!
इत्यण्प्रययः । तस्य शरेभ्यम्तत्रसुर्बिभ्यु: । “वा जअमुत्नसाम! इति विकल्पा-
देत्वाभ्यासलोपाभावः । सा चमूश्र । इपवोउस्यन्त एमिरितीष्वासा धनंषि ।
'<धनुश्वापो 5खमिष्वा स:” इति हेमचन्द्र:ः। “अकतेरि च कारके संज्ञायाम! इति
करणे घञज्। परित्यक्ता महान्त इृप्वासा यया सा। परित्यक्तायुघेलर्थः । दिशो
भेजे । पलायांचक्र इसथे:। अन्न भूतत्राससेनापलायनयों: समुच्चयकथनाद्निन्न-
विषयः क्रियासमु बयो5रूंकारः । 'गुणक्रियायोगपर्थ समुच्चयः” इति सामान्यलछ-
क्षणम्। तस्य यमकेन संस्टृष्टिः ॥
अपश्यद्धिरिवेशानं रणानिवबते गणेः ।
मुद्यत्यव हि कृच्छेपु संश्रमज्वलित मनः ॥ २ ॥
अपइयद्ञिरिति॥ गगणेः प्रमथरीशानं स्वामिन शिवम्। पुरोवर्तिनमिति भावः ।
अपइ्यद्विरिव रणान्निववृते निवृत्तम्। भावे लिए । तथा हि। कृच्छरेप्वापत्सु
संभ्रमेण साध्वसेन ज्वलित तप्तम्। “संभ्रम: साध्वसे5पि स्थात्” इति विश्व: ।
मनो मुझ्त्येव । अतः पुरोवर्तिनो5प्यदश नमुपप््यत इति भावः ॥
खण्डिताशंसया तेषां पराग्ुुखतया तया।
आविवेश कृपा केतो कतोच्ेबानरं नरम् ॥ हे ॥
खण्डितेति ॥ खण्डिता ध्वस्ताशंसा जयाशा यस्थास्तया तेषाँ गणानां संब-
न्धिन्या तया | अतिसंनिकृष्टयेत्यथें: । पराझुखतया रणवम्ुख्येन । पछायनेने-
व्यर्थ: । केती ध्वजे कृत आरोपित उच्चेरुन्नतो वानरो हनूमान्येन त॑ नरं पुरुषम् ॥
कपिध्वजमित्यथ्रे: । कृपा करुणाविवेश । तदीयदुर्देशां दृष्टा स क्रपाविशे5भूदि-
व्यथें: । यमकालंकारः ॥
ननु शत्रुपु कथ करुणा तन्नाह---
आश्थामारुम्ब्य नीतेषु वच् श्षुद्रेप्वरातिषु ।
व्यक्तिमायाति महतां माहात्म्यमनुकम्पया ॥ ४ ॥
आस्थामिति ॥ आस्थां यत्षमारूम्ब्य | “आस्था त्वालस्बनास्थानयत्रापेक्षासु
कथ्यते' इति विश्वः । वश नीतेषु श्षुद्वेषु दुश्प्वरातिषु शत्रुषु विपये5नुकम्पया
कृपया महतां वीराणां माहात्म्यं महानुभावत्व व्यक्ति स्फुटतामायाति प्राम्मोति ।
स्वपोरुषतिर्जितेष्वरातिष्वपि करुणा भूषणमेव महतासिति भाषः ॥
२२० किराताजुनीये
स् सासिः सासुस४$ सासो येयायेयाययाययः |
लली लीलां ललोडलोलः शशीशशिशुशीः शशन् ॥ ५॥
स सासिरिति ॥ सहासिना वर्तेमानः सासिः सखड्अः असून्सुवन्ति प्रेरयन्ती-
स्यसुसुवो बाणाः । “प् प्रेरणे! इति धातोः “सत्सूद्धिष-” इत्यादिना क्रिप् । असु-
सूमिः सह वर्तत इति सासुसू: सबाणः | असख्न्ते क्षिप्यन्ते शरा अनेनेत्यासो
धनुः । 'अकतरि च कारके संज्ञायाम! इति घज्। आसेन सह व्तेत इति सासः
सचापः। सर्वैन्न 'तेन सहेति तुल्ययोगे' इति बहुच्रीहिं:ः । येया यातव्या यानसा-
ध्या: अयेया अयातव्या यान बिनेव साध्या:। “अचो यत्' इति यद्न॒त्ययः । येया-
श्रायेयाश्र येयायेयास्तेषां द्वयानामाये स्वर्णगजादिलामे याति प्राम्नोतीति येया-
येयाययः । अयः झुभावहदेव यातीत्यययः। येयायेयाययश्रासावययश्रेति येया-
येयाययाययः । धाधातोरुभयत्रापि “आतो<5नुपसर्गे कः” इति कप्रत्ययः। अतो
ललति बिलसतीति ललः। “लल बिलासे” पचाद्यचू। अलोलो5चपल: शशिन
इंशः शिवम्तस्थ शिश्ुुः स्कन्दस्त श्वणाति हिनस्तीति शशीशशिश्ुुशीः। क्िप् |
शशन्छुतगतिं कुर्बन्ू । 'शश छुगता” इति धातोः शतृप्रत्ययः । सो5जुनो लीलां
शोभां ललो प्राप । “ला भादाने! कतेरि लिद । एकाक्षरपाद:ः ॥
त्रासजिह्ं यतश्रेतान्मन्दमेवान्विताय सः ।
नातिपीदयितुं भग्नानिच्छन्ति हि महोजसः ॥ ६॥
आ्रासेति ॥ सो5जुनखासजिहां मयकछ्िए्ट यथा तथा यतो गच्छतः । पलायमा-
नानित्यर्थ: । यतान्गणान्मन्द्भेवान्वियायानुजगाम । तथा हि। महोजसो महा-
नुभावा भप्नानतिपीडयितु नेच्छन्ति ॥
अथाग्रे हसता साचिखितेन खिरकीतिना ।
सेनानया ते जगदिरे किंचिदायस्तचेतसा ॥ ७॥
अथेति ॥ अथाग्रे । बलानामितये: । हसता तद्नद्गदशेनात्ससयमानेन साचि-
स्थितेन तज्िवारणाय तिर्यग्व्यवस्थितेन । “तियंगर्थ साचि तिरः” इत्यमरः ।
स्थिरकीर्तिना । स्वयम भड्जव्वादिति भाव: । किंचिदीषदायस्त खिन्न चेतो यस्य तेन
स्वकीयगणभड्गरादीपत्खिन्नचित्तेन सेनानया स्कन्देन । “पार्वतीनन्दनः स्कन्दः
सेनानीरमिभूगुह:” इत्यमरः । ते गणा: प्रमथधादयो जगदिरि उक्ताः। ओश्थवर्णों-
भावाहक्षिराप्यमेतत् ॥
अधैकरविंशतिमिः छोके: स्कन्दवाक्यमेवाह--मा विद्यसिष्टे्ादिना ॥
मा विहासिष्ट समरं समरन्तव्यसंयतः ।
क्ष्॒त क्षण्णासुरगणेरगणेरित कि यशः ॥ ८ ॥
मेति॥ रन्तव्यं रमर्ण क्रीडा। बहुलग्रहणाद्वावे तब्यप्रत्ययः। संयद्युद्धम्। “स-
सुदायः स्तनियः संयत्समित्याजिसमिधुध:” इत्यमरः । समे रन्तब्यसंयती येषां ते
समरनन््तव्यसंयत: तुल्यक्रीडा संगरा इति तेषां संबोधनम्। यूय समरं सब्भाम सा
जिहासिष्ट न त्यजत । जहातेमोौहि लुछ्ू । मध्यमबहुवचनम । क्षुण्णा: पराजिता
पद्चद्शः सगगेः । २२१
असुरगणा येस्तः। भवद्धिरिति रोष: । जगणेरिव गणेभ्योडन्यरिव कि किमर्थ
यशः क्षत नाशितम्। नेतथुक्ते महाश्य॒राणां भवाहज्ञानामित्यथे: ॥
विवखदंशुसं छेषद्विगुणी कृतते जसः ।
अमी वो मोघमुद्रणों हसन्तीव महासप्रः ॥ ९ ॥
विवस्वदिति ॥ विचस्वदंशुसं छेषेण सूयेकिरणसंपर्केण द्विगुणीक्ृतान्युत्तेजितानि
तेजांसि येपां ते तथोक्ता मोधं ब्यर्थमुद्रणो उच्चताः । “गुरी उद्यमने” इति घातो:
कमेणि क्तः । वो युप्माकममी महासयः खड्जा हसन्तीवेत्युत्प्रेक्षा। कि. पलाय-
मानानां खड्नरिति हासः ॥
[। ( पे
वनेज्वने वनसदां मार्ग मागेमुपेयुषपास् |
चर ५ ५ कर +
बाणेबाणेः संमासक्त शक्लेज्शं केन शाम्यति ॥ १० ॥
वन इति ॥ वनसदां वनेचराणामवने रक्षके वने मार्ग झूगसंबन्धिनं सार्ग
पन्थानमुपेयुपास् । पलायमानानामिल्यर्थ: । युप्माकमिति शेषः । वाणो ध्वानिरे-
पामम्तीति तैर्वाणेध्वनियुक्तेः । 'वण संशब्दने” इति धातोर्घज् । ततः “अशैआ-
दिश्य:-! इत्यच्प्रत्ययः | यमकत्वाह्॒वयोरसेद: । उक्त च--“रलूयो्डलयोस्तद्वज्ज-
ययोब॑वयोरपि । शसयोम॑नयोश्रान्ते सविसगोघिसर्गयों: । सबिन्दुकाबिन्टुकयो:
स्थादभेदेन कल्पनम् ॥! इति । बाणेः शरे: समासक्ते समासजितमशं दुःख
तस्केन शाम्यतीति शह्ढके । केनोपायेन शाम्येदिति विचारयामीत्यर्थ: ॥
पातितोत्तड्भमाहात्म्यैः संहतायतकीरतिभिः ।
गुर्वी कामापदं हन्तुं करतमावृत्तिसाहसम् । ११ ॥
पातितेति ॥ पातितं अंशितमुत्तद्गमाहात्म्यमुन्नतभावों येस्तेः संहता आहता
आयता विस्तृता: कीर्ेयो येग्तः । युप्माभिरिति शोषः । कां गुर्वीमाप्द हन्तुम् ।
न कांविदपीत्यर्थ: । आदृत्तियुद्धान्षिवृत्ति:' सेव साहस कृतम्। अतः पापाद-
न्यन्न किंचित्फलमस्तीति भाव: । तदुक्त मनुना--“यस्तु भीतः परावृत्तः सड्भयमे
हन्यते परेः । भतुयदुप्कृत किंचित्तत्सर्व प्रतिपद्यते ॥ यज्चास्य सुकृ्त किंचिद-
सुत्नार्थमुपाजितम् । भर्ता तत्सरवेमादत्ते पराव्ृत्तहतस्थ तु ॥! इति ॥
नासुरोड्य न वा नागो धरसंथों न राक्षसः ।
ना सुखो5य नवाभोगो धरणिख्यो हि राजसः ॥ १२॥
नेति ॥ कि च अयमसुरो देत्यो न। नागो नागराजों वा पन्नगश्व न । घर इव
संस्था यस्य स धरसंस्थः पर्वताकारः | “अहायेघरपर्वता:ः इत्यमरः। “संस्था-
व्यवस्थाप्रणिघिसमाध्याकाररृत्युपु! इति वेजयन्ती । राक्षसों न । किंस्वय
सुखयतीति सुखः । खुखसाध्य इत्यर्थ: । नवाभोगो5भिनवप्रयत्र: । महोत्साह
इत्य्थ: । “आभोगो वरुणच्छत्रे पूर्णतायल्रयोरपि! इति विश्व: । धरणिस्थो
भूतऊलूचारी राजसो रजोगुणप्रधानो ना पुरुषों हि । कश्रिन्माजुष इत्यर्थः।
“ुरुषा: पूरुपा नरः। मलुष्या माजुषा मरत्या मनुजा सानवा नरा: इत्यमरः।
१ 'सहासक्तम! इति पाठःः * 'धरणिस्थ/ इति पाठः- हे 'घरासंख्थः इति पाठः«
कि ० ् ०]
२२२ किराताजुनीये
अतो न पलायनमुचितमिति भावः । गोमूश्रिकाबन्धः---“वर्णानामेकरूपत्वे
यद्येकान्तरमर्थयो: । गोमृत्रिकेति तत्याहुदुष्करं तद्विदों बिंदु: ॥? इति लक्ष-
णात् | पोडशकोष्ठटद्ये5घैद्धय॑ ऋमेण विलिख्येकान्तरविनिमयेन वाचने 'छोक-
निष्पत्तिरित्युद्धार: ॥
मन्दमस्थन्निषुलतां घृणया मुनिरेष वः |
प्रणुदत्यागतावज्ञं जघनेषु पशुनिव ॥ १३॥
मन्दमिति ॥ एप मुनिध्णया कृपयेपुं छतां शाखामिव मन्दमस्पन्क्षिपन्वों
युप्मान्पशूनिवागतावज्ञ यथा तथा जबघनेषु अणुद॒ति चोदयति । किमतः परं
कशष्टमस्तीनि भाव: ॥
न नोननुन्नो नुन्नोनो नाना नानानना नजु।
नुन्नोडनुज्नो ननुच्चेनो नानेना नुन्ननुन्ननुत् ॥ १४॥
नेति ॥ पदच्छेदम्तावत्ू- न ना ऊननुन्ञः नुन्नोनः ना अना नानानना: ननु ।
नुन्नः अनुन्नः ननुज्नेनः ना अनेना: नुन्ननुन्ननुत् ॥ अथ योजना--हे नानानना
नानाप्रकाराण्याननानि येपां ते । नानाविधास्था इत्यर्थ: । ऊनेन निकृष्टेन नुन्नो
विद्ध ऊननुझो यः स ना न पुरुषो न। तथा नुन्न ऊनो येन स जुन्नोनो ना
पुरुषो 5ना नन्वपुरुष: वलु | ऊनाद्भीत: पलायमानस्तु कि वक्तब्यमिति भावः ।
किं च। नुन्न इनः स्वामी यस्य स नुज्नेन । स न भवतीति ननुन्नेन: | नजर्थस्य
नशब्दस्य सुप्सुपेति समासः। स नलुज्नो विद्धोध्प्यनुन्नोडविद्ध एवं । यूयमनुन्न-
स्वामिकत्वादनुतज्ञा एवेति भावः। तथा नुच्ननुन्ननुदनिशयेन नुन्ञा नुन्ननुन्ञाम्ता-
कुदतीति नुन्ननुन्ननुदतिपीडितपीडको ना पुरुषोउतेना निर्दोषों न भवतीति।
किंतु सदोप एव्रेति । "नाते नातिपरिक्षतम्' इति निषेघादितथे: । अय॑ तु
नेतादश इति न पलायितव्यमिति भाव: । अयमेकब्य श्ननः। अन्त्यस्तकारस्तु न
दोपाचहः । “नान्तल्यवर्णस्तु भेदकः इत्यभ्यनुज्ञानात् ॥
वर कृत ध्वस्तगुणाद त्यन्तमगुणः पुमान् ।
प्रकृत्या द्यमणिः श्रेयान्नालंकारश्युतोपल! ॥ १५ ॥
वरमिति ॥ कृताः पूर्वमुत्पादिताः पश्चादधम्ता नष्टास्ते क्ृतध्वम्ताः | 'पर्वकाल-!?
इत्यादिना समासः । कृतध्वम्ता गुणा यस्य तस्मात्पुंसो उत्यन्तमतिशये नागुणो निर्गु-
ण: पुमान्वरं मनाक्प्रियः । किंचित्प्रिय इत्यर्थे:। 'बरं कीब मनाकिश्रिये” इत्यमरः ।
तथा हि। प्रकृतद्या स्वभावेनामणिमेणिरहितो 5लंकार: श्रेयान्। च्युतोपलों अष्ट-
रत्ो न श्रेयान् । 'उपलः प्रस्तरे रल्ले' इति विश्व: । पलायितु: समरादसमर शव
वरमसिति भाव: । अन्न समानविषयारोपयो: प्रतिबिम्बकरणाहुष्टान्तालंकार: ॥
स्थन्दना नो चतुरगाः सुरेभा वाविपत्तयः ।
स्यन्दना नो च तुरगाः सुरेभा वा विपत्तयः ॥ १६॥
स्यन्दुना इति ॥ स्थन्दल्ते प्रद्ववन्तीनि स्यन्दना जवना: । स्यन्दना रथा नो
सन्ति । नन्द्यादित्वाह्यु: । चतुरं गच्छनतीनि चतुरगाः । तुरगाश्राश्वा नो सन्ति |
सुरेभा: शोभनबूंहणा: । सुरेभा वा सुरगजाश्व नो सन्ति । अविपत्तयो विपत्तिर-
पत्चद॒शः सगे; । २२३
हिताः विपत्तयों वा विजिष्टा: पदावयों नो सन्ति । अतो न भेतबध्यमिति
भाव: । अम्न पूर्वात्तराधगतानां विशेषणानां विशेष्याणां चोदेशोदेश्यीभूतानां
यथासंख्यसंबन्धानुक्रमाद्यथासंख्यारुंकारो यमकेन संसष्ट: ॥
के अर रे)
भवद्धिरधुनारातिपरिहापितपोरुषः ।
हृदेरिवाकनिष्पीते
कनिष्पीतेः प्राप्त: पड़ो दुरुत्तरः ॥ १७ ॥
भवद्विरिति ॥ अघुनारातिभिः परिहापितानि त्याजितानि पोरुषाणि येस्तेर्भ-
वह्निः । अकंनिष्पीतैरकेण संशोषितेहदेरिव । दुरुत्तरो दुम्तरः पड्ू इव पढ़ो
दुष्कीर्ति रूपः प्राप्त: ॥
शैले शैजे
वेत्रशाककुजे शेलेडलेशजे5कुकशात्रवे ।
यात कि विदिशो जेतुं तुझ्लेशो दिवि किंतया ॥ १८ ॥
बेतन्रति ॥ वेन्राणि वंशा: फलिन्यो वा शाका बबराश्व कुजा वृक्षा यर्मिस्तस्मि-
न्वेत्रशककुजे । शत्रुणा दुःप्रवेशय इत्यथे: । 'वेत्रं वंशफलिन्योश्व' इति विश्वः ।
“ञाकबर्बरवर्धका:' इत्यमरः ! लेशेन स्तोकेनाप्येजते कम्पत इति लेशज:।स
न भवतीललेशेजस्तस्मिन् । अत्यन्ताकम्पन इत्यर्थ:। एज कम्पने! | पचाद्यचू |
न कोकते नादत्त इत्यकुको ग्रहणासमर्था: शत्रवों यस्मिम्तस्मिन्नकुकशात्रवे । 'कुक
आदाने!। पचाद्यचू। शले पर्वते । केषां भाव: किंता कुत्सितता तयोपलक्षिताः
सन््तः । “कुत्साप्रश्नवितकपु क्षेपे किंशब्द इष्थते! इति शाश्वतः। बिदिशों जेतुं
यात गच्छतत किम्र् | यातेः संग्रश्ने छोद । मध्यमपुरुपबहुवचनम् । दिवि स्वग्गे-
5पि | तुझ्जेश इति तेपां संबोधनम् । नुश्नन्त इति तुझा हिंसका देलाः । “तुजि
हिंसायाम्' । पचाद्यच् । तेभ्यो दल्येभ्य इशत इति तुझेशः । ईशेः क्रिप्।
तेभ्यो5पि शक्ता इत्य्थें: | स्वर्गेउप्यसुरविजयिनां युप्माकमत्र क्षद्धस्थले ख्षुद्धशत्रो
पलायनमनुचितमिति भाव: । अतिलोमानुलोमपादः ॥
नन््वनाथा वर्य पलछायामह इति तन्च न युक्तमित्याह---
अय॑ वः कृव्यमापन्नान्दष्टप्रष्टानरातिना ।
इच्छतीशश्युताचारान्दारानिव निगोपितुम् ॥ १९॥
अयमिति ॥ अयमीशः स्वामी शिवः छुढ्य निष्पारुपत्वमापत्नान्प्राप्तांम्तथा-
रातिना दृष्टप्ृष्टानू। पलछायमानानिदर्थ: । वो युप्मांश्युताचारानस्खलितबता-
न्दारानकलत्राणीव । “अथ पुंभूझ्नि दारा:” इत्यमरः। निगोपषितुं गोप्तम । ऊदि-
च्वादिद्विकल्प: । दारदोप॑ भर्तेव स्वमहिम्ना युप्मद्याप संबरितुमिच्छति । अतः
कुतो युप्माकमनर्थ इत्यर्थ: ॥
कैसा का,
नलु हो मन्थना राधो घोरा नाथमहो नु न ।
तयदातवदा भीमा मारभीदा बत दायत ॥ २०॥
नन्विति ॥ नन्वित्यामत्रणे । हो इत्याह्वाने । हे है व्यस्तो समस्तो च हतिसं-
बोधनार्थयो: । हो हो चेवंबिधो शेयो संबुद्याह्मानयोरपि” इति विश्व: । मधन््तीति
सन््थना: | “मन््थ विलोडने' कतेरि ल्युट। राधन्ति समर्था भवन्तीति राघः
२ 'बान्छति! इति पाठः २ “विगोपितुम? इति पाठः-
२२४ किराताजुनीये
रराषू सामथ्यें!। क्विप। घोराः करा: । शत्रुणामिति भावः । नाथ महयन्ति
चूजयन्तीति नाथमहः । इशिग्रहणात्कमेण्युपपदे क्रषिप । तयन्ति रक्षन्तीति तया
रक्षका: । पचाद्च । दायन्तीति दाताः झुद्धा: | देप् शोधने! कतेरि क्तः ।
वदन्तीति वदा वक्तारः | पचादञ्चच् । तेषां इन्द्बस्तवदातवदाः। भीमा भयकरा
माभीः । नञर्थमाशब्दस्य सुप्सुपेति समासः । तो ददतीति माभीदा अभय-
प्रदाः । एवंबिधा यूयमिति शेष: । बतेति खेदे । बवयोरभेदः । न दायत नु न
झुद्धा: किम् । नु एच्छायाम्। किंतु शुद्धा एवं । काकुरत्रानुसंघेया । “देप
शोधने' छोट्मध्यमपुरुषबहुवचनम् । प्रतिकोमानुलोमपादः ॥
कि त्यक्तापास्तदेवत्वमानुष्यकपरिय्रहे! ।
ज्वलितान्यगुणगुर्वी खिता तेजसि मानिता ॥ २१ ॥
किमिति ॥ अपास्तो5वधीरितो देवत्वमानुप्यकयो: परिग्रहः स्वरीकारों येस्ते: ।
अतिदेवमानुपरित्यथः । मलुप्याणां भावो मानुप्यकम्। “योपधाहुरूपोत्तमाहुज्।
ज्वलिता उजवलिताः । प्रकाशिता इति यावत् | अन्यगुणा असदृशगुणा यम्तः ।
धअन्यों विभिज्नासदरशो! इति वेजयन्ती। हैदशेः। भवद्धिरिति शेष: । तेजसि
प्रतापे स्थिता प्रतापकशरणा मानिता झूरत्वाभिमानिता किमिति त्यक्ता ।
किमिति निल्जेः पछायत इति भावः ॥
निशितासिरतो5भीको न्येजतेड्मरणा रुचा ।
सारतो न विरोधी नः खाभासो भरवानुत ॥ २२ ॥
निशितेति ॥ हे अमरणा मरणरहिता:, निशितासिरतो 5तितीक्ष्णखड्ड रतो भी को
निर्भाको रुचा तेजसोपलक्षितः सुध्दाभासत इति स्वाभासों रमणीय: पचाद्यच् (
उतात्यर्थेभतिशयेन भरवान् । रणभरसहिषप्णुरित्यथे: । “उतात्यर्थबिकल्पयो:” इति
विश्व: । इंदशो नो5स्माकं विरोधी शत्रु: सारतो बलतो न्येजते न कम्पते।
न प्रचलतीत्यर्थ: । “एज कम्पने! । रऊद | अतो भवद्धिरपि स्थातव्यमेव । न चलि-
तब्यमिति भावः ॥
नन्वयय न चलतीति कर्थ ज्ञायते | तत्राह---
तनुवारभसो भाखानधीरो5विनतोरसा ।
चारुणा रमते जन्ये को5भीतों रसिताशिनि ॥ २३ ॥
तन्विति ॥ तनुमावृणो त्याच्छादयतीति तनुवारं वर्मे। कमण्यण् | तेन
बभस्ति भासत इति तनुवारभसः । “भस दीसतो!। पचाञ्यच्। भास्वांस्तजस्वी
चारुणा भासखवताउविनतेनोन्नतेनोरसा वक्षःस्थलेनोपलक्षितः । एवंबिधो5प्यधीरो
घेयरहितो रसितेन शब्दितेनवाश्नाति ग्रसतीति रसिताशी तस्मिन्। रवेणेव विश्व
प्राणहारिणील्यथे: । आभीद्ण्ये णिनि: | जन््ये युद्धे । 'युद्मायोधन जन्यम' इत्य-
मरः । अभीतो निर्भीकः सन््को रमते कः क्रीडति । यदि रमते तहायमेवेति भावः।
लनिर्भयसंचारादेवास्थ निश्चलत्व॑ निश्वीयत हत्यर्थे: । पूर्व छोकस्याय प्रतिकोमः ॥
पश्चदशः सगे; । २२५
अथ पद्चमिः कुलकमाह--विभिन्नेत्यादिमिः ॥
विभिन्नपातिताश्रीयनिरुद्धरथवर्त्मनि ।
हतद्विपंनगश्यृतरुषिराम्बुनदाकुले ॥ २४ |
आहवे विशिनष्टि--विशिज्ञानि विदारितान्यत एवं पातितान्यश्रीयान्यश्-
समूहाश्र ते तथा । “पूर्वकाल-! इति समासः । तेरश्वसमूहेनिरुद्धानि रथानों
पर्मानि यस्मिम्तथोक्ते । 'वृन्दे त्वश्वीयमाश्रवत्! इत्यमर; । 'केशाश्राभ्यां यम्छा-
वन्यतरस्याम्” इति छप्रत्ययः । हतास्ताडिता द्विपा गजा एवं नगाः शैलाः ।
शैलबृक्षो नगावगो” इत्यमरः । तेः प्यतान्युज्ितानि । छीवतेः कर्मेणि क्तः ।
छ्लीः झडनुनासिके च' इत्यूठादेश: । तानि रुचिराण्येवाम्बूनि तेषां नदेः प्रवा-
हराकुले व्याप्ते ॥
देवाकानिनि कावादे वाहिकाखखकाहि वा ।
काकारेभभरे काका निख॒भव्यव्यमखनि ॥ २५ ॥
देवेति ॥ पुनश्च । देवानाकनयत्युद्दीपयत्युत्साहयतीति देवाकानी तस्मिन्देवा-
कानिनि । “कन दीपा? इति धातदोण्यन्ताण्णिनि:। कावाद ईपद्वादों वाक्रऊहः ॥
'इंषदर्थ! इति कुशब्दस्थ कादेश: । तद्गति कावादे । अशैआदिभ्यो5च् । वाहिका
पर्यायेण रणभारोद्वहनम् । वहेः पर्याये घात्वथेनिदंशे ण्वुल्वक्तत्यः | वाहिकया
क्रमप्रापरणक्रियया सुष्ठ शोभन यथा तथाउस्वकान्परानाजिहीते5मियुद्धू । यो ज-
यतीति यावत् । वाहिकास्वस्वकाहाम्तस्मिन् । योद्धुधर्मो युद्ध उपचयेते। “ओहाडु
गता” इति धातोविच्यत्ययः। सोमपाशब्दवस्प्रक्रिया । वाशब्दश्वार्थ । के मदो
दकमाकिरन्तीति काकारा सदसख्राविण: । किरतेराष्धपपूर्वात्कर्मण्यणू । एवंविधा
इभमभरा गजघटा यत्र तस्मिन्काकारेभभरे । काका इव काका गह्मों इति लक्ष-
णया तेपामामन्रणम् । निस्वा निरुत्साहा स्रव्या: सोत्साहाम्तानुभयान्ध्ययन्ति
संवृण्वन्तीति निस्वभव्यव्या: “व्यज््ू संवरणे! । “आतो5नुपसरण कः' । ते भस्ति
भासत इति निस्वभव्यव्यभस्वॉस्तस्मिन् । “अन्येभ्योउपि दृश्यन्ते”! इति क्कनिप् |
सर्वतो भ्रमणात्सवबंतों भद्गाख्यश्रित्रबन्ध: । यथाह दण्डी--“तदिद सर्वेतो भदढ
अ्रमण यदि सर्वेतः' इति। उद्धारस्तु--चत॒प्कोष्टे चत॒रह्नबबन्धक्रमेणादपड्निचतुष्टये
पादचर्तुष्टयं बिलिख्यानन्तरपड्डिचतुष्टये षप्यधःक्रमेण पादचतुष्टयलेखने प्रथमासु
चतसरूषु पह्लिषु प्रथमः पादः सर्वतो वाच्यते, द्वितीयादिषु द्वितीय इत्यादि ॥
प्रनत्तशववित्रस्ततु रगाक्षिप्तसारथो ।
मारुतापूर्णवृणीरविक्रुष्टटतसादिनि ॥ २६ ॥
प्रनत्तेति ॥ प्रनृत्तशवेभ्यो नृत्यत्कबन्धेभ्यों बित्रस्तः क्षुमितैस्तुरंगेराक्षिप्ता
अवधूताः सारथयो यत्र तस्मिनू । तथा मासुतेनापूर्णेब्याप्तेस्तूणीरोने पक्ैविक्रुषा
शब्दायमाना हतास्ताडिताः सादिनम्तारक्षिका यत्र तस्मिन। पाठान्तरे मारु-
निर्भिन्न! इति पाठः २ 'दिपाइनिष्ठथ्तः इति पाठ
२२६ किराताजुनीये
तापूर्णत्णिरिविंक्ष्ट आकर्षिता अत एवं हता मारिताः सादिनो$श्वारा यत्र
तस्मिन् ॥
ससचरतिदे नित्य सदरामषेनाशिनि ।
तव्वराधिककस न्ञादे रमकत्वमकर्षति ॥ २७॥
ससच्तवेति ॥ ससत्त्वानां सत्ववर्तां रतिदे रागप्रदे नित्य सदराणां सभयाना-
ममपनाशिनि क्रोधहारिणि त्वरयोत्साहेनाधिकं कसन्तो विकसन्तो नादा यत्र
तस्मिन । रमयतीति रमकः । रमधातोर्वुज् | तस्थाकादेशः तद्भावो रमकत्वम् ॥
रणकमेणा परर अ्षकत्वमकर्षत्यनुदति । वीराणां परस्परमुत्साहं रणकर्मणा स्फोर-
यतीत्यर्थं: । अधेभ्रमकः ॥
आसुरे लोकवित्रासविधायिनि महाहवे ।
युष्माभिरुन्नतिं नीत॑ निरस्तमिह पोरुपम् ॥ २८ ॥
आसुर इति ॥ एवंविध आसुरे5सुरसंबन्धिनि लोकवित्रासविधायिनि लोक-
भयंकरे महाहवे महायुद्धे युष्मामिरुत्नतिं बृद्धिं नीत॑ प्रापितं पोरुष पुरुषकर्म
निरस्त नाशितमिह सड्भगमे ॥
इति शासति सेनान्यां गच्छतस्ताननेकधा ।
निषिध्य हसता किंचित्तस्थे तत्रान्धकारिणा ॥ २९ ॥
इतीति ॥ इतीस्थ सेनानयां स्कन्दे शासत्याज्ञापयत्यनेकथा गच्छतः पलाय-
मानांम्तान्गणान्निषिध्य निवार्यान्धकारिणा हरेण किंचिद्डसता तस्थे स्थितम् ।
भावे लिद । निरोफ्यः ॥
मुनीषुदहनातप्ॉछजया निविदृत्यतः ।
शिवः प्रह्दयामास ताज्निषेघहिमाम्बुना ॥ ३० ॥
मुनीति ॥ मुनेरिषय एवं दहनस्तेनातप्तान्पीडितांस्तथा लछज्जया रणभन्जञाच्छा-
लीनत्वेन निविवृत्स्यतो निवर्तिष्यमाणान् । “वृज््यः स्यसनो:” इति बविकल्पात्प-
रस्मेपदम् । तान्गणाब्शिवो निषेधों मा भेष्ट मा पलायतेति निवारणबचन स
एव हिमास्बु शीतोदक॑ तेन प्रहादयामास । रूपकारुंकारः ॥
दूनास्तेईरिबलादूना निरेभा बहु मेनिरे ।
भीताः शितशराभीताः शंकर तत्र शंकरम् ॥ ३१ ॥
दूना इति ॥ दूना: शरतप्ताः । “ल्वादिभ्य:” इति निष्टानत्वस्॥ अरिबला-
च्छञ्वुबलादूना ऊनबला: । 'पश्चमी विभक्ते! इति पञ्ममी । निरेभा निःशब्दाः |
भीताख्रस्ताः । कुतः यतः शितैस्तीक्षि: शरैरमीता अभिव्याप्ताः । इणः
कमेणि क्त: । ते गणास्तत्न रणे शंकरमभयवचनेन सुखकरं शंकरं शिव बहु यथा
तथा मेनिरे5मन्यन्त । पादाद्यन्तममकम् ॥
१२ 'हिमांशुना? इति पाठः-
पत्चद्शः समभे; | २२७
महेषुजलधो शत्रोर्व्॑तमाना दुरुत्तरे |
प्राप्य पारमिवेशानमाशश्वास पताकिनी ॥ ३२ ॥
महेष्विति ॥ दुरुत्तरे दुस्तरे शत्रोः संबन्धिनि महेपुजलधो महति बाणसागरे
वर्तमाना पताकिनी सेनेशान श्षिवं पारं॑ परतीरमिव । 'पारावारे परावाची”?
इत्यमरः । ग्राप्याशश्वास प्राणितिस्स ॥
स बभार रणापेतां चमूं पथादवर्खिताम् ।
(रे ५
पुर/छ्यांदपावत्तां छायामिव महातरु। ॥ ३३ ॥
,स इति ॥ स शिवों रणापेतां रणादपबृत्तां पराझाखीभूतामत एवं पश्चात्यू-
षरभागेडवस्थितां चमूं पुरो$ग्रे स्थित: सूर्य: पुरःसूर्यः। रणोपमानसेषः । तस्मा-
दपाकृत्तां परावृत्तां छायाँ महातरुरिव बभार । छायां तरुरिवात्मेकशरणां तां
चम्रं न मुमोचेलथथे: ॥
अतीशे चर
मु शराज्धिष्णो पिनाकखनपूरितः ।
दध्वान ध्वनयन्नाशाः स्फुटन्रिव धराधरः ॥ ३४ ॥
सुश्नतीति ॥ ईशे हरे कतेरि जिष्णावजुने विषये शरान्मुश्नति सति पिनाकस्य
शिवकारुकस्य स्वनेन ध्वनिना पूरितो धराधर इन्द्रकीलः स्फुटब्लिव विदीयमाण
इवेत्युस्प्रेक्षा । आाशा दिशो ध्वनयच्शब्दयुक्ता: कुर्वन्दध्वान शब्दमकरोत् ॥
“दिशस्तु ककुभः काष्टा आशाश्र हरितश्व ता:! इत्यमरः ॥
तद्णा ददशुभीम॑ चित्रसंखा इवाचलाः ।
विसयेन तयोयुद्धं चित्रसंथा इबवाचलाः ॥ ३५ ॥
तदिति ॥ भीम तयोहेरपाण्डवयोस्तस्प्रसिद्धं युद्ध गणाः प्रमथाश्रित्रसंस्थाश्रि-
त्राकारा अचला: शेला इब । तथा चित्र आलिेख्ये संस्था स्थितियेषां ते चित्र-
संस्थाश्रित्रलिखिता इृवाचला आश्रयेवशाकज्निश्रला: सन्तो विस्मयेन दृदझुः ॥
परिमोहयमाणेन शिक्षाठाघवलीलया ।
जेष्णवी श्रेणी ७
जेष्णवी विशिखश्रेणी परिजहे पिनाकिना ॥ ३६ ॥
परीति ॥ शिक्षालाघवलीलयाभ्यासपाटवातिशयेन देतुना परिमोहयमाणेन
व्यामोहयता । “अणावकर्मकाचित्तवस्करतृकात” इतति परस्मेपदे ग्राप्ते “न पादमि-?
इत्यादिना तत्मतिषेधादात्मनेपदं शानच्। “णोर्विभाषा! इति कृत्स्थस्य नस्य वा
णत्वम । पिनाकिना हरेण जिष्णोरजुनस्पेयं जैष्णवी विशिखश्रेणी बाणसंघातः
परिजद्दे निरम्ता ॥
अवद्यन्पत्रिणः शंभोः सायकैरवसायकेः ।
पाण्डवः परिचक्राम शिक्षया रणशिक्षया ॥ ३७ ॥
अवद्यन्निति ॥ पाण्डवो 5जुनो 5वसायकैरवसा नक रे: । स्यतेण्यैन्ताण्ण्वुल्प्रत्ययः ॥
सायकेर्बाणैः शभोः पत्रिण: शरानवद्यन्खण्डयन् | धतेः शतृप्रद्य: । “ओतः श्यनि?”
२२८ किराताजुनीये
इत्योकारलोपः । शिक्षया शक्त प्रभवितुमिच्छया । उत्साहेनेत्यर्थ: । रणे झिक्षया-
भ्यासेन च परिचक्राम । उत्साहनैपुण्याभ्यां चचारेत्यथः 0
चारचुशुश्विरारेची चश्चचीररुचा रुचः ।
चचार रुचिरश्ारु चारेराचारचशुरः ॥ ३८ ॥
चारैरिति ॥ चारैगेतिविशेषर्वितत इति चारचुन्लुः । 'तेन वित्तश्वकुप्चणपो”
इति चुमझ्नप्पत्यमः । चिरमारेचयति रिक्तीकरोति शत्रूनिति चिरारेची । चन्नतश्र
लतश्रीरस्य वल्कलस्य रुचा प्रभया । रोचत इति रुचः: शोभमानः । 'इगुपघ-
इति कः । रुचिरः सुन्दरः | चज्जय॑ते भ्ृ्श चरतीति चन्जुरः । चरतैयेडन्तात्प-
चाद्यच । “चरफलोश्व! इति नुमागमः । “यछोडचि च” इति यछो छुक। आचा-
रस्य युदधब्यवहारस्य चह्डुरो भ्रृशमाचरितः स मुनिश्चारु यथा तथा चारेश्वक्रादि-
वन्यैगेतिविशेषेश्वचार । “चारः प्रियालवबृक्षे स्थाद्रती बन्धापसर्पयो:” इति बिश्वः ।
ब्क्षरः ॥
स्फुरत्पिशज्ञमार्चीक॑ धुनानः स बृहद्धनुः ।
धृतोल्कानलयोगेन तुल्यमंशुमता बभो ॥ ३९ ॥
स्फुरंदिति ॥ स मुनिरजञुनः स्फुरन्ती पिशड्री पिशद्भवर्णा मोर्ची ज्या यस्य
तत्तथोक्तम् । “नद्यतश्र” इति कप्प्रत्ययः । बृहद्धनु्गाण्डीब छुनानः कम्पयन्।
उल्केवानलम्तन छतो योगो येन तेनांशुमतार्केण सूर्येण तुल्य बना । उपमा ॥
पार्थवाणाः पशुपतेरावव्र्विशिखावलीम ।
पयोग्रुच्॒ इवारन्धाः सावित्रीमंशुसंहतिम् ॥ ४० ॥
पार्थेति ॥ पार्थबाणा अर्जुनशराः पश्ुुपतेविंशिखावलीं दरसंघातम् । सवि-
तुरिय सावित्री तामंझुसंहतिं किरणसमूहमरन्धा निबिडा: पयोमसुचों मेघा इव ।
आवध्र॒स्तिरोदघुः ॥
शरबृष्टिं विधूयोर्वीम्ुंदस्तां सन्यसाचिना ।
रुरोध मार्गणेमोर्ग तपनस्थ त्रिोचनः ॥ ४१ ॥
शरेति ॥ त्रिलोचनः शिवः । सब्येन सचते समवेतीति तेन सब्यसाचिनाजु-
नेनोदस्तां क्षिप्तामुवी महतीं शरबृष्टि मार्गणे: शरर्विधूय निरस्थ तपनस्थ रवेमाग
रुरोधावत्रे ॥
तेन व्यातेनिरे भीमा मीमाजेनफलाननाः ।
न नानुकम्प्य विशिखाः शिखाधरजवाससः ॥ ४२ ॥
तेनेति ॥ तेन शिवेन सीमा भयंकरास्तथा भियो भयस्थ माजेन निरासस्तदेव
फल प्रयोजन येषां तान्याननान्यग्राणि येषां ते भीमाजनफलानना: । तथा शिखा-
धघरा मयूरास्तेपु जातानि शिखाधरजानि बहांणि तानि वासांसीव घासांसि पक्षा
“पिज्नलं इति पाठः- २ धुन्वान” इति पाठ
पत्मनद्शः सगेः । २२९
येषां ते शिखाधरजवाससः । मयूरपक्षिण इत्यर्थ: | विशिखा बाणा अनुकम्प्य
कृपां कृत्वा न ब्यातेनिर इति न । किं त्वजुकर्प्येचेत्यथं: । अनुजिषृक्षुत्वादिति
भाव: । संभाग्यनिषेधने द्वो प्रतिषेधार्थावित्युक्तम् । झज्जुऊायमकम् ॥
द्युवियद्वामिनी तारसंरावविहतश्रुतिः ।
हैमीषुमाला शुशुभे विद्युतामिव संहतिः ॥ ४३ ॥।
दुवियदिति ॥ थां स्वर्ग वियदन्तरिक्ष च मामिनी ब्यापिनी शुवियद्वामिनी ।
द्वितीयाप्रकरणे श्रितादिषु गम्यादीनाम्ुपसंख्यानात्समासः । वारेणोच्चेस्तरेण
संरावेण नादेन बिहता चिद्धाः श्रुतथः कर्णा यया सा तथोक्ता । हैमी हेममयी-
चुमाऊझा शिवशरावलियिंधुतां संहर्तिरेवोक्तव्िशेषणा बिद्युन्मालेव। झुझमे ।
चतुर्थपादवणोनां त्रिपाद्यां संभवाद्ुढचतुर्थपादमाहुः ॥
बिलब्डध पत्रिणां पह्ि मिन्नः शिवशिलीसुखः ।
ज्यायों वीयम्रुपाश्रित्य न चकम्पे कपिध्वजः ॥ ४४ ॥
विलद्थेति ॥ शिवशिली मुख: पत्रिणां पड: निजशरावलिं विलद्धातिऋम्य मिन्नों
विद्ध: कपिध्वजो<र्जुनो ज्यायः प्रशम्तम् । 'बृद्धप्रशस्ययोज्यायान्! इत्यमरः | वीयें
सत्त्वमुपाश्ित्यावस्थाय न चकम्पे न चचाल । किंतु तान्सहज्नवतस्थाबित्यथे: ॥
जगतीशरणे युक्तो हरिकान्तः सुधासितः ।
दानवर्षी कृताशंसो नागराज इवाबभों ॥ ४५॥
जगतीति ॥ अधेन्नयवाची छोकोउयम्। तत्रादावगराज़ इति पदच्छेदमा-
श्रित्य प्रथमो5थॉउमभिधीयते--ईशस्थ रणे युक्तः शक्तः । अन्यत्र जगतीशरणे
भूरक्षणे युक्तः स्थित: । विधिनेति शोषः । हरिः सिंह हव कानतो मसनोहरः ।
अन्यत्र हरीणां सिंहानां कान्त आवासदानात्मिय: । सुप्रु द्धाति पालयति प्रजा
इति सुधा: । क्रिबन्तः | असितः कृष्णवर्णः । ततो विशेषणसमासः । अन्यत्र
सुधा लेपद्रध्यविशेषस्तद्वत्सितो घवलः | दानवर्षों बहुप्रदः कृताशंसः कृतजया-
समिलापः । अन्यत्न दानवेदेंत्येक्ेषिभिः इना कामेन च क्ृताशंसा नानाफलाशि-
छाषो यस्मिन्स ना नरो5झुनः । अगराजो हिमवानिव जगल्याबभावित्येको5थ्थः ४
॥ अधैरावतसाम्यमु॒च्यते--जगतीं भुवं इयन्ति तनूकुर्वन्तीति ते जगतीशा
राक्षसास्तेषां रणस्तत्न युक्तो विहितः समर्थ: । इरिकान्त इन्द्रम्मियः। उमयत्रापि
समानमेतत् । सुधासितो5मसूतस्वच्छ: । एकत्र शीकत: अन्यत्र वर्णत इति
विवेक: । दानवर्षी धनप्रदों मद्खावबी च। कृताशंस उभयत्र कृतजिगीषः । पार्थों
नागराज इव ऐरावत इवाबभाविति द्वितीयोइथ: ॥ ॥ अथ शेषोपम्यसुच्यते--
जगतीशरणे भूरक्षण युक्तो नियुक्त: । देवेनेति रोष: । “शरण गृहरक्षित्रो:!
इत्मरः । हरिकान्तः कृष्णप्रियः । उभयत्रापि तुल्यम् । सुष्ठ द्धातीति सुधा ।
बसुधेति केचित् । एकदेशग्रहणात्सम्ुुदायग्रहणम् । तत्र सितो बढद्धः । 'ित्र्
बन्धने' क्त: । अन्यत्र सुधयास्ृतेन सितो बद्ध:। अमखूतप्रिय इत्यथे: । दानवाश्व
२ 'विराव' इति पाठ:- २ पद्टी/ इति पाठः ३ 'समाश्रित्य' इति पाठ:-
२३० किराताजुनीये
ऋतषयश्र हेलंक्ष्मीश् (तामि: ) कृताशंसो बिहितप्रशंसः । उभयत्रापि तुल्यमेतत् ।
सो5जुनो नागराजः शेष इवाबभाविति तृतीयो<र्थः ॥
विफलीकृतयत्न्य क्षतबवाणस्थ शंभुना ।
गाण्डीवधन्वनः खेभ्यो निश्चक्राम हुताशनः ॥ ४६ ॥
विफलीति ॥ शंभुना क्षतवाणस्यात एवं विफलीकृतयत्रस्थ निष्फलप्रयत्नस्थ
गाण्डीव धनुयेस्य तस्थ गाण्डीवधन्चनो $जुनस्थ । “वा संज्ञायाम! इत्यनडादेशः ।
खेभ्य इन्द्रियरन्भेभ्य:ः । “खमिन्द्रिये सुखे स्वर्गे! इति विश्वः । हुताशनो5प्रि-
निश्चकराम निष्क्रान्त: | क्रोधादिति भाव: ॥
स पिशद्गजटावलिः किरज्लुरुतेजः परमेण मन्युना ।
ज्वलितोषधिजातवेदसा हिमशेलेन सम॑ विदिद्युते ॥ ४७ ॥
स इति ॥ पिशद्गञजटावलिः पिशद्गजटाजूट: परमेणोत्कृष्टेन मन्युना क्रोघे-
नोरू महत्तेजः किरन्विक्षिपन्सो 5जुनो ज्वलिता ओषधयस्तृणज्योतींषि जातवेदा
दवापिश्व यरस्मिस्तेन हिमशेलेन सम॑ तुल्यं हिमाद्विरिव विदिद्युते हिमाद्विवच्छु-
शुभ इति बिम्बप्रतिबिम्बभावोपमा ॥ न
शतशों विशिखानवद्यते भृशमसस रणवेगशालिने ।
अथयन्ननिवायवीयतां प्रजिधायेषुमघातुकं शिवः || ४८ ॥
शतश इति ॥ शिवः शतशो विशिखानवद्यते खण्डयते रणवेगशालिने
रणसंरम्भशोमिने5स्म पार्थाय ऋशमत्यर्थमनिवायेवीयताम् । निजामिति शेषः ।
तस्मे प्रथयन्दशयन् । कि त्वघातुकममारकम् । 'लषपत-! इत्यादिना हन्तेरुकल् ।
इपुम् । जातावेकबचनम् । प्रजिधाय प्रयुयुजे। (हि गतो” इति घातोलिंद ।
“'हेरचढि? इति कुत्वम् ॥
शंभोधेनुर्मण्डलतः ग्रबृत्त त॑ मण्डलादंशुमिवांशुभतुः ।
निवारयिष्यन्विदधे सिताश्रः शिलीमुखच्छायबतां धरित्रीम ४९
शंभोरिति ॥ सिताश्रो5जुनः शभोधेनुर्मण्डलतो धनुर्वेलयास्प्रवृत्त निष्क्रान्तं
तमिषुम् । अंशुभतुरकंस्य मण्डलाबृत्तमंशुमिच । अन्नापीषुवज्ञातावेकबचनम् ।
निवारथिष्यज्ञनिवारयितुकामः । क्रियार्थक्रियायां हूटि तस्य शज्नादेश: । धरित्रीं
आ्ब शिलीमुखानां छाया शिलीमुखच्छायम् । “छाया बाहुल्ये” इति नपुंसक-
त्वम् । तेन बृतां व्याप्तां विदथे कृतवान् | शरजालच्छायावृतां धरिन्नीमकरोदि-
ल्थें: । उपमाछंकारः ॥
हे विदायोजुनबाणपूर्ग +
घनं विदायोजुनबाणपूर्ग ससारवाणो5्युगलोचनख ।
+ विदार्याजुनबाणपूर्गं हु
घन विदायांजुनबाणपूर्ग ससार बाणोज्युगलोचनस्थ ॥ ५०॥
घनप्रिति ॥ अयुगलोचनस्थ विषमनेत्रस्येशस्थालोचनस्थ । लोच्यतेडसो छोचन:।
कमेणि ल्युद । न लोचनो5लोचनस्तस्थालोचनस्थाचाक्षुपक्ञानविषयस्य संबन्धी
सारो बर्ल वाण: शब्दस्ताभ्यां सारवाणाभ्यां स्थिरशब्दाभ्यां सह्ठ वर्तत इति
. ३ धनुष! इति पाठः २ निश्चचार; 'निःससार” इति पाटौ-
पद्चद्शः सगे: । २३१
ससारवाणः । बवयोरमेद इत्युक्तम्। न युज्यते कुत्रापीत्ययुक्सज्गरहितः । किप् ।
बाण: शरः । जातावेकबचनम् | घन सान्द्रमजुनस्थ बाणपूर्ग शरबातं बिदार्य
'विभिद्य घन निबिर्ड विदायों भूमिकृष्साण्ब्यो लताविशेषा अजुना: ककुभमबृक्षा
बाणा नीलल्ूसेरेयकाः पूगाः क्रमुकास्तेषाम् । 'विभाषा वृक्ष-” हत्यादिना इहन्द्वैक-
वद्धावः । विदायोजुनबाणपूर्ग ससार । विवेशेत्यथे: । “सर गतो! । यद्दवा तदानी-
मेव युगलोचनस्थाजुनस्य बाण: ससारेत्यथे: ॥
रुजन्महेपून्बहुधाशुपातिनो मुहुः शरोघेरपवारयन्दिशः ।
चलाचलो<नेक इब क्रियावशान्महर्पिसंघेबुब॒धे धनंजयः ॥ ५१ ॥[
रुजञ्नित्यादि ॥ बहुधाहुपातिनः शीघ्रमापततो महेषृन्मुह्ः शरोधे रुजन्भ-
अयन् । तथा दिशश्वापवारयन्नाच्छादयन्क्रियावशात्तत्तद्रतिवशाश्वछा चलो 5तिच -
बअलो धनंजयोउ5जैनो महरपिंसंघेरनेको बहुविध इव बुब॒षे ददशे ॥
विकाशमीयुज॑गतीशमार्गणा विकाशमी युर्जगतीशमार्गणा: |
विकाशमीयुजंगतीशमार्गणा विकाशमीयुजेगतीशमार्गणाः ॥५२॥
विकाशमिति ॥ जगतीश्षस्थ पृथिवीपतेरजुनस्थ मागेणा बाणा विकाशं चिस्ता-
रमीयुः । तथा जगति छोक डैशमागेणाः शेंभुशरा विकाश विषमगतिमीयुः ।
भद्गमीयुरित्थ: । तथा जगतीं प्ृथ्वीं इयन्ति तनूकुर्वेन््तीति जगलीशा दानवा: ॥
“आतोउ्नुपसगे कः”। तान्मारयन्तीति जगताशमार् । श्रियतेण्य॑न्तात्किप ॥
ते च ते गणाः प्रमथाश्र जगतीशमार्गणा विकाशमुछासमीयुः । हर्ष प्रापुरि-
व्यर्थ: । अहो देवे5प्यस्य पराक्रमप्रसर इति विस्मयादिति भाव: । तदानीं मागे-
यन्तीति मार्गणा अन्वेषकाः । कर्तरि ल्युट् । जगतीशस्य त्रेलोक्यनाथरय मागेणा
अन्वेषका: शिवद्वष्टारो देवप्यांदयों वीनां पक्षिणां काशो गतिरत्रेति बिकाशमा-
काशमीयुः । दिदक्षयेति भावः ॥
संपश्यतामिति शिवेन वितायमान
लक्ष्मीवतः क्षितिपतेस्तनयस्थ वीयम् ।
अज्ञन्यभिन्नमपि तक्तविदां मुनीनां
रोमाश्वमश्विततरं विभरांवभूवः ॥ ५३ ॥
इति भारविकृतो महाकाव्ये किराताजुनीये पश्चद्शः सगेः ॥
संपइ्यतामिति ॥ इतीत्थे शिवेन वितायमान विस्तायमाणम् । “तनोतेर्यकि”?
इति वेकल्पिक आकारादेशः । लक्ष्मीवतो जयश्रीमतः । “भमादुपधाया:-? इला-
दिना मतुपो मस्य वकारः । क्षितिपतेस्तनयस्थाजुनस्थ वीय शोर्य संपश्यतां तक्त्व-
विदामपि हरेरंशावतारो 5यमिति विदुषामपि । किमुतान्येषामिति भाव: । मुनी-
नामड्रानि गात्राण्यभिन्नमविरलूमश्चिततरमतिरुचिरं रोमाओ्नं रोमहर्ष बिभरांवब-
भूवुबंच्धः । 'भीड़ी-! इत्यादिना विकल्पादाम्प्रत्यय: ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोछाचलमलिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काध्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां पद्मदशः सगे: समाप्तः ॥
१ 'हरेषू न्! इति पाठः-
२३२ किराताजुनीये
षोडश: सगः ।
3० 0-<*+-
ततः किराताधिपतेरलध्वीमाजिक्रियां वीक्ष्य विवृद्धमन्यु! ।
स तक॑यामास विविक्तंतकेश्विरं विचिन्वन्निति कारणानि ॥१॥
तत इति ॥ ततो5नन्तरं किराताधिपतेः संबन्धिनीमलध्वीं गुवींमाजिक्रियां
रणकम वीक्ष्य विदृद्धमन्युविवृद्धकोपो विविक्तो निष्कलझ्स्तक ऊहो ज्ञान वा
थस्य सो5जुनः कारणानि रणभराशक्तिकारणानि विचिन्वन्विम्॒शन्नितीत्थ वध्ष्य-
माणप्रकारेण तकंयामासाभ्यूहितवान् ॥
अथ त्रयोविंशति छोकैर्वितर्क मेवाह --
मदखुतिश्यामितगण्डलेखाः क्रामन्ति विक्रान्तनराधिरूढाः ।
सहिष्णवो नेह युधामभिज्ञा नागा नगोच्छायमिवाक्षिपन्तः २
मदेत्यादि ॥ इहासिसन्युद्धे मदखतिभिमेद्प्रवाहेः इयामाः कृताः इयामिता
गण्डलेखा: कपोलभागा येषां ते विक्रान्ताः पराक्रम कुर्वन्तः । कतेरि क्तः । 'शूरो
वीरश्व विक्रान्त:” इत्यमरः । तेनेरेरधिरूढाः सहिप्णवो रणभरक्षमा युधां युद्धा-
नामभिज्ञा: । शिक्षिता इत्यथे: । कृद्योगात्कमैणि षष्ठी । किं च | नगानामुच्छाय॑
पर्वेतानामोबन्नत्यम् । घजन्तेनोपसगेस्य समासो नोपसूष्टाद्धब्प्रत्यथः । “श्रिणीआु-
वोडनुपसर्ग! इत्यत्नानुपसर्ग इति निषेधात् । आक्षिपन्त: भप्रतिषेघयन्त इंच
स्थिता: । तथोन्नता इस्यर्थ: | नागा गजा इृह सद्भागमे न क्रामन्ति न चरन्ति ।
यथा युद्धान्तरेप्विति शेषः । एवमुत्तरत्रापि सर्वत्र द्ृष्टव्यम्। तथापि कर्थ मे
शक्तिहासो 5यमिति सर्वत्र तात्पयार्थ: ॥
विचित्रया चित्रयतेव भिन्नां रुच रवेः केतनरल्भासा ।
महारथोघेन न संनिरुद्धा पयोदमन्द्रध्वनिना धरित्री ॥ ३ ॥
विचिश्रेति ॥ विचित्रया नानावणेया केतनानां रज्ानि तेषां भासा प्रभया
भिन्नां संवलितां रवे रुचे काल्ति चित्रतया विचित्रवर्णा कुर्वतेव स्थितेनेति केत-
नोब्नत्यनिमित्तेयमुओेक्षा । पयोदमन्द्रध्वनिना मेघगस्भी रघोषेण महतां रथानामो-
घेन समूहेन धरितन्नी न संनिरुद्धा नाठृता ॥
समुलसत्पासमहोमिमालं परिस्फुरचामरफेनपड्डिः ।
विभिन्नमयांदमिहातनोति नाश्वीयमाशा जलघेरिवाम्मः ॥४॥
समुछलदिति ॥ हृह युद्धे प्रासा: कुन्ताः। 'प्रासस्तु कुन्त:” इत्यमरः । ते
महोमय इव तेषां माला: समुलसन्धो यत्र तस्समुछसत्पासमहोर्मिमाऊम ।
चासराणि फेना इव चामरफेनास्तेषां पडुयः परिस्फुरन्यश्वामरफेनपह्ुयों यत्र
तक्तथोक्तम् । जश्वीयमश्वसमूहः । “वृन्दे त्वश्वीयमाश्ववत्! इत्यमरः । जछघेरम्भ
इवय बिभिन्नसयांदमुच्छुछुछे यथा तथाश्ञा दिशों नातनोति नावृणोति ॥
१ “बिवृत्त!' शति पाठः २ “अभिस्फुरव) 'अतिस्फुरत इति पाठौ«
षोडशः सगे; । २३३
हताहतेत्युद्धतभीमघोषेः सम्चुज्यिता योद्धमिरम्यमित्रमत |
न हेतयः प्राप्ततडितक्तिषपः खे विवखदंशुज्वलिताः पतान्ति ॥ ५॥
इतेति ॥ हत प्रहरताहत विध्यत । हन्तेलोँद । मध्यमपुरुषबहुवचनम् ।
“अजुदात्तोपदेश-! हत्यादिनानुनासिकलोपः । आहतेत्यश्न कमेणः प्रयोगासंभवे-
5पि हन्तेः स्वाभाविकसकमेकत्वस्थानपायात् । अकर्मकत्वस्थ चात्र विवक्षितत्वेन
कर्मनिवृत्येव तत्चिवृत्ते: “आगे यमहनः” इत्यास्मनेपदम्। हत्येवमुछताः प्रगल्भा
भीमाश्र घोषा येषां तेयोंद्धमिय घिरभ्यमित्रममित्रानभि समुज्झिता मुक्ता बिव-
स्व॒तों श्ुभि: । प्रतिफलितेरिति भावः । ज्वलिता दीपिता अत एव प्राप्तास्तडितां
त्विषे इव त्विषों याभिस्ता हेतयः शख््राणि खे न पतन्ति । समुछसन््तो न
इृइयन्त इत्यथे: । 'हेतिः स्थादायुधे' इति विश्व: ॥
अभ्यायतः संततधूमधूम्न॑ व्यापि प्रभाजालमिवान्तकस ।
५ 5
रजः प्रतृणाश्वरथाड्नुन्न तनोति न व्योमनि मातरिश्वा ॥ ६ ॥
अभीति ॥ अभ्यायतो वीरान्हन्तुमभ्यागच्छतः । इृणः शतृप्रत्ययः । अन्तकस्य
कालस्य संबन्धि संततं सतत घूमवद्धुन्न व्यापि व्यापक प्रभाजारूमेव स्थित
अतूर्णेवेंगवद्धिर्थ रथाज़ रथचरक्रेश्व मुन्च प्रेरित रजो मातरिश्वा मरुब्योमन्यन्त-
रिक्ले न तनोति न विस्तारयति ॥
भूरेणुना रासभधूसरेण तिरोहिते वर्त्मनि लोचनानाम् ।
नास्त्यत्र तेजखिभिरुत्सुकानामद्दि प्रदोषः सुरसुन्दरीणाम् | ७ ॥
भूरेणुनेति ॥ अन्नाहवे रासभो गददभस्तद्वद्धूसरेणेपत्पाण्डुना । 'रासभो ग्देमः
खरः” इत्यमरः । “ईषत्पाण्डुस्तु घूसर: इति च। भूरेणुना रजसा लोचनानां
बत्मेनि चक्षुमार्ग तिरोहिते सत्ति तेजस्विभिम्तेजस्विपु वीरेपूत्सुकानाम्। वीरव-
रणार्थमागतानामिलर्थ: । असितोत्सुकाभ्यां तृतीया च! इति विकल्पात्ततीया ।
सुरसुन्दरीणामद्धि दिवस एवं प्रदोषो रात्रिमुख नास्ति। अन्धकारवत्त्वाहुष्टेम्ति-
रोधानाद्वात्रिश्रमः स्थादिति भावषः ॥
रथाडुसंक्रीडितमश्वहेषा बृहन्ति मत्तद्विपड्ंहितानि |
संघषेयोगादिव मूच्छितानि हांद॑ निगृद्वन्ति न दुन्दुभीनाम्॥ ८॥
रथाद्ञेति ॥ रथाड्भशसंक्रीडितं रथचऋरकृजितमश्वानां च हेषा हेषितानि शब्दि-
तानि। “अश्वानां हेषा हेषा च निःस्वनः” इत्यमरः । बृहन्ति महान्ति भत्तद्वि-
पाना बृहितानि । “बृंहित॑ करिगर्जितम! इत्यमरः | संघर्षयोगादिव परस्परस्प-
घासंबन्धादिव मूर्च्छितानि वृद्धि गतानि सन्ति । “नपुंसकमनपुंसक-! इत्यादिना
नपुंसकैकशेष: । दुन्दुभीनां भेरीणां हाद॑ निर्वापम्। “स्वाननिर्धोषनिदांद-!
इत्यमरः । न निग्ुद्धन्ति न तिरस्कुवेन्ति ॥
१ 'पंप्रति! इति पाठः- ३ घृतम्? इति पाठः. ई 'नादम? इति पराठः-
कि० २१
२३४ किराताजुनीये
असखिन्यश/पारुषलोलपानामरातिभिः प्रत्युरसं क्षतानाम् ।
मूच्छोन्तराय॑ मुहुरुच्छिनत्ति नासारशीत करिशीकराम्मः ॥ ९॥
अस्मिक्षिति ॥ अस्मिन्रण यश्ःपोरुषयोलॉलुपानां ग्ूप्नूनामत एवारातिभिः
प्रत्युर्समुरसि । 'प्रतेरुसः सप्तमीस्थात्! इति समासानन््तः। क्षतानां बिद्धानां
संबन्धिन मुृच्छेवान्तरायो रणविप्नस्तमासारश्चीतं वर्षधाराशीतलम। “धारासंपात !
आसारः! इत्यमरः । करिणां शीकर एवास्भः कते मुहुर्नोच्छिनत्ति न नाशयति ॥
असड़दीनामुपचीयमानेविंदारयद्धिः पदवीं ध्वजिन्याः ।
णितोपे पह्नेरिव चर
उच्छायमायान्ति न शोणितोपेः श्यानघनेस्तटानि ॥१०॥
असगिति ॥ असड्भदीनां तटान्युपचीयमानेरुपचर्य नीयमानेस्तथा ध्वजिन्या:
पदवीं विदारयद्विदुःसंचारां कुर्वेक्लषिः। “विदूरयद्धिः” इति पाठे बिदूरां दूरसं-
चारां कुर्वेद्धिः । आइयाना इषच्छुप्काः । 'संयोगादेरातो धातोर्यण्वतः” इति
इयायतेनिष्ठानत्वम् । घनाः साल्द्राम्तराश्यानधनेः शोणितोबे: पहैरिवोच्छाय
बद्धिं नायान्ति न प्राप्तुवन्ति ॥ ह
परिक्षते वक्षसि दन्तिदन्तेः श्रियाइुशीता नभसः पतन्ती ।
नेह प्रमोहं प्रियसाहसानां मन्दारमाला विरलीकरोति ॥ ११ ॥
परीति ॥ इह रणे दन्तिदन्तैगेजदन्त: परिक्षते ताडिते वक्षसि नभसः पतन्ती
प्रियाया अक्न इव शीता शीतछा सुखकरी मन्दारमाला। सुरेमुक्तेति शोषः ।
प्रियं साहस येषां तेबाँ प्रियसाहसानाम् । यतो गजाभियायिनामिति भाव: ।
प्रमोहं प्रहार्मूच्छा न विरलीकरोति न मनन््दीकरोति । नापनयतीति यावत् ॥
निषादिसंनाहमणिप्रभाषे परीयमाणे करिशीकरेण ।
(३
अकैत्विषोन्मीलितमभ्युदेति न खण्डमाखण्डलका्मुकस्य ।| १२॥
निषादीति ॥ करिणां शीकरेण पुष्करतुषारेण परीयमाणे व्याप्यमाने निषा-
दिनो हस्त्यारोहाः । 'हस्त्यारोहा निषादिन: इत्यमरः | तेषां संनाहाः कवचानि
तेषां मणिप्रसाषे रत्रांझुजाले5कंस्थ त्विषा तेजसोन्मीलितमुत्पादितमास््रण्डलका-
मुकस्वेन्द्रधनुष: । “आखण्डरः सहस्राक्ष:” इत्यमरः । खण्ड नाभ्युदेति ॥
महीभूता पक्षवतेव भिन्ना विगाह्य मर्थ्य परवारणेन ।
नावर्तमाना निनदन्ति भीममपां निधेराप इव ध्वजिन्य; ॥ १३॥
महीति ॥ पक्षवता सपक्षेण मद्दीग्दता मेनाकेनेव परवारणेन शत्रुगजेन मध्य
विगाद्य प्रविर्य भिन्ना: क्षोमिता ध्वजिन्यः सेना: । “ध्वजिनी वाहिनी सेना”
इत्यमरः । भपां निधे: सागरस्याप इव । आवतेमाना अमन्तः सत्यः। 'स्थादा-
चर्ता<स्मसां कम: इत्यमरः। भीस न निनदुन्ति ॥
१२ “निवारयद्धिः5 'विष्टम्भयद्धिः इति पाठों- * 'निवर्यमाना निनदन्ति$ 'आव्माना
न नदन्ति! इति पाठो-
घोडश: सगेः | २३५
महारथानां प्रतिदन्तनीकमधियदखन्दनमृत्यितानाम ।
आमृूलदनेरतिमन्युनेव मातड्गहस्तेत्रियते न पन्था! ॥ १४ ॥
महारथानामिति ॥ अतिदन्यनीकं दन्तिसैन्य प्रति । “अनीक॑ तु रणे सेन्ये”
इति विश्व । अधिस्थदा मद्दारयाः स्यन्दना रथा यत्र तत्तथा। “रंहस्तरसी तु.
रयः खद्:! हृत्यमरः। उत्थितानां अस्थितानां महारथानां रथिकविशेषाणाम् ।
'आत्माने सारथि चाश्वान्क्षन्युध्येत यो नरः। स महारथसंज्ञः स्थादित्याहुरनी-
तिको बिदाः ॥! इति लक्षणात् । पन्था मागे आमू् लनेडिछक्षेमोतड्नहस्तेनीगकरे-
रतिमन्युनातिक्रोधेनेव न ब्रियते न निरुध्यते ॥
धतोत्पलापीड इच प्रियायाः शिरोरहाणां शिथिल) कलापः ।
न बहँभारः पतितस शट्ढोर्निषादिवक्षःखलमातनोति ॥ १५ ॥
एतेति ॥ पतितस्य वक्षसि मग्नस्य शझ्लोस्तोमरस्य संबन्धी । 'वा पुंसि शल्य
शहडुना सर्वला तोमरो5खियाम! इत्यमरः । बहभारस्तन्मूलबद्धों लाब्छनपिच्छ-
कलापो छत उत्पलापीड: कुबलयशेखरो यस्मिन्स प्रियाया: संबन्धी शिथिलः
स्नस्तः शिरोरुहाणां कलापः केशपाश इव निषादिनों हस्त्यारोहस्य वक्षःस्थलं
नातनोति न व्याम्नोति ॥
उज्झत्सु संहार इवास्तसंख्यमह्याय तेजखिषु जीवितानि ।
लोकत्रयाखादनलोलजिह न व्याददात्याननमत्र मृत्यु; ॥ १६॥
उज्झत्स्विति ॥ अन्नाहवे संहारे कल्पान्त इव तेजस्विषु चीरेप्वस्तसंख्य मसंख्ये
यथा तथाह्वाय झटिति । 'स्राग्यटित्यक्षसाह्राय” इत्यमरः । जीवितान्युज्यध्सु
व्यजय्यु सत्यु झ॒त्युल्लोकत्रयस्थास्वादने भक्षणे छोला ग्रुघ्ला्जेद्ना याश्मिखदानन न
व्याददाति न विद्वणोति । “आडो दो$5नास्यविदरणे” दृत्यत्रानास्यविहरण इति
निषेधात्परस्पपदम ॥
सत्यमेव, तथापि किमेतत्कुत्सितम् । तत्राह---
इयं च दुर्वारमहारथानामाक्षिप्य वीये महतां बलानाम्।
शक्तिममावस्थति हीनयुद्धे सोरीव ताराधिपधाश्नि दीपिः ॥१७॥
इयमिति ॥ इये मम शक्तिश्र दुर्वारा: पराक्रमिणो महार॒था येपु तेर्षा महतां
बलानां वीयमाक्षिप्य निरस्य ताराधिपधाम्नि चन्द्रतेजसि । सू4स्थेयं सारी ॥
सूर्येतिष्यागस्त्यम॒त्स्यानों य उपधाया:' इति ख्रियां डीप्। यकारस्य छोपः ।
दीप्षिरिव हीनयुद्धे किरातरणे5वस्यत्यवसीदति एतचञ्च विरुद्धमत्यद्भुत चेति भावः।
“ोउन्तकमैणि' इति घावोलंद ॥
माया खिदेषा मतिविभ्रमो वा ध्वस्तं नु में वीयेम्ुताहमन्यः
गाण्डीवमुक्ता हि यैथापुरा मे पराक्रमन्ते न शराः किराते ॥१८॥
- ३ 'इहः इति पाठ 'कीतिंग! इति पाढ ददीप७ इति पाठः ४ तथा
पुरेव; तया फुरव' इति पाठ
२३६ किराताजुनीये
मयेति ॥ एपा शक्तिहासरूपा माया स्विद्देवताक्षोभ्ण नाम । मतिविअमो
बुद्धिविपर्ययो वा | अथवा मे वीर्य ध्वस्त नष्ध नु । उताइमन्यो5्जुनो नवा।
कुतः । हि यस्माद्गाण्डीवमुक्ता मे शराः यथापुरा यथापूर्वम् । परिपन्थिष्वि-
वेल्यर्थ: । किराते न पराक्रमन्तेउप्रतिबन्धेन न भ्रवतेन्ते। 'डपपराभ्याम! इति
ब्रत्तावात्मनेपदम । वृत्तिरप्रतिबन्धः ॥
पुंसः पद मध्यमम्त्तमस द्विधेव कुर्वन्धनुषः प्रणादे! ।
+ रे
नून॑ तथा नेष यथास् वेषः प्रच्छन्नममप्यूहयते हि चेष्टा ॥ १९ ॥
पुंस इति ॥ किंच । उत्तमस्थ पुंसः पुरुषात्तमस्थ मध्यमं पदमाकाशं धनुषः
प्रणादेः । 'उपसर्गाद्समासे5पि णोपदेशस्य” इति णत्वम्। द्विधा कुर्वन्षिव बिदा-
रयक्षिव स्थित एप किरातो नून॑ तथा तथाभूतो न । कीद्शस्तन्राह--अस्य
युरुपस्य यथा यथाभूतों वेषः । वर्तत इति शेषः । वेषत एवायं किरातो न
स्वरूपत इत्यथे:। कुतः । हि यस्माच्चष्टा व्यापार: प्रच्छन्नमपि निगूढमपि स्वरूप-
मूहयते तकंयते । तस्थाः स्वभावादव्यभिचारादिति भावः ॥
अथ चतुरमिश्रेष्टासेवाचष्टे---
धनुः प्रबन्धध्वनितं रुपेव सकृद्विकष्टा विततेव मोर्वी ।
संधानमुत्कर्षमिव व्युदस्थ मुशेरसंभेद इवापव्गें ॥। २० ॥
धनुरिति ॥ धनू रुषेव प्रबन्धेनाविच्छेदेन ध्वनितम्। ध्वनतेः कतरि क्तः |
मौर्वी च सकृद्विकृष्ट विततेवेकवाराकषणादेव विततेव स्थिता । संधानं बाणसं-
धानसमुत्कर्ष वृणादुद्धर्ण व्युदस्यव व्जयित्वा । किमु कृतमिति शेषः । अपवर्गे
बाणमोक्षेःपि सुष्टेरसंसेदो $संघटनमिव । मुष्टिबन्धे विनेव बाणमोक्षः कृत इवेति
हम्तलाघवोक्ति: ॥
अंसाववष्टन्धनतों समाधिः शिरोधराया रहितप्रयासः ।
विका [
धृता विकारांस्त्यजता मुखेन प्रसादलक्ष्मीः शशलाञ्छनस ॥२ १॥
अंसाविति ॥ किंच । अंसाववष्टब्धी । स्थिराववस्थापितो च तो नतो चाव-
छब्धघनतो शिरोधराया: कंधरायाः समाधिः संस्थानविशेषे रहितः अयासो
यर्य स तथोक्तः । निःप्रयास इत्यर्थ: । तथा विकारांस्वजता । जितश्रमत्वान्नि-
विंकारेणेत्यथ: । सुखेन शशलाब्छनस्थेन्दोः प्रसादुलुक्ष्मीरता । असंभवत्संबन्धो
निद्शनालकारः ॥
प्रहीयते कार्यवशागतेषु ख्थानेषु विष्वव्यधतया न देह: ।
खिंत रे
प्रयातेषु ससोष्ठवश्र लक्ष्येष पातः सदशः शराणाम् | २२॥
प्रहीपत इति ॥ कार्यवशेन प्रयोजनवशेनागतेषु स्थानेष्वालीढादिस्थानकेघु
देहो विष्टवघतया स्थिरतया कन्न्यों न प्रहीयते न त्यज्यते । किंतु स्थिर एवं
१ 'रुपैवः इति पाठः. र अवष्टम्म' इति पाठः- ३ 'बिकारमः इति पाठः-
४ "स्थिर! इति पाठ:
घोडशः सगेः । २३७
तिष्ठतीत्यर्थ: । सुष्ठु भावः सौष्ठव लाघवम् । उद्गात्रादित्वादण्प्रत्ययः। तेन सह
वतेमानः ससोष्टवः शराणां पातश्र स्थितान्यचलानि प्रयातानि चलानि तेषु
स्थितप्रयातेषु चछाचलेषु लक्ष्येषु बिषये सदश एकरूपः ॥
परस्प भूयान्विवरेअमियोगः असद्य संरक्षणमात्मरन्श्रे ।
भीष्मे5प्यसंभाव्यमिंदं गुरों वा न संभवत्येव वनेचरेषु | २३ ॥
परस्येति ॥ किंच । परस्थ वबिवरे रन्प्रे । अल्पेडपीति शेषः । भूयान्भूयिष्ठो
डमियोगो ज्ञातृत्वम् । परस्य रन्भज्ञात॒त्वात्महार उद्योग इत्यथें:। आात्मनो रन्प्े
लबियरे । अनल्पेडपीति शेषः । अ्रसह्य झटिति संरक्षणं गोपन च । भूयिष्टमिति
शोषः । इदं द॒यं भीष्मेडपि गुरों वा द्वोणे वाप्यसंभाव्यं दुर्वितक्य वनेचरेणु
न संभवल्येव । अतो नायं॑ किरातः किंत्वेष तिरोहितवेषः को5प्यमानुषः पुरुष
इति भावः ॥
अग्राकृतस्थाहवदुर्भदस्य निवायमस्थाख्रबलेन वीयेम् |
अल्पीयसोउप्यामयतुल्यबृततेम॑हापकाराय रिपोर्विद्ृद्धि! ॥ २४ ॥
अप्राकृतस्येति ॥ अप्राकृतस्योक्तरीत्याउसाधारणस्याहवदुमेदस्थरणमत्तस्यास्य
किरातस्यथ वीय॑ तेजोडखबलेन दिव्याखमहिज्ञा निवार्य निवारणीयम् । अन्य-
थाउनिवायेत्वमस्येति भाव: । तथा हि । अल्पीयसो 5प्यव्यल्पस्याप्यामयतुल्यवृत्ते
रोगसमानक्रियस्थ । 'रोगध्याधिगदामया:” इत्यमरः । रिपोर्विदृद्धिमेहापकाराय,
'किंत्वयं महानुभाव इति भावः ॥
स संप्रधायेवरमहायंसारः सार विनेष्यन्सगणस्थ शत्रोः ।
ग्रखापनाख्र॑ द्वतमाजहार ध्वान्त पनानद्ध इवाधेरात्रः ॥ २५॥
स इति ॥ अहायेसारो$निवायेवीर्य:ः सो5जुन एवं संप्रधार्य निश्चिय सग
णस्थ सानुगस्य शज्नोः सारं सत्त्व विनेष्यन्नपनेष्यन् । प्रस्वाप्यन्ते शाय्यन्ते
इनेनेति प्रस्वापन तदेवाखम्। धनानद्धों मेघव्याप्तोड्धरात्रो निशीथः। “अर्थ
रातज्निशीथो द्वो! इत्यमरः । “अर्थ नपुंसकम! इति समासः । “अहःसर्वेक-
देश-! इत्यादिना समासान्तः । 'रात्राह्माहाः पुंसि! इति पुंलिड्गता । ध्वान्तमिव
द्रुतमाजहाराचकर्ष ॥
प्रसक्तदावानलधूमधूम्रा निरुन्धती धाम सहसखरस्मेः ।
महावनानीव मंहातमिस्रा छाया ततानेशबलानि काली ॥ २६॥
प्रसक्तेति ॥ असक्त: संततो यो दावानलधूमस्तदृद्म्रा धूसरा सहखरइ्मेधोम
तेजो निरुन्धव्यावृण्वती काली क्ृष्णवर्णा । 'जानपद्-! इत्यादिना डीष् । छाया
कान्तिः । इशबलानि महातमिखा महती तमःसंततिः । 'तमिखा तु तमस्ततिः”
इति विश्वः । महाथनानीव ततान ब्यानरो ॥
. ३ 'इृदस?; 'इत्थम्! इति पाठो. २ घनारब्धां इति पाठः-. ईह "संरुन्धती' शति पाठः-
निशातमिस्धा' इति पाठ
२३८ किराताजुनीये
आसादिता तत्प्रथमं प्रसह्य प्रगल्मतायाः पदवीं हरन्ती ।
समेव भीमा विदधे गणानां निद्रा निरासं प्रतिभागुणय ॥२७॥
आसादितेति ॥ तदेवासादन प्रथम तत्पथर्म यथा व्था प्रसद्यासादिता प्राप्ता
प्रगल््भताया व्यवहारधाष्टयैस्य पद॒दीं हरन्ती भीमा भयंकरी निद्गा उक्तविशे-
षणा सभा संसदिव । गणानां प्रतिभा प्रज्ञाशक्तिः सेव गुणस्तस्य निरासं प्रति-
भाक्षयं विदधे चक्े ॥
गुरुखिराप्युत्तमवंश्नजत्वादिज्ञातसाराण्यनुशीलनेन ।
केचित्समाश्रित्य गुणान्वितानि सुहन्कुलानीव धन्षि तस्थुः ॥२८॥
.... गुर्विति ॥ केचिदुत्तमर्वशजत्वाइंशो वेणुः कुछ च। “बंशो बेणो कुले च' इति
विश्व: । गुरूणि महान्ति स्थिराणि दृढानि च गुरुस्थिराण्यनुशीलनेन परिचयबलेन
विज्ञातः सारो बलं येषां तानि गुणेमोर्वीमिः शोर्यादिभिश्वान्वितानि धनूषि सुह-
त्कुलानि मित्रकुलानीव समाश्रित्य तस्थुः । धनुष्यवष्टभ्य निदुध्युरियथे: ॥
कृतान्तदुबंत्त इवापरेषां पुरः ग्रतिदन्द्िनि पाण्डवास्रे ।
अतर्कितं पाणितलाबन्निपेतुः क्रियाफलानीव तदायुधानि ॥ २९ ॥
कृतानतेति ॥ क्ृतान्तदुक्ृत्ते देवदुश्नष्टित इब । 'कृतान्तो यमसिद्धान्तदेवा
कुशलकमेसु' इति विश्वः । पाण्डवास्त्रे पुरः प्रतिद्न्द्रिनि प्रतिकूलवर्तिनि सति
तदा तस्मिन्काले5परेषासायुधानि क्रियाफलानि कृष्यादिफलानीव अतर्कितमवि-
चारितमेव पाणितलाज्निपेतु: ॥
अंसखलः केचिदमिन्नपयाः स्कन्धेषु संशछेषवर्तां तरूणाम् ।
मदेन मीलज्नयनाः सलीलं नागा इव स्रस्तकरा निषेदुः ॥ ३० ॥
अंसेति ॥ अभिन्नधेर्यास्तदानीमप्यक्षतपैर्या: केचिदंसस्थलेरंसभाग: सह
संश्षेषवर्ता संगच्छतां तरूणां स्कन्धेषु प्रकाण्डेषु मदेन मीऊकून्ति नयनानि येषां
ते नागा गजा इव ख्रस्तकराः खम्तहस्ताः सन््तः सलीरल निषेदुर्निषण्णा: ॥
तिरोहितेन्दोरथ शंभ्रुमूमेः प्रणम्यमार्न तपसां निवासेः
सुमेरुशज्ञादिव विम्बमार्क पिशन्ञमुचेरुदियाय तेजः ॥ ३१॥
तिरोहितेति ॥ अथ तिरोहिनेन्दीः किरातमायया छन्नचन्द्राच्छभुमू्े
सकाशात् । सुमेरुछज्ञादक संबन्धि बिम्बमिव । तपसां निवासेस्तापले: अणम्य-
सानसभिवन्थमान पिशड्ढं तेज उच्चेरूध्व॑मुदियाय प्रकटीबभूव । तश्च न चान्द्र-
मिति भाव: ॥
छायां विनिधूय तमोमयीं तां तत्वस्य संवित्तिरिवापविद्याम् ।
ययो विकास य्ुतिरिन्दुमोलेरालोकमम्यादिशती मणेम्यः ॥३२॥
२ 'शुणानतानि! इति पाठ 'वीयोए इति पाठः ह “वप्रादिव'ः इति पाठ
४ 'अत्यादिद्वती' इति पाठ
पोडश; सगे | २३९
छायामिति ॥ इन्दुमोलेड्रुति: कान्ति: । तत्त्वस्थ संवित्तिस्तश्यज्ञानमपविद्या-
मिव तां तमोमयीं छायां निद्वां विनिर्धूय निरस्य गणेभ्य आलोक वस्तुप्रकाशम-
भ्यादिशती बितरन्ती विकाप्त विस्तारं ययो ॥
त्विषां ततिः पाटलिताम्बुवाहा सा सर्वतः पूर्वसरीब संध्या ।
निनाय तेषां द्ुतम्ुछसन्ती विनिद्र॒तां लोचनपड्ुजानि ॥ ३३ ॥
त्विपामिति ॥ सर्वेतः पाटलिता: पाटलीकृता अम्बुबाहा यया सा तथोक्ता
त्विषां तेजसां ततिः । पूच( सरतीति पूर्वसरी । “पूर्वे कतरि! इति टप्नलये
डछीप् । 'सर्वनाज्नो दृत्तिमात्रे पुंबद्धाव: इति पूर्वाशब्दस्थ पुंवद्धावः। संध्या
प्रातःसंध्येवोल्लसन्ती प्रसरनन््ती तेषां गणानां छोचनपक्जानि दुतत॑ बिनिद्ग॒तां
कबिका्स निनाय ॥
प्थग्विधान्यस्रविरामबुद्धाः शस्राणि भूयः अतिपेदिरे ते ।
मुक्ता वितानेन बलाहकानां ज्योतींषि रम्या इच दिग्विभागाः ३४
पृथगिति ॥ अख्रविरासेण प्रस्वापनासख्रोपरमेण बुद्धा विनिद्रास्त गणा बला-
हकानां वितानेन सेघपटलेन मुक्ता अत एवं रग्या द्ग्विभागा दिगन्ता ज्योतीषि
नक्षत्राणीव । “ज्योतिस्तारापिभाज्वालाइक्प्रकाशरमात्मसु' इति वैजयन्ती । प्ुथ-
ग्विधानि नानाविधानि शश््राणि भूय: प्रतिपेदिरे । जग्हुरित्यर्थः ॥
दोरुत्ननामेव दिशः प्रसेदुः सफुर्ट विसस्रे सवितुर्मयूखेः ।
क्षुय॑ गतायामिव यामवत्यां पुनः समीयाय दिन दिनश्रीः ॥३५॥
द्योरिति ॥ तदा यामवत्यां रात्रो क्षय गतायां विभातायामिव धोरन्तरिक्ष-
मुन्ननाभेवो ध्वे मुत्पपातेवेत्युप्रेक्षा । दिशः असेदु:ः । सबितुर्मयूखः स्फुट स्पष्ट
विससे पिस्तृतम। भावे लिटू। दिनश्रीपेख्रकानितः पुनादिनं समीयाय संज-
गाम । अन्न वैयधिकरण्येन गुणक्रिययो: समुत्चयेन समुच्चयो5रंकारः। तस्य च
समुञ्नमनोप्रेक्षयेवशब्दवाच्ययानुप्रवेशलक्षण: संकरः । दिंक्प्रसादों गुणः ॥
दोषाः क्रिया: ॥
महास्रदुग शिथिलप्रयल दिग्वारणेनेव परेण रुग्णे ।
मुजज्भपाशान्शुजवीयंशाली प्रबन्धनाय प्रजिधाय जिष्णु। ॥३६॥
महासख्त्रेति ॥ भुजवीर्यशाल्ी जिष्णुरमुनो महा प्रस्वापनास्त॑ तदुगेमिव
तस्मिन्महास्रदुर्गे दिग्वारणनेव दिग्गजेनेव परेण शत्रुणा शिथिलूप्रय्षमल्पत्र-
यासे यथा तथा रुग्णे भम्ने सति । 'रुजोी भज्जे! कर्मणि क्तः । “ओदितश्च' इति
निष्टातकारस्थ नत्वम् । प्रबन्धनाय प्रकर्षण बन्धनाय भुजड्शा एवं पाशास्तान्प्र-
जिघाय प्रहितवान् ॥
२ 'स्पष्टम! इति पाठः २ “मप्ने' इति पाठः . र 'मुजज्ञमाखम? इति पाठ:
४ निवन्धनाय' इति पाठः.
2४० किराताजुनीये '
जिद्दाशतान्युछसयन्ल्जसं लूसत्तडिछोलविषानलानि ।
त्रासान्रिरस्तां शुजगेन्द्रसेना नभश्ररेस्तत्पदवीं विवेत्रे ॥ २७ ॥
जिद्वेिति ॥ लसन्तस्तडिलोला विद्युत्नत्चला विषानला विषाप्नयो येपु तानि
जिह्नाशतान्यजसख्मुछसयन्ती चलयन्ती भुजगेन्द्रसेना त्रासाहृयाज्नभश्नरे्िरस्तां
यक्तां तेषां नभश्वराणां पद॒वीं मार्ग बिवत्ने विशेषेण रुरोध ॥
दिड्ञागहस्ताकृतिमु व हद्धिभोंगेः प्रशस्तासितरलनी ले: ।
रराज सर्पांवलिरुछसन्ती तरड्रमालेव नभोर्णवस्थ ॥ र३े८ ॥
दिद्लागेति ॥ दिद्वगगहस्ताकृतिमुद्गहद्धिर्दिकरिकराकांरेस्तथा प्रशस्तानि समी-
चीनान्यसितरल्वानीन्द्रनीलमणयस्तद्न्न्नी लेभागेः कायेरुपलक्षिता सर्पावलिरुल-
सन्ती ग्रक्षुभ्यन्ती नभ एवार्णवस्तस्थ तरञ्ञमालेव रराज । रूपकोत्थापितेयमुस्प्रेक्षा ॥
निःश्वासधूमेः खगितांशुजाल फणावतामुत्फणमण्डलानाम् ।
गच्छनिवास्त वपुरभ्युवाह विलोचनानां सुखमुष्णरश्मिः ॥३९॥
निःधासेति ॥ उष्णरश्मिरस्तं गच्छन्निवोन्नमितानि फणामण्डलानि येषां तेषां
फणावतां सर्पाणां निःश्वासेषु ये धूमास्तः स्थगितमाच्छादितमंशुजा्र यस्य तत्त-
थोक्तम् । अत एवं विलोचनानां सुर्ख सुखकरं वपुरभ्युवाह ॥
प्रतप्तचामीकरभासुरेण दिशः ग्रकाशेन पिशड्भयन्त्यः ।
निश्रक्रमुः प्राणहरेक्षणानां ज्वाला महोल्का इव लोचंनेभ्यः॥४०॥
प्रतसेति ॥ प्राणहराणीक्षणानि येषां तेषां प्राणहरेक्षणानां दृष्टिविषाणां सर्प-
विशेषाणां छोचनेशभ्यो नेत्रेभ्यः । भ्रतप्त यज्चामीकरं सुवण तद्द्धासुरेण । “भञ्-
भासमिदों घुरच! इति घुरच्ग्रत्यथः। प्रकाशेन तेजसा दिशः पिशह्ञयन्दो ज्वाला
महोल्ुका इव निश्चक्रमुर्निजग्मुः ॥
आक्षिप्र॒संपातमपेतशो भमुद्वह्वि धूमाकुलदिग्विभागम् ।
बवृत नभो भोगिकुलेरव्थां परोपरुद्धस्थ पुरस्य भेजे ॥ ४१ ॥
आक्षिसेति॥ आक्षिप्तः प्रतिषिद्ध: संपातः संचारो यस्मिस्तत् । सिद्धानां
बक्षिणां चेति शेष: । अपेता गता शोभा यस्मात्तदपेतशोस गतश्रीकम् । उद्गतः
प्रदीक्तो वह्निय॑सिंस्तदुद्डद्वि सर्वेत उद्धृतदहनम् । धूमराकुला व्याप्ता दिग्विभागा
यर्थय तत्। भो गिकुले: सर्पकुलेद्वेतमावृर्त नभः परोपरुदूस्य शत्रुवेष्टितस्थ पुरस्थाव-
स्थामिवावस्थां दशां भेजे। उक्तरीत्या तत्साधर्म्य प्राप्तमित्यथे:। निदर्शनालंकारः ॥
तमाशु चक्षु!श्र॒वसां समूहं मंत्रेण ताक्ष्योद्यकारणेन ।
नेता नयेनेव परोपजापं निवारयामास पतिः पशनाम ॥ ४२॥
१ असक्तम्' शत पाठः. २ 'विसस्र' इति पा5:. है 'जारूश इति पाठःः ४ 'लोच-
नस्था:? इति पाठः ५ 'अख्लेणों इति पाठः-
घपोडश; सगे; | २४१
तमिति ॥ पश्चनां पतिः शिवस् चक्षुःअवसां सर्पाणां समूई ताक्ष्यंदयकारणेन
गरुडाबिर्भावहेतुना मश्नेण नेता नायको नयेन नीत्या परेषामुपजापं परोपजाएं
परकृत स्वमण्डलभेद्र्मिव । 'मेदो पजापावुपधा' इत्यमरः | आश्लु निवारयामास ६
प्रतिप्नतीमिः कंतमीलितानि चुलोकभाजामपि लोचनानि |
गे संहतिभिर्षि
गरुत्मतां हायः क्षणग्रकाशामिरिवावतेने ॥ ४३ ॥
ग्रतीति ॥ झुकोकभाजामप्यनिमेषाणामपि कृत॑ मीलन निमेषो येषां तानि
लोचनानि दृष्टी: प्रतिप्ततीभिः प्रतिबप्नतीभिः । हन्तेः शतरि डीप् | गरुरमत्तां
ताक्ष्याणां संहतिभिः समूहेः क्षणप्रकाशाभिर्विधुद्धिरिव । तासां सोवणैत्वादिति
भोवः । विहायोउन्तरिक्षमवतेने व्यानशे ॥
ततः सुपर्णव्रजपक्षजन्मा नानागतिमंण्डलयज़वेन |
जरत्तणानीव वियज्ञिनाय वनस्पतीनां गहनानि वायु; ॥ ४४ ॥
तत इति ॥ ततः सुपर्णन्नजानां ताक्ष्यकुलानां पक्षेभ्यो जन्म यस्य स नाना-
गतिर्विचित्रगतिवांयुवनस्पतीनां वृक्षाणां गहनानि जरक्तृणानि जीणेतृणानीव
जबेन मण्डलयन्श्रमयन्वियदन्तरिक्ष निनाय ॥
मनःशिलाभद्जनिमेन पश्चानह्निरुध्यमानं निकरेण भासाम् |
व्यूडेरुरोमि विनुद्यमानं
श्र विनुद्यमान नभः ससर्पेव पुरः खगानाम् ॥ ४५॥
मनःशिलेति ॥ मनःशिला धातुविशेषस्तस्था भद्भदछेदस्तजिभेन तत्सदशेन
भासां निकरेण कान्तिपुझ्नेन पश्चा्धागे निरुध्यमानमा्रियमाणं व्यूढेर्विशालै-
रुरोभिवेक्षोमिश्र । 'उरो वत्सं च वक्षश्र' इस्यमरः । विनुद्यमान प्रेयमा्ण नभः
खगानां गरुडानां पुरः ससर्पेव ससारेव । उत्तरोत्तरेशतिरोधानेन गच्छतां
खगानामपूर्वोपि पुरोभागः साइद्यात्पूवेवदुपलभ्यमानतया नभस एवं छेद्ना-
त्पुरः ससर्पेवित्युव्प्रेक्षा ॥
दरीमुखेरासवरागताम्र॑ विकासि रुक्मच्छद्धाम पीत्वा ।
जवानिलाघूर्णितसानुजालो हिमाचलः क्षीब इवाचकम्पे ॥ ४६ ॥
द्रीति ॥ जवानिलेनाधूर्णितानि भ्रमितानि सानुजालानि यस्य स हिसाचलः ।
आसवस्य रागो रक्तता ठद्वत्ताम्नम । गुणयोरेब्रोपमानोपमेय भावः । घिकासि
विकस्वरं रुक््मच्छदाः सुवर्णपक्षास्ताक्ष्यास्तेषां धाम तेजो दरीभिमुंखरिव द्री-
मुखेः पीत्वा क्षीबों मत्त इवाचकम्प आचचाऊक । उपमाव्यापितेयमुस्प्रेक्षा ॥
प्रवृत्तनक्तंदिवसंधिदीध्रनमेंस्तल गां च पिशज्ञयद्धिः ।
अन्तहिताके
: परितः पतद्धिब्छायाः समाचिक्षिपिरे वनानाम् ४७
प्रबुत्तिति ॥ नक्त च दिवा च॑ नक्तेद्िवम। “अचतुर-! हत्यादिना सप्तस्यर्थ-
३ 'ल्षू्णा इति पाठःः ३ संत॒तिभिः शइति पाठः.. ३ 'महाचलः इति पांठः. ४ “नक-
स्थलूम? इति पाठः-
२४२ किराताजुनीये
बृच्योरप्यव्यययोहेन्द्रेकवद्भावनिपाते समासान्तः । लक्षणया व्वहोरात्रमात्रवाची |
प्रवृत्त: प्रादुर्भूतोी यो नक्तंदिवस्थ संधिः संध्या तद्॒द्ीसेः शोभितैनेभसतलू गां
आुवं च पिशज्ञयज्ञिः पिशज्लीकुर्वद्विरन्त्हिंत आच्छादितो$कों यैसेः पतद्निः
पक्षिमिः परितः सर्वतो बनानां छाया: समाचिक्षिपिरे समाक्षिप्ताः । अन्तर्वहिश्व
तेजाप्रवेशात्काप्यन्तहिता इतथे: ॥
स भोगिसड्डः शंमसुग्रधाम्नां सेन्येन निन्ये विनतासुतानाम् |
कमान्तरेणेव
महाध्वरे विध्यपचारदोषः के महोदयेन ॥ ४८ ॥
स इति॥ स भोगिसज्ज: सर्पसमूह उम्मधाज्नां तेजस्बिनां विनतासुतानां
ताक्ष्याणां सैन््येन महाध्वरे महाक्रतों विध्यपचारदोषः कर्मेंस्खलनदोषो महो-
दयेन महासामर्थ्यन, अथवा महता फलेन । तन्मूलेन प्रकृतक्रियासिद्धरिति ।
कमा न्तरेण प्रायश्वित्तेनेव शर्म शानित निन््ये प्रापितः ॥ ५
साफल्यमख््र रिपुपोरुपस्य कृत्वा गते भाग्य इवापवगम ।
अनिन्धनस्थ प्रसभ॑ समन्युः समाददेउख्न॑ ज्वलनस्य जिष्णुः ॥४९॥
साफल््यमिति ॥ अख्ले सर्पाखे | भाग्ये प्राग्भवीये छुमे कमेणीव । रिपुपोरुषस्य
रिपुपराक्रमस्य साफल्य कृत्वापवर्गेमवसानं समाप्ति गते साति | खनिद्वत््या परसा-
फल्यात्सफकीकरणोपचारः । समन्युः सक्रोधो जिष्णुरजुनोडनिन्धनस्थेन्धन विने-
वोध्पादितस्य ज्वलनस्य ज्वलनप्रदीपकमखमार्यासख्त्र प्रसभ शीघ्र समाददे जग्राह ॥
ेज्व लासटेलेब्वितमेघपकद्ि च्टे (७
ऊध्वे तिरश्रीनमधश्र कीर्णेज्वोलासटेलेड्टितमेघपक्लिः ।
आयस्तसिंहाऊतिरुत्पपात प्राण्यन्तमिच्छन्निव जातवेदाः ॥ ५० ॥
ऊध्वमिति ॥ ऊरध्च तिरश्वीन तिर्थऋ । “'विभाषान्नेर दिक्खियाम! इति खप्न-
त्ययः । अधश्च कीणेंबिंस्तृतेज्वीला एवं सटा: केसरा: । 'सठा जटाकेसरयो:” इति
विश्व: । तेलेद्धितमेघपद्धिरतिक्रानतजलदालिरायस्तस्य लद्भनोद्यतस्य सिंहस्येवा-
कृतियेस्थ स जातवेदा अश्निः प्राण्यन्तं प्राणिनां संहारमिच्छकज्षिवोत्पपात ॥
भिक्तेव भाभिः सवितुर्मयूखाझ्नज्वाल विष्वग्विसृतस्फुलिज्ञः ।
विदीयेमाणाइमनिनार्देधीरं ध्वनि वितन्वन्नकशः कृशानुः ॥५१॥
भित्वेति ॥ भाभिस्तेजोमि: स्वितुर्मयूखान्किरणान्ू । “किरणोललमयूखांशु-?
इत्यमरः । भिश्वेवाभिहत्येव विष्वक्समन्ताद्विस्टता: स्फुलिड्डा यस्थ सः | स्फु-
लिझ्ञेद्यस्य मयूखाभिघातहेतुकत्वमुस्पेक्षते । “त्रिषु स्फुलिड्रो इभिकण:” इत्यमर:।
अकृशो 5तनुः कृशाजुर्व द्विर्विदी यंमाणस्य विदुलतो :३मनो निनादमिव घीरमुद्ध
ध्वनि वितन्वज्षज्वाल ॥
'चयानिवाद्रीनिव तुद्गझड्भान्क्चित्पुराणीव हिरण्मयानि |
महावनानीव च किंशुकानां ततान वह्ढिः पवनानुगृत्या ॥ ५२॥
२ 'क्षयम् इति पाठः: २ ार्यान्तरेणँ इति पाठः है “विशीर्य' श्ति पाठः-
४ 'भीमस्” इति पाठ, *
पोडशः सगेः । २४३
चयानिति ॥ वह्ठिः पवनाजुश्ृत््या वायुवशेन चयानिव हिरण्मयान्प्राकारा-
निव । “चयः समूहे प्राकारे! इति विश्वः । तुझज्ञानद्वीनिव क्रिद्धिरण्मया-
नीति “दाण्डिनायन-? इत्यादिना निपातनात्साधुः । पुराणि नगराणीब तथा
किंछुकानां पलाशतरूणाम् । 'पलाशे किंशुकः पर्णःः इत्यमर: । महावनानीव ।
पुष्पितानीति शेषः । ततान बितस्तार । तदाकारेण जज्वालेत्यर्थः ॥
मुहुथन॒लत्पछवलोहिनी मिरुचे! शिखाभिः शिखिनोव्वलीढाः ।
तलेषु मुक्ताविशदा बभूव॒ः सान्द्राज्ञनश्यामरुचः पयोदाः ॥ ५३॥
मुहरिति ॥ सान्द्राज्षनश्यामरुचो घनकजलइ्यामरुच: पयोदा मुहुश्चलन्त्यश्र
ता: पलवलोहिन्यो लोहितवर्णाश्व तामिश्वलत्पछवलोहिनीमि: । “वर्णादलुदात्ता-
त्तोपधात्तो नः” इति छीप् | तकारस्य नकारः । शिखिनोस्नेरुच्नरुक्षताभिः शिखा-
भिज्वालामिरवलीढा: । दुग्घा इत्यर्थ: | अत एवं तलेष्वधोभागेपु मुक्ताबि-
शदा मोक्तिकधवला बभूवु:। जलसंशोषणादिति भावः । “अधःखरूपयोरखस्ती
तलम्” इत्यमरः ॥
लिलिक्षतीव क्षयकालरोद्रे लोक॑ विलोलार्चिषि रोहिताश्वे ।
पिनाकिना हतमहाम्बुवाहमर्त्रे पुनः पाशभृतः ग्रणिन्ये ॥ ५४७ ॥
लिलिक्षतीति ॥ क्षयकालरोद़्े कब्पान्तकालवद्धयावहे विलोलार्चिषि चलउ्वा-
ले रोहिताश्व ज्वलने । 'रोहिताश्रो वायुसखः” इत्यमरः । लोक लिलिक्षति लेढु-
मिच्छति जिघत्सति सतीव। लिह:ः सन्नन्ताच्छतृप्रत्ययः । पिनाकिना पुनहूंता
आहूता आकारिता महास्वुवाहा येन तत्पाशभ्तों चरुणस्थास्र प्रणिन्ये प्रयुक्तम् ॥
ततो धरित्रीधरतुल्यरोधसस्तडिलतालि ज्ितनीलमूर्तयः ।
अधोमुखाकाशसरिज्निपातिनी र५१ प्रसक्त मुमुचुः पयोमुच: ॥५५।॥
तत इति ॥ ततो वरुणास्त्रप्रयोगानन्तरं धरिन्रीघरतुल्यरोधसः पर्वतसमप्रा-
न्ताः । 'रोधः स्थातप्रान्तकूलयो:” इति विश्व: | तडिल॒ताभिरालिड्लिता नीलमूतयो
नीलाइ्नि येषां ते पयोमुचो मेघा अधोमुखा आकाशसरिदिव निपतन्तीत्यधो-
मुखाकाशसरिज्ञिपातिनी: । “कतेयुपमाने” इति णिनिः । अपो जलानि प्रसक्तम-
जुबन्धमविच्छिन्न यथा तथा मुमुचुः । इतःप्रख्वति वंशस्थश्चत्तम् ॥
पराहतध्वस्तशिखे शिखावतो वषुष्यधिक्षिप्तसमिद्धतेजसि ।
ऊतास्पदास्तप्त इवायसि ध्वनि पयोनिपाताः प्रथमे वितेनिरे ॥५६॥
पराहतेति ॥ पराहता आसाराभिहदता अतो ध्वस्ता निवापिता: शिखा ज्वाला
यस्य तस्मिन्पराहतध्वस्तशिखे । अधिक्षिप्त श्रहारितं नाशितम् । ताडितमिति
यावत् । अतः समिद्ध झटिति ग्रदीघं तेजो यस्यथ तस्मिन्छिखावतो 5भेर्वपुषि
स्वरूपे । तप्तेषपयसि छोह इव कृतास्पदाः कृतस्थितयः । “आस्पद प्रतिष्टायाम्!
इति निपातः । प्रथमे पयोनिषाता जलूपाता ध्वरनिं वितेनिरे विस्तारयामासुः ॥
>>“ न अल्लाह
१ लोदितामि? इति पा5ः. २ लोहिताशे! इति पाठः. ईं पुर? इति पाठर-
२४४ किराताजुनीये
महानले भिन्नसिताअ्पातिभिः समेत्य सद्यः केथनेन फेनताम् ।
बजड्धिरा्द्रेन्धनवत्परिक्षय जलेबिंतेने दिवि धूमसंततिः ॥ ५७॥
महानल इति ॥ महानलेउमा भिन्नानि खण्डितानि सिताआाणीव पतन्तीति
मिन्नसिताअपातिभिः । “कतंयुपमाने” इति णिनिप्रययः । अत एवं सथयः: क्थ-
नेन पाकेन फेनतां समेस्य प्राप्य परिक्षय नाशं बजद्विजलेरादेन्धनवदादंकाए-
स्तुल्यम् । 'तिन तुल्य॑ क्रिया चेद्बतिः' इति वतिप्रत्ययः । दिवि गगने घूमसंतति-
वितेने विस्तारिता। फेनादिकमादंन्धने5पि तुल्यम् ॥
खकेतुभिः पाण्डर॑नीलपाटलेः समागताः शक्रधनुःप्रभाभिदः |
असंख्ितामादधिरे विभावसोविचित्रचीनांशुकचारुतां त्विषः ५८
स्वकेतुभिरिति ॥ पाण्ड्रेनीलि: पाटलेश्व पाण्डुरनीऊूपाटलेविचित्रे: स्वकेतुमि
घूमेः समागता: संगता: । अत एवं शक्रधनुषः प्रभाभिद इन्द्रधनुध्ुतिभाजो
विभावसोरभेरित्वषो 5संस्थितामस्थिरां विचित्रस्थ चीनांछुकस्य पद्टवरसत्रविशेषस्य
चारुतामादधिरे दधुः ॥
जलौघसंमूच्छेनमूर्च्छितंवनः प्रसक्तविद्युसितेधितद्युतिः ।
प्रशान्तिमेष्यन्धुतधूममण्डलो बभूव भूयानिव तत्र पावकः ॥५९॥
जलोघेति ॥ जलीघानामुदकप्रवाहाणां संमूसछेनेन मेलनेन मूर्च्छितस्वनः भ्रवृ-
दघोषः । “मूच्छेन मेलने प्रोक्त ब्ृद्धों मूर्न्छितमेव वा' हति सज्नः। प्रसक्तः
संगतैर्विद्युतां तडिलतानां लसितेः स्फुरणरेथिता वार्धिता घ्युतियस्थ स धूमम-
ण्डलो जलाघातात्संभूतधूमपटलरः पावकः प्रशान्तिमेष्यंस्तन्न देशे भुयानिव
बभुव । भूयस्त्वस्यास्थायित्वादिवेत्युक्तम् ॥
प्रवृद्धसिन्धूर्मिचयस्थवीयसां चयर्विभिन्नाः पयसां ग्रपेदिरे ।
उपात्तसं ध्यारुचिभिः सरूपतां पयोदविच्छेद लवेः कृशानव: ॥॥६ ०॥
प्रबृद्धेति ॥ अवृद्धानों सिन्धो: समुद्॒स्योर्मीणां चया राशय इच स्थवीयसां
स्थूलतराणां पयर्सां चयेः प्रेविभिन्ना विछेषिताः कृशानवो5झय उपात्तसंध्यारु
घिभिः प्राप्तसंध्याराग: पयोदानां विच्छिद्यन्त इति विच्छेदा विच्छिन्ना विक्षिप्ता
मे लवाः शकलास्त: सरूपतां समानरूपतां प्रपेदिर इत्युपमा #
उपेत्यनन्तदुतिरप्यसंशयं विभिन्नमूलोनुदयाय संक्षयम् ।
तथा हि तोयोघविभिन्नसंहतिः स हव्यवाहः प्रययो पराभव£ः ६१
उपतीति ॥ अनन्तथुतिमेहातेजा अपि विभिन्नमूलो नष्टमूछो5संशय यथा
३ कथनेन' इति पाठ: २ घनश इति पाठ5ः- ३ 'विनील' इति पाठः- ४ ब्यनिः?
इति पाठःः ५ कृश» इति पाठः & विवृद्धः? इति पाठः,
षोडशः सगे । २४५
न् € नाश्मुपेति बोयो विविभिन्ना के
त्थालुद्याय पुनरनुत्थानाय संक्षय नाशामुपति । तथा हि।त
संघातो + के बडे
संदतिः संघातो यस्व स तथोक्तः हष्यवाद्दोउप्लिः पराभव नाश प्रयया। विशेषेण
सामान्यसमर्थेनरूपो 5थान्तरन्यासः ॥
अथ विहितविधेयेराशु मुक्ता विताने-
रसितनगनितम्बश्यामभासां घनानाम् |
विकसदमलधाम्नां प्राप नीलोत्पलानां
श्रियमधिकविशुद्धां वहिदाहादिव दयोः ॥ ६२ ॥
अथेति ॥ भ्रथाभिनिर्वाणानन्तरं बिहितविधेयेः कृतकृत्यरसितनगस्थाअनादे-
निंतम्बः कटकसतद्वच्छयामभासां घनानां बिताने; पटलेमुक्ता योराकाशो वद्धिदा-
हादिवेत्युत्प्रे्षा । विकसन्ति व तान्यमरूधामानि स्वच्छकान्तीनि व तेषां नीलो-
त्पछानामधिकविशुद्धामस्युज्वरां श्रियं प्राप । निदश्शेनारुंकारः ॥
इति विविधमदासे सब्यसाची यदख्
बहुसमरनंयज्ञ: सादयिष्यन्नरातिम्र् |
विधिरिव विपरीतः पोरुषं न््यायशत्तेः
सपदि तदुपनिन्ये रिक्ततां नीलकण्ठः ॥ ६३ ॥
इतीति ॥ बहुसमरनयाननेकरणोपायाअ्षानातीति बहुसमरनयज्ञः । “आतो-
उनुपसर्गे कः” इति कप्रत्ययः | न तु 'इगुपध-! इत्यादिनाकारान्तात् “अनुपपदा-
स्कमोंपपदो भवति बिप्रतिषेधेन” इति वार्तिकाख्याने भाष्यकारेणार्थज्ञ शब्दमुदा-
हत्यास्यार्थेशब्द्स्य कर्मोपपद॒त्व॑ दर्शितम् । सब्यसाच्यजुनोडरातिं किरातपति
सादगयिष्यन्ू । अवसादयितुकामः सद्तित्यथे: । क्रियार्थक्रियायां रूटि तस्य शज्रा-
देशः । इति पूर्वोक्तप्रकारेण विविध यदख्रमुदासे । प्रयुक्तवानित्यथें: । 'डपसर्गा-
दस्त्यूझ्ोवेंति वाच्यम्! इत्यात्मनेपदम्। विपरीतो विधि: प्रतिकूल देवस् ।
“विधिर्विधाने दुवेडपि' इत्यमरः । न््यायेन नीत्या दृत्तिवेतेन यस्य तस्थ नीतिनि-
शस्य पोरुषसिव नीछकण्ट: श्षिव: सपदि तदुस्त्र रिक्ततां व्यर्थतरामुपनिन्ये । संह-
सवानिल्यथे: । सालिनीवृत्तम् ॥
वीतप्रभावतनुरप्यतलुप्रभावः
प्रत्याचकाड्न जयिनीं शुजवीयलक्ष्मीम् ।
अख्ेषु भूतपतिनापहतेषु जिष्णु-
वेषिष्यता दिनकृतेव जलेषु लोक!॥ ६४ ॥
इति भारविकृततो मद्दाकाव्ये किराताजुनीये षोडशः सगेः ।
२ 'विधिज्ञर इति पाठः-
कि० २२
२४६ किराताजुनीये -
वीतेति ॥ भूतपतिना शंभुना । अलुग्रद्दीष्यतेति शेषः । अद्चेष्वपह्तेषु सल्सु
वर्षिष्यतोत्तरत्र सइसत्नगुण वितरिष्यता दिनकृता सूर्यंण जलेष्वपद्ठतेषु सत्सु लोक
इव वीतप्रभादो गताश्नमहिमा। अन्यत्र गतशक्तिः | अत एवं तनुः क्षीणो बीत-
प्रभावतनुस्तथाप्यतनुप्रभावो निसर्गेतः सामथ्यांद्धिकः । अन्यत्रोद्योगवान्।
ततो जिष्णुरजुनो जयिनीं जयनशीलाम्। “जिदृक्षि-! इत्यादिनेनिप्रययः | भुज-
वीयलद्ष्मी भुजपराक्रमसंपदम् । उमयत्रापि पुरुषकारमिति यावत्। तत्काल -
कुण्ठितामिति शेषः । प्रत्याचकाहुः । प्रत्याइतुमियेषेत्थे: । यथा छोको नद्यादिज-
लापहारे5प्युपायान्तरेण कृपादिना जीवितुमिच्छति तद्ठगदृस्तबलापद्दारे5पि भुजब-
डेनेव जेतुमियेषेति भावः । वसन्ततिलकाबृत्तम् ॥
इति श्रीमद्ामद्दोपाध्यायकोलाचछम लिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काध्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायां षोडशः सगे: समाप्तः ॥
सप्तदशः सर्ग:।
*#----_ूँ-&_--++-
अथ पश्चसिः पार्थ विशेषयन्षइमिः कुलकमाह---अथेत्यादिमिः ॥
अथापदामुद्धरणश्षमेषु मित्रेष्विवास्रेष तिरोहितेषु ।
धृतिं गुरुभ्री्गुरुणाभिपुष्यन्खपोरुपेणेव शरासनेन ॥| १ ॥
श्रथ जयरधमीप्रत्याकाड्डुगनन्तरमापदामुद्धरणक्षमेष्वा पश्षचिवारणस मर्थेष्वस्रे घु
प्रस्यपनादिषु ताइशेषु मित्रेष्विष तिरोहितेप्वन्तर्हिंतेषु सत्सु गुरुणा महता स्वपो-
रुषेणेव ताइशेन शरासनेन छ॒ति यैयेमभिपुष्यन्वर्धवन् । अद्यापि धनुणि पोरुषे
च सति कियानय॑ किरात इति घेयमवलूम्बमान इत्यथं:। अत एवं गुरुश्नीः
प्रवृद्धशो भासंपत्ति: । 'पद्मा मा छट्ष्मीः श्रीनिंगथते! इति शाश्वतः ॥
भूरिप्रभावेण रणाभियोगात्प्रीती विजिल्मथ तदीयइद्धया ।
स्पष्टो प्यविस्पष्टवपुःप्रकाशः सर्पन्महाधूम इवाद्रिवह्विः ॥ २॥
भूरीति ॥ पुनश्व | भूरिप्रभावेण महानुभावेन सह रणाभियोगाश्ुद्धछा भाव्मी -
तस्तदीयवृद्या शन्नुव्ृ था विजिद्यो विच्छायश्र तथा स्पष्टो दीघ्या प्रज्वक्ृतश्नप्य-
विस्पष्टो वधुःप्रकाशो यस्य सः | कुतः । सर्पन्प्रसरन्मद्टान्धूमो यस्य सो5द्विवद्धि-
रिव स्थितः ॥
कट ए निज
तेजः समाश्रित्य परेरहाये निज महन्मित्रमिवोरुषैयंम् ।
आसादयन्नस्खलितखभाव॑ भीमे श्रुजालम्बमिवारिदुर्गे ॥ ३॥
तेज इति ॥ पुनश्र | परेररिभिरदायंमभेदं निज स्वकीय महत्तेजो वीर्ष मिन्र-
प्रिव समाप्चित्य । अत एवं भीसे भयानके5रिरेव दुर्ग तस्म्रन्नरिदुर्ग झत्रुस-
कटे5स्खलितसंवभावमचलशीछमुरु मइद्धेथ भुजालभ्बंमिव हस्तावष्टम्ममिवालाद-
यम्प्रामुवन् । इेंइशे संकटेडपि महावीरत्वादधयमत्यजम्नित्र्थ: ॥
३ प्रभाव; प्रभावों; प्रभावे” इति प्राठाः-
संप्तदश: सर; । २४७
वंशोचितत्वादभिमानवत्या संग्राप्तया संप्रियतामसुभ्यः |
समक्षमादित्सितया परेण वध्वेव कीत्यों परितप्यमानः ॥ ४ ॥
वशेति ॥ पुनश्चथ । अभिमानों ममताबुद्धिस्तदृत्या | विषयतया । कर्मणि कर्ते-
घधर्मोपचारः । अभिमानास्पदेनेत्यथः । अन्यत्र कुछशीराग्रम्रिमानवत्या | वंशो-
चितत्वात्खकुछानुरूपस्वादसुभ्यः प्राणेभ्योडपि संप्रियतां संप्राध्या परेण शश्जु-
णाइणो: समीपे समक्षमक्ष्यग्रतः । 'अच्ययीभावे शरस्प्रभ्टतिभ्य:ः इति समासा-
न्तष्टच्प्रत्ययः । थादातु प्रद्दीतुमिष्टयादित्सितया । आजिद्दीषिंतयेत्यथें: । आडू-
पूर्वाइदाते: सन्नन्तात्कमेणि क्तः | वध्वेव कीत्यों हेतुना परितप्यमानः । कतेरि
शामचू 'हेतो” इति तृतीया । कन््यया शोक इतिवत् ॥
पति नगानामिव बद्धमूलसुन्मूलगिष्यंस्तरसा विपक्षम् ।
लघुप्रयत्त निगृहीतवीयेस्रिमार्गगावेग इवेश्वरेण ॥ ५ ॥
. पतिम्रिति ॥ पुनश्च । नगानां पतिं हिसवन््तमिव बद्धमूल विपक्ष शत्रु तरसा
बलेनोन्मूलयिष्यबुस्पाटयिष्यन् । किंच । त्रिसिसोगेंगेच्छतीति त्रिमागेगा गड्ढाप।
उत्तरपद्समासः । तस्था वेग इच । हेश्वरेण रुघुप्रयक्षमह्पप्रयास॑ यथा तथा
निशद्दीतवीये: प्रतिबद्धशक्ति: । हताखशक्तिरिति यावत् । पुरा किछ हिसाद्वि-
विदऊनांय गगनास्पतन्त गल्ाप्रवाह गड्स्ाधघरो निजजटाजूटेन निजप्राहेति पौराणी
कथा । तद्गदिलद्यथेः ॥
. संस्कारवच्चाद्रमयत्सु चेतः प्रयोगशिक्षागणभूषणेषु ।
२ थैमिवाशशंसे $
जय॑ यथार्थेषु शरेषु पार्थः शब्देषु भावार्थमिवाशशंसे ॥ ६ ॥
संस्कारेति ॥ एवंभूतः पार्थः सेस्कारवर्वात्संस्कारश्रित्ततासना। अन्यत्र साधु-
वज्वस् । असाधूनां प्रयोगनिषेधादित्ति भावः । अथवा संस्कारो ब्युप्पत्तिस्तद्वत्वात्
चेतो रमयत्सु । प्रयोग: संघानमोक्षादिः शिक्षाभ्यासों गुणस्तदाहितोंअतिशयों
मोर्बी वा अन्यत्र तु प्रयोगोडमियुक्तव्यवद्वारः शिक्षाम्यासों गुणाः स्वस्वस्थान-
करणादयः शलेषप्रसादादयों वा ते भूषण येषां तेषु यथा यथाभूता अर्थां येषां
तेषु यथार्थेषु । अन्यत्र नियता्थे । छृणनित हिंसन्तीति शरास्तेषु जयम् ।
तन्निर्वाहकत्वात्तदाधारत्वविवक्षायों सप्तमी । शब्देषु पदेषु भाव: । प्रवृत्तिनिमित्ते
सामान्यादि: स एवार्थेक्षमिव ! आाशशंसे आचकाड्ले । शास्तिश सत्योराड्ध पूर्व
योरिच्छायामात्मनेपदम्लु पसंख्यानात्ू । यथा शाब्दिकाः शब्देरथ साधयन्ति
तद्गदय शरेजंय साधयितुमियेपेत्यथः ॥
भूयः समाधानविदृद्धतेजा नेव॑ पुरा युद्धमिति व्यथावान् ।
से निर्ववामास्रमम्नुन्न॑ विष॑ महानाग इवेक्षणाभ्याम् ॥ ७ ॥
. भूय इति ॥ भूयः पुनरपि समाधानेन युद्धाय मनोव्यवस्थापनेन विवृद्धतेजाः
भ्रवृद्धप्रतापः पुरा पुरातन युद्धमेवमित्थं शक्तिसादकरं नाभवदिति हेवोव्येथावा-
नंपरितापवान्सो उजुन हक्षणाभ्यां इष्टिस्यां महानागो महासर्पों विषमिवामर्पनुझनं
१२ 'सुप्रियताम! इति पाठः २ “जयार्थपुः इति पाठः- ३ “शने/ इति पाठः-
२४8८ किराताजुनीये
क्रोधोत्थापितमस्रमश्रु निर्ववाम निजेगार । सात्तिकानां रससाधारण्याद्रौदें-
उश्रृद्योक्ति: ॥ वयनबाया वि लिम से कल. मम
संरम्भताम्रायतलोचनस्य ।
निर्वापयिष्यज्निव रोपतप्त प्रद्लापयामास मुखं निदाघः ॥ ८॥
तस्येति ॥ आहवायासेन युद्धायासेन विलोछमोलेः स्नस्तकेशवन्धस्य । ध्यूडा
किरीट केशाश्र संयता मोलयस्रय:” इत्यमरः । संरम्भताम्रे कोपारुणे आयते
बिस्तृते छोचने यर्थ । 'संरम्भः संभ्रमे कोपे' इति विश्वः । तस्याजुनस्थ रोषतप्त
सुर्ख निदाघो धर्मों निर्वापयिष्यम्शिशिरीकरिष्यब्निवेस्युस्प्रक्षा । एस्रापयामास
सिषेच । स्वेदं जनयामासेल्थे: । र्रातेमिंस्वविकल्पाड्रस्वविकल्पः: ॥
ऋ्रोधान्धकारान्तरितो रणाय भ्रूभेदरेखाः स बभार तिखः ।
घंनोपरुद्धः प्रभवाय इष्टेरूध्वोशुराजीरिव तिग्मरश्मिः ॥ ९ ॥
क्रोधेति ॥ क्रोधोडन्धकार इवं तेनानतरित आवृतः सो5जुनो घनोपरुद्धो
मेघावूतस्तिग्मरइमी रविवृष्टे: प्रभवाय वर्षणाय तिस्र ऊध्वाशूनां राजीरिव ।
अकंस्योध्वाशुरेखो दये वृष्टिलिक्लमित्यागमः । रणाय रणप्रवृत्तये तिखख्विसंख्या
अमेदो भ्रुभद्नस्तस्य रेखा बभार ॥
से प्रध्वनय्याम्बुदनादि चाप॑ हस्तेन दिड़गग इवाद्रिशड्रम ।
बलानि शंभोरिषुभिस्तताप चेतांसि चिन्ताभिरिवाशरीरः ॥ १० ॥
स॒ इति ॥ सो<जुनो<म्बुद्वज्नद्तीत्ग्बुद्नादि । 'कतेयुपमाने” इति णिनिः |
चाप दिद्लागो दिग्गजो5द्विश्यक्षमिव इस्तेन करेण प्रध्वनय्य ध्वनयित्वा शंभोबे-
कानि सेन्यान्यशरीरोउनम्ञ: कामश्रेतांसि युवमनांसि चिन्तामि: प्रयोजनध्या-
नेरिवेचुमिस्तताप तापयामास । तपतिः सकमेक: । अन्नेषुशब्दः ख्रीलिज्ञः | अन्य-
थोपमानोपमेययोभमिन्नलिज्गतादोषात् । 'पत्री रोप इषुद्ंयो:” इत्यमरः ॥
निविष्टबुद्धो
सद्दादितेवाभि शुणाभ्यस्रयेव विपक्षपाते ।
अगोचरे वागिव चोपरेमे शक्तिः शराणां शितिकण्ठकाये ॥ ११॥
सद्वादितेति ॥ अभिनिविष्टा शास्रनिश्चिता बुद्धियस्य स तस्मिन्नभिनिश्िश्चुद्धो
शाखनिष्ठितमतो विषये सद्गवादिता प्रामाणिकार्थसमर्थकतेव । न हि सम्यगभ्यस्त-
शास्न प्रति सद्बाद्यपि शक्नोतीति व्याचक्षते केचित् । अन्ये व्वभिनिविष्टबुद्धावाग-
हाथिष्टचित्ते विषये सद्वादिता हितोपदेष्टत्वमिव। न झ्ाग्रही हित ग्ल्लातीति भाव:।
विपक्षपाते वीतरागे दिषये गुणाभ्यसूया गुणासहिष्णुतेव । सं हि समदर्शी द्विष-
स्तमपि न देष्टीति भावः | अगोचरे5वास्य नसागो चरे बह्मणि वागिव | 'यतो वाचो
निवतेन्ते अप्राप्य मनसा सह! इति श्रुतेरिति भाव: । शराणां शक्तिः शितिक-
ग्काये शिवशरीरे विषये उपरेम उपरता। तस्वाक्षोभ्यमहिमत्वादिति भावः ।
परवेमाषाकमंकात' इत्यस्थ वेकल्पिकत्वास्पक्ष आत्मनेपदम् । माकोपमा ॥
३ 'निवापयिष्यन् इति पाठःः * अृभह इति पाठ: रे बनावरुद्ध? इति पाठः-
४ 'घमेरश्मिः' इति पाठः. ५ 'स ध्वानयन्'; अ्रध्वानयन्! इति पाठौ.
सप्तदश। सर; । २७९
उमापर्ति पाण्डसुतप्रणुन्नाः शिलीमुखा न व्यथयांबभूवुः ।
अभ्युत्यितस्थाद्रिपतेनितम्बमर्क्स पादा इब हैमनस्थ ॥ १२ ॥
डसेति ॥ पाण्डुसुतेन प्रणुन्नाः प्रक्षिप्ताः शिल्ी शल्य मुखे येषां ते शिली-
सुखा बाणा उम्रापति शिवमश्युत्यितस्थास्युन्नतस्थाद्विपतेनिंतस्ब॑ कटकम् ।
हेमन्ते भ्रवस्य हेमनस्य । 'सर्वेत्राण्व तलोपश्र' इत्यण्प्र्ययः तकारलोपश्व ॥
अर्केस्य पादा रइमय इव । 'पादा रश्म्यद्वितुर्याशा:” इत्यमरः । न व्यथयांब-
भूजुः । “मध्ये स्थितस्यासुमतां समूहमकंस्य” इति पाठान्तरे मध्ये स्थितस्य
हैमनस्थारकंस्य पादा: किरणा असुमतां प्राणिनां समूहमिवेति न दुःखमुस्पादया-
मासुरिति योजना ॥
संग्रीयमाणो5नुबभूव तीत्र पराक्रम॑ तस्य पतिगंणानाम् ।
विषाणभेद॑ हिमवानसब्ं वप्रानतस्थेव सुरद्विपस ॥ १३॥
समिति ॥ गणानां पति: शिवस्तीन तस्वाज़ुनस्थ पराक्रम वप्रे रोधस्थानतस्थ
परिणतस्यथ । तटप्रहारिण इत्यथे: । सुरद्विपस्थासह्यं विषाणभेद दन्तप्रहारं हिम-
चानिव संप्रीयमाण: संह्यज्ननुबभूवानुभवति सम । तस्वाक्षोभ्यत्वादनुजिशधृक्षु
स्वाचेति भाव: ॥
तस्मे हि भारोद्धरणे समर्थ प्रदायता बाहुमिव प्रतापम् ।
चिरं विषेहेदमि भवस्तदानीं स कारणानामपि कारणेन ॥ १४॥
तस्मे होति ॥ तस्मे पाथोय भारस्य भूभारस्योद्धरण डद्वहने समथ प्रताप
बाहुमिव । अवष्टम्मतयेति शेष: । अन्यथा भारोह्नइनस्थ दुष्करस्वादिति भाव: |
वर प्रतापः प्रभावश्र यत्तेज: कोशदण्डजस! हत्यमरः । प्रदास्यता चवितरिष्यता
कारणानां बक्षलादीनामपि कारणेन जनकेन देवेनब सो5मिभदो5जुनपरिभवस्त-
दानीं चिरं विषेददे सोद: | वात्सल्यादिति भावः ॥
अथ त्रिमिर्भंगवदुभिप्रायमाविष्कुव श्वतुभि: कझापकमाह---
प्रत्याहतीजाः ऊकैंतसत्तवेगः पराक्रम॑ ज्यायसि यस्तनोति ।
तेजांसि भानोरिव निष्पतन्ति यशांसि वीर्यज्वलितानि तस्य ॥१५॥
प्रद्याइतेति ॥ प्र्याहतीजा: परेण प्रतिदृतववछः सजल्नपि कृतसच्त्ववेग:ः कृतो-
स्पाइातिशयः सन््यः पुमाहायायसि स्वस्मादप्यधिके पराक्रम तनोति तस्थय पुंसो
भआनोरकंस्य तेजांसीव वीर्यण शोर्यण ज्वलितानि प्रकाशितानि यश्ांसि निष्प-
तन्ति । उद्धवन्तीतयथे: । द्वीनस्याधिकाभियोगो यशस्कर इति भावः ॥
ततः किमिस्यत आह---
इृष्टावदानाबथतेजरिलोकः ग्रध्वंसमेति व्यथिताचर तेजः ।
तेजोविहीनं विजहाति दर्पः शान्तार्चिष दीपमिव अ्काशः ॥१६॥
१२ 'अभ्युब्छितस्यों श्ति पाठःः २ “भारोइइने! इति पाठः ४ प्रसेहेः इति पाठ
४ 'क्षतों इति पाठः- ५ विलोकः इति पाठ: ६ 'प्रजद्यति' इति पाठः-
२५० किराताजुनीये
इष्टेति ॥ दृष्टवदान मदत्कमे यस्य तस्माहुष्टावदानाहुष्टपारुषादरिलोकः
शत्रुजनो ब्यथते बिमेति । व्यथिताद्धीतात्तेजः श्रध्वंस नाशमेति | तेजोबिहीन
दर्ष उत्साह: शान्ताचिषं निवाणज्वारू दीप॑ प्रकाश इब विजहाति त्यजति॥
ततः प्रयात्यस्तमदावलेप; स जय्यतायाः पदवीं जिगीषोः ।
गन्धेन जेतुः प्रमुखागतस्य प्रतिद्विपस्येव मतद्भगजोघः ॥ १७ ॥
तत इति ॥ ततो दुर्पद्वान्यनन्तरमस्तों क्षय गतो मदावलेपो मदगरवों यस्य
सो5रिलोको गन्धेन मद्गन्धेनेव जेतुर्जयनशीलूस्थ । शीलार्थे तृच्प्रययः |
प्रसुखागतस्याभिमुखागतस्य॒प्रतिद्विपस्थान्यो मतज्ञजोघो मत्तगजसमूहट इय
जिगीपोर्नायकस्य जय्यतायाः पद॒वीं प्रयाति प्राप्नोति । विजिगीषुणा जेतु शकयो
भवतीत्यर्थ: । 'क्षय्यजय्या शक्यार्थे! इति निपातः | अन्न कछोकद्ठये ज्यायसि
पराक्रमकरणादीनां पूर्वपूर्वस्योत्तरोत्तर प्रति कारणत्वकथनात्कारणमाछाख्यो-
उलंकार: । लक्षण तृक्तम् ॥
एवं प्रतिद्न्द्रिषु तस्य कीर्ति मोलीन्दुलेखाविशदां विधासयन् ।
इयेष पयोयजयावसादां रणक्रियां शंभ्रुरनुक्रमेण ॥ १८ ॥
एवमिति ॥ एवमुकरीव्या प्रतिद्वन्द्विषु प्रत्यर्थेषु मध्ये तस्याजुनस्य मोलीनदु-
लेखाविशदां कीति विधास्यन्करिव्यन्ननुक्रमेणाविपयासेन पर्योयेण जयो5बसादो
भज्ञश्न तो जयावसादी यस्यां तां पर्यायज्यावसादां रणक्रियामियेषेच्छति स्म |
जयानन्तरं भड्गो भद्ञानन्तरं जय इति पर्यायाथथे: | तस्य विपर्यासो5न्यतरनेर-
न्त्य तदभावो5नुक्रम हत्यपानरुक्यम् ॥
मुनेर्विचित्रेरिषुमिः स भूयान्निन्ये व्श भूतपतेबेलोघः ।
€ भावरि
सहात्मलाभेन समुत्पतद्धिजांतिखभावरिव जीवलोकः ॥ १९ ॥
मुनेरिति ॥ मुनेर्विचित्ररिपुभिः स भूयानसंख्यो भूतपतेबंलोघ आत्मछासेन
जन्मना सद्ट समुस्पतद्धिराविभवद्धिः। आजन्मसिद्धेरित्यथें: । जातयो गोत्वम-
नुष्यत्वादय:, स्वभावा जातिनियता धर्मास्तर्जातिस्॒भावे्जीवछोकः प्राणिजात-
सितर वश निन्ये नीतः | कमेणि लिटू | प्राणिनो जातिधमौनिव गण सुनिश-
राज्मातिकमितु शेकुरिदथे: ॥
वितन्वतस्तस शरान्धकारं त्रस्तानि सैन्यानि रव॑ निशेम्यु) |
प्रव्षेतः संततवेपथूनि क्षपाधनस्येव गयां कुंडानि ॥ २०॥
वितन्वत इति ॥ त्रस्तानि सेन््यानि संततवेपथूनि निरन्तरकम्पानि गयवां
कुलानि बृन्दानि प्रवर्षतो दृष्टि कुर्षतः क्षपाघनस्थ राप्निमेघस्वेव शरेयों5न्घका«
रस वितन्वतो विस्तारयतस्तस्थ मुने: संबन्धिन रवें शरवर्षघोष॑ निशेमुः झुथशुतुः ।
न तु किंचिदरझ्ुः । चेष्टा तु दूरापास्तति भावः ॥
33-3० त-मकन--»»नन-,
१ “गन्धद्वि पस्य” इति पाठः २ 'बालेन्दु' इति पाठः«
सप्तदश; सगेः । ४६५१
स सायकान्साध्वस विष्ठुतानां क्षिपन्परेषामतिसौष्टवेन ।
शशीव दोषाइतलोचनानां विभिद्यमानः पृथगाबभासे ॥ २१ ॥
स दति ॥ अतिसोष्ठवेनातिछाघधवेन सायकाब्शरानिक्षिपन्सो5जुनः साध्वसेन
'विज्ठुतानां आन्तानां परेषां द्विबां दोषेण काचकामलादिरोगेणावृतलछोचलनानां
दुष्टचक्षुपां शशीव प्रथग्विभिद्यमान जाबभासे | यथा सदोषचक्षुपेकश्नन
नानेव छक्ष्यते तद्ददेको5प्यनेक हव दृष्ट इति भावः ॥
क्षोमेण तेनाथ गणाधिपानां भेद ययावाकृतिरीश्वरस ।
तरड्कम्पेन महाहदानां छायामयस्येव दिनख केतु: ॥ २२१
क्षोमेणेति ॥ अथ गणाघथिपानां संबन्धिना तेन क्षोमेण कम्पेनेश्वरस्याकृति-
राकारों सूर्तिमेहाद्ददानां तरज्शरकम्पेन छायामयरथ प्रतिबिम्बरूपस्य दिनस्य क्तु-
दिंवाकरस्थाकृतिरिव भेद बिकारं ययी प्राप । स्॒र्य निर्विकारोडपि प्रतिमासूर्य-
वत्परसंसगात्तथा प्रतीयत इलर्थः ॥
यदि देवो5पि जिक्ृृतस्तहिं कोपः कि न कृतः । ततन्नाह---
ग्रसेदिवांस न तमाप कोपः कुतः परसिन्पुरुषे विकारः।
आकारवेषम्यमिदं च भेजे दुर्लेक््य्चिह्ा महतां हि बृत्तिः ॥२३॥
प्रसेदिवांसमिति ॥ प्रसेदिवांसमजुन प्रति प्रसन्नचित्त त॑ देद॑ कोपो नाप न
ग्राप । तत्राप्यनुअई ययाविति भाव: । तत्न हेतुः---परस्मिन्पुरुषे परात्मनि देवे ।
. झ्वतो निर्विकार इत्यर्थ: | विकारः कोपरूपः कुतः । न कुतश्रिदित्यरथेः | ननु तस्य
निर्विकारस्य कर्थ बहिराकारमेदः कारणाभावादिति चेन्न विज्य इत्याइ--ह॒द
पूर्वोक्तमाकारवैषम्यं च भेजे । किंतु केनापि कारणेन न कुप्यतील्यर्थ: । नन्नु निर्वि-
कारे कुत भाकारभेद्स्तत्राइ--महतां वृत्तिश्रेष्टा दुलेक्ष्यचिह्ना दुग्रेह्देतुका हि ॥
वैषम्यमे वाह---
विस्फार्यमाणस्थ ततो अुजाभ्यां भूतानि भरत्रां धनुरन्तकल ।
भिन्नाझृति ज्यां दव्शुः स्फुरन्तीं कुद्धण जिद्यामिव तक्षकस ॥२४॥
विस्फार्यमाणस्येति ॥ ततो5ननन््तरं भूतानि भरना भूतपतिना । भ्वजस्तृच्प्र-
त्ययः । अत एवं “न छोक-!? इत्यादिना पष्टीप्रतिषेधः | भुजाभ्याम् । कठेकर-
णयोस्तृतीया । विस्फायमाणस्यथाकृष्यमाणस्थ धनुरन्तक इव तस्थ धनुरन्तकस्य
संबन्धिनीं स्फुरन्ती चलन्तीमत एवं भिन्ना द्विघेव इश्यमानाकृतिर्यस्यास्तां ज्यां
घनुगुणं क्ुदस्थ तक्षकसयथ नागत्रिशोषस्थ जिद्धामिव दृदओआ॒ः । द्विधासावाद्धयकर-
ध्वाचेति भाव: ॥
सव्यापसव्यध्वनितोग्रचापं पार्थ' किराताधिपमाशशक्ढे ।
पयायसंपादितकर्णतालं यन्ता गज व्यालमिवापराद्ध: ॥ २५॥
२ 'भतुंए इति पाठः- २'रजो वा! इति पाठः ३ 'रजोभुजास्थाम! इति पाठर-
४ “वेषम्य? इति पाठः-
२५२ किराताजुनीये
सब्येति ॥ पार्थ: सव्यापसब्याभ्यां वामदक्षिणयतिभ्याँ ध्वनित गादिवसुप्र-
चाप येन त॑ किराताधिपम् । अपरादः अ्रमत्तो यन्ता पर्यायेणायोगपश्चेन संपा-
दितः कर्णयोसखाल आस्फालन येन त॑ व्यालं दुष्टम्ू । “'मेद्यलिज्ञ: शठे व्यालः?
इत्यमरः । गजमिवाशशझ्ले । तच्चापचातुर्य दर्शनाहुजयः को 5प्ययमनर्थकरश्वेति
शड्लितवानित्यथेः ॥
निजमिरे तरस हरेषुजालेः पतन्ति इन्दानि शिलीमुखानाम ।
ऊजस्िभिः सिन्धुप्ृखागतानि यादांसि यादोभिरिवाम्बुराशेः २६
निजन्नचिर इति ॥ हरेषुजालेस्तस्याजु नस्थ पतन्त्यागच्छन्ति शिलीमुखानों
शराणां बृन््दानि । ऊर्जस्विभिः प्रबलेरम्बुराशेयांदोभिजेलग्राहैः सिन्धुमुखेन
नदीमुखेनागतानि यादांसीव निजप्मिरे हतानि ॥
विभेदंमन्तः पदवीनिरोध॑ विध्वंसनं चाविदितग्रयोगः
नेतारिलोकेषु करोति यद्यत्त्तच्काराख शरेषु शंत्ु) ॥ २७॥
बिभेदम्रिति ॥ अन्तर्विभेदं व्यूहविश्केषणमुपजापं व पदवीनिरोध मार्ग एव
प्रतिबन्धनमन्यतन्न त्वासारप्रसारप्रतिबन्ध विध्चंसन खण्डन दुर्गेलुण्डनदाइादिक
चेत्यादि यद्यक्नेता नायको जिगीषुरबिदितप्रयोग: संबृतमन्नस्वादविज्ञातोपायप्र-
योगः सन्नरिलोकेपु शत्रुकुलेषु करोति तत्तच्छ भुरविद्तिप्रयोगो5ज्ञातबाणसंधघान
मोक्षादिकः सन्नस्याजुनस्थ शरेषु चकार कृतवान् | कतेरि लि । कछेषालंकारः ॥
सोढावगीतग्रैथमायुधस्य क्रोधोज्झ्ितेवेंगितया पतद्धिः।
छिन्नेरपि त्रासितवाहिनीकेः पेते ऋतार्थरिव तस्य बाणेः ॥ २८॥
सोढेति ॥ सोढानि पररवगीतानि गर्दतानि प्रथमायुधानि सर्वोत्सृष्टबाणा
यस्य तस्याजुनस्य संबन्धिमिः क्रोधोज्झिते: पूर्वबाणवफल्यात्कोपेन त्यक्ते: । अत
एवं वेगितया वेगेन पतद्निगेति कुवेद्धि: अतएव छिल्नरपि त्रासिता वाहिन्यो
येस्तेरत एवं कृतायेरिव बाणेः पेते । भावे लिट् । वस्तुतरत्वकृतार्था एवेत्यर्थ: ॥
अलंकृतानामजुताशुणेन गुरूपदिशं गतिमाखितानाम् ।
सतामिवापरणि मार्गणानां भड्ढः स जिष्णोभ्ृतिमुन्ममाथ॥ २९॥
अलमिति ॥ ऋजुता5वक्राकार॒त्वमवक्रन्नीलत्व॑ नव सेव गुणस्तेनारूुंकृतानां गुरु-
मिधेनुर्विद्यागुरुभिधेम शास्त्रगुरुमिश्रो पद्ष्टां दुर्शितां गति गमनमाचारं चास्थि-
तानां प्राप्तानां मागेणानां शराणां सर्तां साधुनामिवा3पर्वण्यग्रन्थो । अन्यज्रप्र-
स्तावे । अकाण्ड हत्यथे: । 'पर्व स्थादुत्सवे अन्थो प्रस्तावे छक्षणास्तरे! इति
विश्व: | स डेधरकृतो भड्गइछेदो व्यसन च जिष्णोरज्ञुनस्थ कस्यचिजित्वरस्य च।
“जिष्णु: शक्रे धनंजये । जित्वरे! इति विश्व: । €॒ति पेय॑मुन्ममाथ। जद्दारेलर्थेः ।
अकाण्डे साधुविपत्तिदशनादिव शरभन्जदशनादेय भड्ो 5भूदित्यथे: ॥
१ 'चास्य' इति पाठः... २ 'तेजखिमि: इति पाठः....३ “अर्णैबस्यथ' इति पाठः-
४ “विच्छेट्म! इति पाठः ५ 'प्रध्वंसनम” इति पाठः ६ जेता? इति पाठः- ७ 'प्रमया-
युधस्य इति पाठः-
सप्तदश; सर्गः । २७५३
बाणच्छिदस्ते विशिखाः खरारेरवाद्युखीभूतफलाः पतन्तः ।
अखण्डितं पाण्डवसायकेम्यः कृतस सद्यः प्रतिकारमापु: ॥३०॥
बाणेति ॥ बाणच्छिदः पार्थशरच्छेद्नस्ते स्मरारेविंशिखा अवाज्युख्ीभूतफा
बिमुखाआ विफलाश्व सन््तः पतन्तः पाण्डवर्सायकेभ्यः । क्रियाआहणाश्वतुर्थी ।
पाण्डवर्सायकानां कृतस्य फलभज्ञरूपस्य स्वकमेण: सद्योड्खण्डित प्रतिकारमापु: ।
अत्युत्कट कमें सद्चः द्शवतीति भावः ॥
पुनरजुनस्थ जयमाइ---
चित्रीयमाणानतिलाघवेन प्रमाथिनस्तान्भव्रमार्गणानाम् ।
संमाकुलाया निचखान दूरं बाणान्ध्वजिन्या हृदयेष्बरातिः ॥ ३१॥
वित्रीयमाणानिति ॥ अरातिरजुनो5तिलाधवेनातिशीधघरस्वाचित्री यमार्णाश्रिश्र-
माश्चर्य कुर्वाणान् । 'नमोवरिवश्चित्रडः क्यच्! । भवमार्गणानां प्रमाथिनः खण्ड-
यतस्तानबाणान् । समाकुछायाः संझुभिताया ध्वजिन्याः: सेनाया हृदयेषु दूर
गा निचसान निखातवान् ॥
तस्थातियल्ादतिरिच्यमाने पराक्रमेउन्योन्यविशेषणेन ।
[4 ०५: ।
हन्ता पुरां भूरि प्षत्कवर्ष निरास नेदाघ इवाम्बु मेघः ॥ ३२२॥
तस्पेति ॥ तस्वाजुनस्यथ पराक्रमे5तियक्ाद्धेतोरन्योन््यस्य विशेषणेनातिशयक-
रणेनातिरिच्यमान उत्क्ृष्यमाणे सति पुरां हन्ता त्रिपुरविजयी हरो भूरि प्रभूतत
पृषत्कवर्ष बाणवर्षम् । 'पृषत्कबाणविशिखा: इत्यमरः । निदाघे भवो नेदाघों
मेघो5स्थुवाहो 5म्बु जरूमिव निरास मुमोच । भस्थतेलिंद । निदाघम्रहर्ण वर्षण-
स्थातितीबत्वधोतनाथेम् ॥
अनामृशन्तः क्चिदेव मर्म प्रियेषिणालुप्रहिताः शिवेन ।
सुहत्ययुक्ता इव नर्मवादाः शरा सुने: प्रीतिकरा बभूबुः ॥ रे३ ॥
अनामरूशन्त इति ॥ प्रियेषिणा प्रियचिकीपषुणा शिवेनाजुप्रहिताः प्रयुक्ता अत एव
क्चिदिव ममोनाझुशन्तो5स्पृशन्तः शराः सुहन्मित्रे सोडपि प्रियेषी तेन प्रयुक्ता
उच्चारिता नर्मवादाः प्रियवादा इव मुनेरजुनस्थ भीतिकराः प्रीतिजनका बभूवुः ॥
अखेः समानामतिरेकिणीं वा पश्यज्निंपृणामेपि तस्य शक्तिम् ।
विषादवक्तव्यबलः प्रमाथी खमाललम्बे बलमिन्दुमोलिः ॥३४॥
अद्चेरिति ॥ अख्त्रे: स्वायुवे: समानां तुल्यामतिरेकिणीं ततो5घिकांँ वा तस्व
मुनेरिषूणामपि शक्ति परयन्विषादेनोत्साहभड्जेन वक्तव्यानि निर्वाध्यानि बहानि
सैन्यानि यर्य स प्रमाथी शत्रुमदेन इन्दुमोलिमद्ादेवः स्व बलमास्मीयय महि-
मानसालकछग्बे स्वसामथ्यमवरूम्बितवान् ॥
१ 'शद्वाकुलाया! इति याठ5ःः २ “जिष्णु: इति पाठः-. है निदाघम इति पाठ»
४ “रिपुणाम्? इति पाठः-. ५ अथों इति पाठः-
२५४ किराताजुनीये
ततस्तपोवीर्यसमुद्धतस्य पारं यियासोः समराणवस्थ ।
महेषुजालान्यखिलानि जिष्णोरके! पयांसीव समाचचाम ॥। ३५॥
तत इति॥ ततो महिमप्राहुमोवानन्तरं देवस्तपो वीया भ्यां समुद्धृतस्य प्रगल्भस्य
समर एवार्णवस्तस्य पारमन्तं ग्रियासोर्जिंगमिषोजिंष्णोरजुनस्थाखिकानि महेषुजञा-
छानि समग्रवाणसमुदहानकं:ः सूर्य: पर्यांसीव जलानीव समाचचाम संजद्वार ॥
रिक्ते सविख्रम्भभथाजुनस्थ निषड्भवक्रे निषषात पाणिः ।
अन्यद्विपापीतजले सतषषे मतद्भजस्येच नगाइमरन्प्रे ॥ ३६॥
रिक्त हृति ॥ अथ बाणान्तधानानन्तरमजुनस्थ पाणिः करो रिक्ते बाणशन्ये
निषज्ञवक्रे तूणीरमुखे3न्यद्विपिन गजान्तरेणापीतजले पीततोये नगस्थाचलूस्या-
इमरन्प्े शिलागर्ते | प्रदर इत्यथेः | सतर्ष सतृष्ण यथा स्थात्तथा मतड़जस्य
पाणिलक्षणया कर इव सविस्रस्भं सन्तेव बाणा इति सविश्वा्स निपपात ॥
च्युते स तसिन्निषुधों शराथांछूस्तार्थसारे सहसेव बन्धों ।
तत्कालमोघग्रणयः ग्रपेदे निवाँच्यताकाम इवाभिमुुख्यम् ॥| ३७॥
च्युत इति ॥ शरा एवार्थों धन तस्माथ्युते अ्रष्टे तस्मिज्षिषुधो निषज्ञे सहसा
झटिति ध्वस्ताथेसारे5काण्डे नष्टघनसारे बन्धाषिव तत्काले मोधो बितथः प्रणयः
प्रीतियेस्य सः । तत्कालकृतब्यथप्राथेन: । पूष कृताथे एवेति भावः | स पाणिः।
लिवांच्यतां कृतज्ञस्वापवादराहित्य॑ कामयत इति निर्वाच्यताकामः | 'शीलिका-
मिभध्ष्याचरिम्यो णः” । स इवेस्युस्पेक्षा । आभिमुख्य प्रपेढे । यथा कश्रिस्कृतक्ष-
सत्काले5कृतोपकारमपि बन्धुं पुर्वोषकारस्मरणास्पुनः पुनरनुबन्नाति तद्गदित्यर्थः ॥
आधइयामास गतागताभ्यां सावेगमग्राडुलिरस्य तृणो |
विधेयमार्गे मतिरुत्सुकस्य नयग्रयोगाविव गां जिगीषोः ॥ ३८ ॥
आधट्यामासेति ॥ अस्य मुनेरम चासावड्डुलिश्रेत्यग्राहुलिः । “हस्ताग्राग्रह-
ख्तयोगुणगुणिनो भदामेदाव! इति वामनः । विधेयमार्गे कतेव्यान्वेषण उस्सु-
कर्य प्रवृत्तस्य गां भुवं जिगीषोर्नायकस्य मतिडेंद्धिनेयः षाहुण्यं प्रयोग डपा-
यस्तो नयनप्रयोगाविव तूणों निषज्गो सावेग॑ ससंभ्रमम् । 'इश्टनिष्टागमाज्षाने
आवेगश्रित्तसंअमः” इति शाश्वतः । गतागताभ्यां यातायाताभ्यामावापोद्वापाभ्याँ
चाधघटइयामास । अन्यश्न तु वितकंयामास । शरप्रहणाय पुनःपुनस्तूणयोः पार्णि
व्यापारयामासेत्यर्थ: ॥ रा |
बभार शून्याकृतिरजुनस्तो महेषुधी वीतमहेषुजालो ।
युगान्तसंशुष्कजलो विजिह्मः पूर्वापरों लोक इवाम्बुराशी ॥३९॥
बभारेति ॥ श्ून्याकृतिरिष्टनाशाज्षिस्तेजस्करूपो5जुनस्तो वीतमद्देषुजाली वी-
तानि गतानि महेषुजञाछानि ययोस््ता महेषुधी मद्दानिषज्ञो विजिज्व: झून्यो छोको-
१ “वन्य” इति पाठःः २ सावेशम? इति पाठः- ३ “उन्मुखस्थ” इति पाठः-
सप्तदश: सगेः । २५५
युगान्ते संशुष्छजछो । 'झुषः कः? इति निष्ठातकारस्य ककारः । पूर्कापरावग्वुराशी
झमुद्राविव बभार ॥
तेनानिमित्तेन तथा न पार्थस्तयोयथा रिक्ततयानुंतेपे |
खामापदं प्रोज््य विपत्तिमगम्मं शोचन्ति सन््तो घ्ुपकारिपेक्षम्॥४०॥
तेनेति ॥ पार्थेस्तयोस्तृणयो रिक्ततया हेतुना यथानुतेपे झुझ्ोच तथा तेनानि-
मित्तेन बाणक्षयरूपेण दुर्निमित्तेन न झुशोच । तथा हि । सन्तः स्वामापद
प्रोज्श्य विसृज्य विपत्तिमझमुपकारिणां पक्ष वर्ग शोचन्ति | स्वष्यसनापेक्षया
परकीयव्यसनसेव सतामनुतापकमित्यथः ॥
प्रतिक्रियाये विधुरः स तसात्कृच्छेण विश्लेषमियाय ह्स्तः ।
पराझ्युखत्वेडपि कऋतोपकारात्णीमुखान्मित्रकुलादियायः ॥ ४१॥
प्रतीति ॥ प्रतिक्रियाये बिघुरः प्रतिकर्तुमसमर्थ: । 'तुमर्थात् भाववचनात इति
चतुर्थी । अज्ुनस्य स हस्तः पाणिः । पराज्मुखत्वेडषपि तत्काछवेमुख्येडपि कृतोप-
कारात्तस्मात्तणीमुखान्मित्रकुलादार्य: साधु: कृतज्ञ इव । 'भारय: साधुकुलीनयो:?
इति विश्व: । कृच्छेण महाकष्टेन विश्षेषमियाय । गोरादित्वात्तण शब्दान्डीष् ॥
भतुरजन्ने
पश्मात्किया तृणयुगस्य भतुर्जज्ञे तदानीमुपकारिणीव ।
संभावनायामँधरीकृतायां पत्युः पुरः साहसमासितव्यम्र ॥ ४२ ॥
पश्चादिति ॥ तदानी भतुः स्वाम्रिन: । कतेरि षष्ठी । पश्चास्क्रिया पृष्ठतःकरण
तूणयुगस्योपकारिणीवोपकारिकेव जज्ले जाता । तथा हि । संभावनायां स्वयो-
ग्यतायामधरीकृतायामफलीकृतायां पत्यु: स्वासिनः पुरोध्म आसितब्यमासित
स्थिति: । बहुलुगहणाद्धावे तथ्यप्रत्ययः । साहस न क्ष्म न योग्यम् । भर्त्रा
संभावितस्थावसरे5नुपकर्तुरनुजीबिनस्तत्सांमुख्यमनुचितमित्य थे: ॥
| क्षिप्तमहेषु + गेहे श्रेम॑मंसु
त॑ शंभुराक्षिप्महेषुजाल लोहेः शरेममंस निस््तुतोद ।
हतोत्तरं ततल्वविचारमध्ये वेक्तेव दोषेगुरुभिर्विपक्षम् ॥ ४३ ॥
: तमिति ॥ शंभुराक्षिप्तान्याइतानि मदहेषुजाछानि यस्थ त॑ मुर्नि तश्ववियार-
अध्ये वादमध्ये हृतोत्तरं निरुत्तरीकृतं विपक्ष प्रतिवादिन वक्ता वादी शुरुमिदों-
बेनिंप्रहस्थानिरिव छोहैलोहमयेः शरमेमेसु निस्तुतोद् ब्यधयामास ॥
ज्वलन्मणिद्योतितहेमलेखम् €ः
जहार चास्ादचिरेण वर्म ऊ ।
चण्डः पतंगान्मरुदेकनीलं तडित्वतः खण्डमिवाम्बुदस्य ॥ ४४ ॥
जहारेति ॥ कि च्। अस्मान्मुनेरचिरेण शीघ्र ज्वर्द्धिमणिमिश्योंतिता हैस्पः
सोवण्यों लेखा यरय तत्तथोक्त वर्म कवचम्। चण्डो मरुप्पवनः पतज्ञात्सूयोंदेक-
१२ 'शुशोच! इति पाठ« २ बगेम” इति पाठः. ई विफलीकृतायाम्| 'झपरीकृतायाम्”,
इति.पाडी- ४ “विचारमार्गे; विचारणायाम? इति पाठो. ५ वबादीव” इति पाठ:
६ 'हेमलेखम् इति पाठः« | ह
२५६ 'किराताजुनीये
नी केवकक्ृष्णवर्णम् । “एके म्रुख्यान्यकेवछा:ः इत्ममरः । तडित्वतस्तडियु-
रस्यास्वुदस्य खण्डमिव जहार | तदा भगवन्मायया झुक्तकक्ुको मुनिर्मेघनि-
मुक्त: सूर्य इव दिदीपे इति भावः ॥
अथ युग्मेनाइ---
विकोशनिर्धोतनोर्महासेः फणावतश्र त्वचि विच्युतायाम् ।
प्रतिद्चिपाबद्धरुपः समर नागस्य चाक्षिप्रमुखच्छदय ॥ ४५॥
बिकोशेति ॥ सो5ज्ञुनः । तनुं श्रायत इति तलुत्न वे । “आतो<5नुपसमें कः?
इति कप्रत्ययः | तेन बिना । विकोशः कोशादुद्धतो निर्धोतवनुः शाणोछ्लीढ-
मूर्ति: । तठो विशेषणसमासः । तस्य विकोशनिधोंततनोमेंद्यासेमेहाखड़स्थ तथा
त्वचि बिच्युतायां सत्यां फणावतश्र मुक्तकब्बुकस्याहेश्व प्रतिद्विपे प्रतिगज जआाब-
दुरुषो बद्कोपस्य समक्ष प्रतिगजस्थाअ भाक्षिप्तमुखच्छद्स्थ निरस्तमुखावरणस्य
नागस्य गजस्य व ॥
विबोधितस्थ ध्वनिना घनानां हरेरपेतस च शैलरन्ध्रात् |
निरस्तधूमस्य॒ च रात्रिवह्नेविना तनुत्रेण रुँचि स भेजे ॥ ४६ ॥
विदोधितस्पेति ॥ घनानां ध्वनिना गर्जितेन विदोधितस्थ । शेलरन्भात्कंद्रा-
दपेतस्य निष्क्रान्तस्थ हरेः सिंहस्थ च | तथा निरस्तधूमस्य गतधघूमस्य रात्रिवद्धेश्व
रुचि शोभों सेजे । एतेनास्य तीक्षणल्ववेरनियोतनस्वरणदु्मेद्स्वमनस्वित्वतेजस्वि-
स्वान्युक्तानि । अन्न रुचिमिव रुचिमिति साइश्याक्षेपादुर्सभव८स्तुसंबन्धी
निदर्शनालंकारों माऊया संसृष्ट: ॥
अचित्ततायामपि नाम युक्तामनूर्थ्वतां प्राप्य तदीयकृच्छे ।
महीं गतो ताविषुधी तदानीं विवत्रतुश्रेतनयेव योगम् ॥ ४७ ॥
अचित्ततायामिति ॥ तदानीं कवचपतनसमये महीं गताविषुधी निषज्ञाव-
चित्ततायामप्यचेतनत्ये 5पि तदीयकृच्छे स्वामिब्यसने युरक्तां योग्याम् । नाम किछ।
भश्रकिंचिस्करत्वादिति भाव: । अनुूध्वेतामवाब्युखत्व प्राप्य चेतनया प्राणिसाधार-
णक्कानेनेव योगं संबन्ध विवमतुरिवेत्युस्प्रेक्षा । अचेतनस्वेउ्प्यवाब्मुखत्वादिचेत-
नघमेयोगादिति भावः ॥
खितं विशुद्धे नमसीब सत्वे धाम्ना तपोवीयंमयेन युक्तम् ।
शख्राभिषातैस्तमजस्रमीश्षस्त्वश्ट विवखन्तमिवोहछिलेख ॥ ४८ ॥
स्थितमिति ॥ जिशुद्धे निमेले नससे सस्वे सत्वगुणे स्थित तपोवीसेमयेन
शपोवीयोम्यासागतेन धाज्ना तेजसा युक्त तमजुनमीशस्स्वष्टा विश्वकर्मो बिव-
स्वस्तं सूर्यमिवाजस्र निरन््तरं शस्रामिघातेः शस््रकर्षणेरुछिडेख ततक्ष ॥
१ 'निधूतों इति पाठ: २ 'सरोपम् शते प्र: है रूचज्! शते प्रदःः ४ छेमे
इति पाठ: ८
सप्तदशः सगः || २५७
संरम्मवेगोज््वितवेदनेषु गात्रेष बाधियेश्॒पागतेषु |
मुनेबभूवागणितेषुराशेलेहस्तिरस्कार इवात्ममन्युः ॥ ४९ ॥
संरम्भेति ॥ संरम्भवेगेन संभ्रमातिशयेनोज्छितवेदनेषु त्यक्रदुःखेषु गाश्नेषु
बाधिय सेमित्यमुपागतेषु सत्सु न गणिता इषुराशयो येन तस्यागणितेषुराशेमुंने-
रजुनस्थात्ममन्यु: स्वकोपो छोहस्य विकारो छोट्ट: कार्ष्णायसः तिरस्क्रियत आ-
च्छाधतेइनेनेति तिरस्कारः कब्बुक इव बभूव । रोषवशान्न किंचिस्प्रहारदुःखम-
ज्ञासीदित्यर्थ: | फ्रोबेकवर्मणां वीराणां किमन्येलॉहमारैरिति भाव: ॥
श्रथ युग्मेनाह---
ततोअ्लुपूर्वायतबृत्तवाहुः श्रीमान्धरछोहितदिग्पैदेहः ।
आस्कन्द् वेगेन विमुक्तनादः क्षितिं विधुन्बन्निव पार्ष्णिघातैः ५०
तत इति ॥ ततो5नन्तरमनुपूर्वों पूर्वमनुगतो गोपुच्छाकाराबायतो दीघधों
बत्तो व्तुंडो च बाहू यस्य स श्रीमाब्शोभावान्क्षरक्तोहितदिग्धदेह: खबब्ुघिर-
लिप्तगात्र: । पाष्णिघातेश्वरणतलाघातेः । “तड़न्थी घुटिके गुल्फा स्त्रियां पाष्णिरध-
स्तयोः” इत्यमरः । क्षिति विधुन्वन्प्रकम्पयन्निव वेगेनास्कन्थाभिद्दुत्य विमुक्तनादः
सोउजुनः ॥
साम्य॑ गतेनाशनिना मधोनः शशाड्रखण्डाकृतिपाण्डरेण ।
शंझ्ठु बिभित्सुधनुषा जघान स्तैम्ब॑ विषाणेन महानिवेभः ॥ ५१॥
साम्यमिति ॥ मधोन इन्द्रस्याशनिना वजद्भरेण सह साम्य गतेन वज्कल्पेन
शशाइस्य खण्ड शकलरू तस्येवाकृतियस्य । तद्ृद्कमिलर्थेः । पाण्डुरं च । तद्॒दे-
वेति भावः | तेन शशाइखण्डाकृतिपाण्डरेण घनुषा शंभं बिनिस्सुभेत्तमिष्छुः
सन् । मद्दानिभो गजो विषाणेन दुन्तेन स्तम्बमिव जधान ॥
रयेण सा संनिदधे पतन्ती भवोड्भवेनात्मनि चापयष्टिः ।
समुद्भता सिन्धुरनेकमागों पेरे खितेनोजसि जहुनेव ॥ ५२ ॥
रयेणेति ॥ रयेण वेगेन पतन््ती सा चापयष्टिभवस्थ संसारस्योद्धव उत्पत्तिय॑-
स्मात्तेन भवोद्धवेनेश्वरेण पर ओजसि परसे ज्योतिषि स्थितेन जहुना राजर्षिणा
समुद्धतात्युत्कटानेकमार्गा त्रिस्नोता: सिन्धुर्गे्रेवात्मनि संनिदथे सम्यद्धिहिता ।
भ्न्तर्निछायितेत्यथ: ॥
विकार्सुकः कर्मसु शोचनीयः परिच्युतोदार्य इवोपचारः ।
विचिक्षिपे शूलभूता सलीरल स पत्रिभिदृरमद्रपातेः ॥ ५३ ॥
१ 'चेतनेषु! शति पाठःः २ “चार्षयंम! इति पाठः-. है. बभूव तस्थ? इति पराठः-
४ 'अगणिताहितेषोःः इति पाठःः.. ५ 'धातुदिग्धः; 'पहुंदिग्ध” इति पाठी. ६ पार्ि-
भागैः इति पाठःः ७ 'शश्ाइुलेखा' इति पाठः- ८ 'स्तम्भम्! इति पाठःः ९ परिख्ितेन?
इति पाठःः १० 'शोच्यूपूज्य/ इति पाठः- ,
कि० २३
२५०५८ किराताजुनीये
विकासुंक इति ॥ बिकामुंको भप्नचापोडत एवं परिच्युतोदायों दानवर्जित
डपचारः सत्कार इव कर्मसु रणक्रियासु कृत्येषु चर शोचनीयः शोच्यो5पूज्यश्र
सरवावष्टस्मेना भ भचित्तत्वाच्च सोउजुनः शूलभ्ठुता शिवेन सलील सद्देल यथा
तथा 5दूरपातरतिगाढप्रहारे: पत्रिभिः शरेदूरमस्यन्त विचिक्षिपे लुश्नः ॥
उपोड्कल्याणफलो5भिरश्षन्वीरत्रत पृण्यरणाअ्रमलः ।
जपोपवासेरिव संयतात्मा तेपे मुनिस्तेरिषुभिः शिव ॥ ५४ ॥
उपोढेति ॥ डपोठ्मासन्नं कल्याणफलमस्त्रछ्ा भरूप स्वर्गादिक व यसर्य स
वीरघतमाहवादनिदृत्तिरूप तीन तपश्चामिरक्षन्पालयन्पुण्यो यो रण एवाअमस्तत्र
तिष्ठतीति प्रुण्यरणाश्रमस्थः संयतात्मा नियमितचित्तो मुनिरजुनः कश्नित्त-
पस्दी च तेः शिवस्यथ महादेवस्थेपुमिः शरेजेपोपवासेरिव तेपे तप्तः । तपतेः
कमेणि लिटू ॥
सायसिद्रे नमन्येरतिदुस्तरं +
ततोःग्रभूमि व्यवसायसिद्धे! सीमा सः।
तेजःभ्रियामाश्रयमृुत्तमासि साक्षादहंकारमिवाललम्बे ॥ ५५ ॥|
तत इति ॥ ततश्रापान्तधा नानन्तरं सो5जुनो प्र भूमि विपदि गन्तब्यस्थानम् ।
शरण्यमित्यथे: । कुतः । व्यवसायसिद्धेयुद्वोद्रोगसिद्धेः सी मानमवधिम्। साधक-
तममित्यथे: । अन्ये: परेरतिदुस्तरं दुरतिक्रमं तेज:श्रियां प्रतापसंपदामाश्रयम् ।
हेतुमित्यथ: । उत्तमासि महास्तज्ञ म् । 'सन्महत्- इत्यादिना समासः । साक्षा-
दहकारं सबिग्रहमभिमानसमिवाललम्बे जग्माह ॥
शरानवद्चन्ननवद्यकमा चचार चित्र प्रविचारमार्गे! ।
हस्तेन निर्खिशभृता स दीप्रः साकोशुना वारिधिरूमिंणेव ॥५६॥
शरानिति ॥ अनवद्यकर्मा गह्मेकमो । “अवद्यपण्य-? इत्यादिना निपातः । शरा-
नवथन्खण्डयन्वीरोीं निं्च्रश्ग्टता खन्नयुक्तेन हस्तेन साकाशुनाकाशुसहितेनो-
मिंणा तरड्ञेण वारिधिरिव दीघो दीपितः सोउजुंनः प्रविचारमा्गें: खद्लिनां
गतिभेद्श्चित्र यथा तथा चचार ॥
यथा निजे वर्त्मनि भाति भाभिर्छायामयशथ्राप्सु सहखसतरश्मि) ।
तथा नंभखाशु रणेखलीषु स्पष्टद्धिमूर्तिदेहशे स भूतेः ॥ ५७॥
यथेति ॥ भाभिर्दी प्लिभिरुपलक्षितः । 'स्पुः प्रभारग्रचिरित्वज्भा भाइछविद्युति
दीक्षयः” इत्यमरः । सहस्तररिमिरकों यथा निजे वत्मेनि नभसि छायामय:ः प्रति
बिम्बरूप: सन्नप्सु स्पष्टद्धिमूर्तिभाति तथा सो5जुनो नभस्थाकारे रणस्थलीषु *
स्पष्टे & मूर्ती यस्य सः स्पष्टद्वि मूति:ः सन् भूतेगेंणदंइशे इृष्ट:ः। यथेको 5को नभर्रु
प्सु चानेक इबव इइयते तथा सो5पि दिवि भुवि चाझ्ुसंचाराश्योगपद्यअमादे
को5प्यनेक इव गणेई्ट इत्युस्प्रेक्षा ॥
७.०७५००--++ततह तन **+ *+
१ 'मद्दोपवासे:; 'अत्तोपवासै”” इति पाठो. २ 'प्रतिचार'ं इति पाठ: $ 'अतिदीए
इति पाठः. ४ 'अमन्नाशु' इति पाठःः ५ वनस्थलीषु' इति पाठर- ;
सप्तदश॥ सग३। २५९:
शिंवग्रणु्नेन शिलीमुखेन त्सरुप्रदेशादपवर्जिताड़ः ।
ज्वलझसिस्तस्थ पपात पाणेघ॑नस्थ वप्रादिव वेद्युतोडमिः ॥ ५८ ॥
शिवेति ॥ शिवेन प्रणुन्न: क्षिपत्तेन शिलीमुखेन त्सरुप्रदेशान्मुशिप्रदेशमवर्धि
कृत्या । “व्सरुः खन्नादिमुश्टो स्थात! इत्यमरः | अपवर्जिताज्नो रूनविग्नद्दोउसिः
खड्डस्तस्थाजुनस्थ पाणेः कराद्धनस्य मेघस्य वरप्रात्तटाहबुतो विद्यस्संबन्ध्यप्रिरिव
ज्वलन्पपात ॥
आश्षिप्तचापावरणेषुजालशिछन्नोत्तमासिः स मधेव्वेधृतः ।
रिक्तः प्रकाशश्र बभूव भूमेरुत्सादितोद्यान इब प्रदेश! ॥ ५९ ॥
आक्षिप्तेति ॥ भरक्षिप्तान्यपह्तानि चापावरणेषुजालानि घलुर्वेमेबाणसमूहा
यसय स छिज्नोत्तमासिरूंनमहाखड्ढो झथे रणे | “मधमास्कन्दन संख्यम” इत्यमरः ।
अवधूतो निरस्तः सो5जुन उत्सादितमुत्पाटितमुश्यान यस्य स भूमेः प्रदेशों भूमि-
भाग इव रिक्तः झून्यः प्रकाशो निःसंबाधश्व । इइ्य इति यावत् | बभूव ॥
स खैंण्डनं प्राप्य परादंमष॑ंवान्शुजद्धितीयोउपि विजेतुमिच्छया ।
परिरुग्णपादपां द्रवेतरेषां [।
ससज वृष्टि परिरुग्णपादपां द्रंवेतरेषां पपसामिवाश्मनाम् ॥। ६०॥
स इति ॥ पराप्परस्माच्छत्रो:ः । 'पूवोदिभ्यों नवभ्यो वा! इति पिकरुपादछ
स्मादादेशः । खण्डनं भड़ प्राप्यामपषवान्सो 5जुनो भ्रुजद्धितीयों श्ुजमातन्रसद्दाय:
सश्नपि विजेतुमिच्छया द्ववेम्य इतराणि तेषां द्ववेतरेषां कठिनानां पयसामिव ।
करकाणामिवेत्यथे: । अश्मनां संबन्धिनी परिरुग्णा भञ्नाः पादपा यया सातां
बृष्टि ससर्ज । अइमभिज॑घानेत्यथे: ॥
नीरेंन्ध॑ परिगरमिते क्षय एपत्कैभृंतानामधिपतिना शिलाविताने ।
उच्छायथगितनभोदिगन्तरालं चिक्षेप क्षितिरुहजालमिन्द्रसनुः ६१
नीरन्ध्रमिति ॥ शिलाविताने शिलाजाले भृतानामघिपतिना शिवेन बृषस्कै-
बोणे: क्षय परिगमिते नीते सीन्द्रसूनुरजुन उच्छायेणोत्सेघेन स्थगितमाच्छादिय
नभो दिशामन्तराल च येन तन्नीरन्भं सान्द्रम् | रोहन्तीति रुह्ा:। हृगुपधलक्षणः
#ंभत्यय: । क्षितो रुद्दा वृक्षास्तेषां जाले चिक्षेप प्रेरयामास । “उच्छाय गमितवति'
दति आमादिकः पाठः ॥
तिःशेष शकलितवल्कलाज्ञसारेः कुर्वद्धिवममितः कपायचित्राम् ।
ज्शानः सकुंसुमपह् वैनेगेस्तेरातेने बलिमिव रह्लदेवताम्यः ॥६२॥
: है पुस्तकान्तरे प्रथमद्वितीयपादयोव्य॑त्ययः.. २ “अमिभूत/ इति पाठः. ३ “उत्पादित:
४ 'वारित! श्ति पाठी. ४ 'खण्डनाम् इति पाठः. ५ अमर्षात्? इति पाठः- $ जवेन
भहए इति पाठःः ७ 'नीरन्ते! परिगमिते? 'नीरन्मैरुपगमिते! इति पाठी. ८ वनोबैश
इति पाठः- पि
२६० किराताजुनीये -
निःदोषमिति 0 इैशानः शिव: । शानचप्रत्ययः । निःशेष यथा तथा शकलि-
तानि वद्कछानि त्वचोउज्कानि शाखाः सारो मजा च येषां तैश्॑ंवममितः कषायो
यो राग: । खरसेन रअ्ननमिति यावत् । 'रागे क्राथे कषायो5सत्री” हृति वेजय-
न्ती । तेन चित्रां विचित्रवर्णां कृरषंद्धि: सकुसुमपलवैस्तेनंगेब्॑ंक्षे रम्भे रणरज्जे या
देवतास्ताभ्यो बलि पूजामिवातेने ॥
उन्मज़न्मकर दवामरापगाया वेगेन प्रतिमुखमेत्य बाणनद्ाः ।
गाण्डीवी कनकशिलानिभं श्ुुजाभ्यामाजप्ते विममविलोचनख वृक्ष
उन्मजजज्लिति ॥ गाण्डीव्यजुन उन््मज॑नुत्तरन्मकरो जलूग्रहविशेषो $मरापगाया
गज्जाया हव बाणनद्या बाणप्रवाहाहेगेन प्रतिमुखमभिसुखमेत्यागत्य कनकशिला-
निभम् । कनकग्रहण काठिन्यातिशयथ्ोतनार्थंम् । विषमविलछोचनस्य श्यम्बकस्य
वक्षो हृदय भुजाभ्यामाजन्ने ताडितवान् । अन्नात्मनेपद विचायेम्। “आड़े यम-
इनः” हत्यश्नाकमंकाधिकारात् 'स्वाड्रकर्मेकाच' इति वक्तव्यस्वात् । न व शिवस्य
प्रतिमुखमित्यन्ववास्कनकशिलानिर्भ कनकनिकषतुढ्य इयाम॑ खबक्ष आजलन्न
इत्यथ इति वाच्यमनोचित्याचरणात् । न हि युद्धाय संनद्धा निषुणा अपि मछाः:
स्ववक्षस्ताडनमाचरन्ति । कि तु स्वभुज्ञास्फालनम् । कि च। अनन्तरं वध्ष्यमा-
णभमवकर्तुकाधिन य सहनरोधाद्वक्ष एवेत्यन्वयस्थाव्यवधानाश्च पूर्वेरेच दृषितत्वात् ।
अतो व्याकरणान्तराष्टरष्व्यम्। केचित्तु त्यम्बकस्थ वक्षः प्राप्यः इत्यध्याहारं
स्वी कृत्याप्मकर्म करवा दात्मनेपदमाहुः ॥
अभिलषत उपाय॑ विक्रम कीर्तिलक्ष्म्यो-
रसुगममरिसेन्येरइमम्यागतस्य ।
जनक इव शिशुत्वे सुप्रिययेकसनो-
रविनयमपि सेहे पाण्डवस्थ सरारिः ॥ ६४ ॥
इति भारविकृतो महाकाव्ये किराताज्ञुनीये सपद्शः सगेः ।
अभिलषत इति ॥ कीर्तिलध्ष्म्योरुपायं साधनभूतमरिसेन्येरसुगर्म दुराखदं
विक्रममभिलषतः । सूनुपक्षे यत्किचिन्महत्फ प्राथेयमआानसेत्यर्थ: । अत पएवाडू-
मन्तिकमभ्यागतस्योत्सक्ष्मारूठस्य व पाण्डवस्थाविनय स्मरारि:ः। अनेन भक्त-
बात्सल्यमेव सहनकारणमिति खूच्यते | शिक्ञुस्वे शेशवे सुप्रियस्थ परमप्रेमास्प-
दुस्य । कुतः । एक एवं सूनुरूस्येकसूनोरविनय जनक इव सेहे सोठवान् ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोछाचऊमछिनाथसूरिविरचितायां किराताजुनीय-
काध्यव्याख्यायां घण्टापथपसमार्यायां सप्तदशः सगे: समाप्तः ॥
३ 'असुकरम्” इति पाठः« ४ ३५
अष्टादश: सर्म । २६९
अष्टादश: समेः ।
>-+>>०४०७६००-.....त>«
तत उदग्र इव द्विरदे मुनो रणमुपेयुषि मीमशुजायुषे ।
धनुरपास्य सबाणधि शंकरः प्रतिजघान पनेरिव मुष्टिभिः ॥ १॥
तत इति ॥ ततो मुश्िनियुद्धानन्तरमुदग्रे महति द्विरदे गज हव सीमसे भुज्ञा-
वेवायुधे यस्य तथाभूते रणमुपेयुषि मुनो शकरः स्वयमपि सबाणधि सतूर्ण धलुर-
पास त्यक्तवा मुष्टिमिधनेलोंहमुद्वररिव प्रतिजघान । प्राह्युनिकृताघातस्थ प्रतिघात
कृतवानित्यर्थ: । “घना: कठिनसंधातमेघकाडिन्यमुद्वरा:” इति वैजयन्ती । 'घनस्तु
लोहमुद्गरे' इति विश्वः । यद्यपि मुष्टिशब्दः 'मुष्या तु बद्धया | सरक्तिः स्थादर-
लिस्तु निष्कनिष्ठेन प्रुष्टिना! इत्यमर:। उभयथा प्रयोगाट्रिलिइस्सथाप्यत्रोपमा-
नसारूप्याप्पुंलिज्ञो ग्राह्मयः | द्रुतविलम्बितं वृत्तम् ॥
हरशथासुतयो धर्ध्वनिरुत्पतत्नम्दुसंवलिताडुलिपाणिजः ।
स्फुटदनल्पशिलारवदारुणः प्रतिननाद दरीषु दरीभ्ृतः ॥ २॥
हरेति ॥ हरएथासुतयोः शिवाजुनयोरभूदु निबिडं यथा तथा संवलिता
संघटिता अद्जुलयो येषां ते । मुश्क्षिता इत्यथें:। तेषु पाणिषु जातस्तथोक्तः ।
स्फुटन्तीनां बिदुलन्तीनामनल्पक्षिकानामारव इव दारुणो सीषणो ध्वनिरुत्पत-
ब्नुद्नच्छन् दरीभ्ृतो गिरेद्रीषु गुहासु भ्रतिननाद प्रतिदृष्वान ॥
शिवश्ुुजाहतिभिन्नप्थुक्षतीः सुखमिवानुब॒भूव कपिध्वजः ।
क इव नाम बृहन्मनसां भवेदलुकृतेरपि सक्तवतां क्षमः ॥ रे ॥
शिवेति ॥ कपिध्वज: शिवस्थ भ्रुजाइतिभिसुंष्टिघातर्मिन्ना विदीर्णा याः एथवो
मदत्यः क्षतयः प्रह्दारा त्रणास्ताः सुखमिवानुबभूव । दुःखकरीरपीति भावः ।
क्षतिदुःख नाजीगणदित्यर्थ: । ननु दुःसहदुःखवेगेषु कथमगणनेत्यत्नाइ--क इति।
क् इव नाम को नु खलु सत्त्ववतां सत्त्वाधिकानां बृहन्मनर्सां तेजस्विनामलुकृ-
तेरजुकरणस्थापि क्षमो भवेत् | मनस्विनां चरित॑ नटवदनुकरतुमपि न कश्रिदीष्ट
तस्याचरण तु दूरापासमिति भावः । रोत्वरसाविष्टमनर्सा मनस्विनां कुतः सुख-
दुःखगणनेति भाव: ॥
ब्रणमुखच्युतशोणितशीकरथगितशैलतटा भशुजान्तरः: ।
अभिनवोषसरागभूृता बभो जलघरेण समानमुमापतिः ॥ ४ ॥
घणेति ॥ ब्रणमुखेम्यश््युतस्य क्षरितस्य शोणितस्थ शीकरैेः स्थगितमाबुर्त
शैलतटा्म शिकासदर्श भरुजान्तरं वक्षो यस्य स यथोक्त उमापतिरभिनवमोषस-
रागं संध्याराग बिभतीति तथोक्तेन जकूघरेण समाने तुल्य यथा तथा बभा-
बित्युपमा ॥
१ 'शरेः? इति पाठः- २ 'महीभृतः इति पाठः- ३ 'शीकरै? इति पाठः-
१६२ ; किराताजुनीये ,
उरसि शूलभृतः प्रहिता मुह्ुः प्रतिहर्ति ययुरजुनमुष्टयः ।
भृशरया इव सह्ममहीभृतः शथुनि रोधसि सिन्धुमहोमयः ॥ ५॥
उरसीति ॥ झूछभ्ठृतः शिवस्योरसि प्रहिताः प्रयुक्ता अजुनस्थ सुष्टयः पृथुनि
विशाले सद्षमहीम्द॒तः सादे रोधसि तटे भ्वृशरयास्तीववेगाः सिन्धो: समुद्गस्य
महोमय हव मुह्ुः प्रतिहर्ति ययुः ॥
निपतितेडघिशिरोधरमायते सममरत्रियुगेव्युगचश्ुप: |
त्रिचतुरेषु पदेषु किरीटिना छुलितदृष्टि मदादिव चस्खले ॥६॥
निपतित इति ॥ अयुगानि चक्षूंषि यस्य तस्थायुगचक्षुषस्चिकोचनस्थायते दीर्घ
अरलियुगे अरक्योबंद्धमुष्योहंस्तयोयुंगे युग्मे । 'हस्तो मुष्टया तु बद्धया । स-
रलिः स्थादरलिस्तु निष्कनिष्ठेन मुशिना' इत्यमरः । प्रकझृते तु सुश्टिमात्रविवक्षया
प्रयोग: । शिरोधरायामघीतद्यधिशिरोधरमधिकंधरं सम युगपश्निपतिते सति ।
किरीटिनाजुनेन मदादिव त्रीणि चत्वारि वा त्रिचतुराणि । 'संख्ययाव्ययासझ-?
इत्यादिना बहुच्ीहिः । चतुरो5च्प्रकरणे “श्युपाभ्यामुपसंख्यानम्! इति समासा-
न्तो$्च्प्रयः । तेषु त्रिचतुरेषु पदेषु छुलितदृष्टि धूर्णितनेन्न यथा तथा चस्खले
स्खलितम् । भावे लिद ॥
अभिभवोदितमन्युविदीपितः समभिसृत्य भृशं जवमोजसा ।
आुजयुगेन विभज्य समाददे शशिकलाभरणस्थ श्ुजद्यम् ॥ ७॥
अभिभवेति ॥ अभिभवेनोक्तरूपेण परिभवेनोदित उत्पन्नो यो मन्युः ऋोधस्तेन
विदीपित: भ्रज्वलितः सो5जैनो भ्वर्श जव॑ समभिसतय समभिद्ुत्योजसा बलेन
शशिकला भरणस्वन्दुमोले: शिवस्थभुजद्वयं भुजयुगेन विभज्य वियोज्य
समाददे जग्राह ॥
प्रववते5थ महाहवमछयोरचलसंचलनाहरणो रणः ।
संकलनागुरुगुरुअ्जायुधगर्वितयोस्तयो 3
करणशह्नलसंकलनामुरुगुरुषुजायुधगर्वितयोस्तयोः ॥ ८ ॥
प्रववृत इति ॥ अथ महादवे मदारणे मलछ॒योबंलीयसोः । “महः पात्रे कपोले
व मत्यमेदे बलीयसि' इति विश्वः | गुरू भ्रुज्ञावेवायुर्थ तेन गर्वितयोखयोः
शिवाजुनयो: करणानि करचरणबन्धनान्येव शद्भुडानि तेषां संकलना संघटना
तया गुरुदुस्तरस्तथाचकस्य हिमाद्वेः संचऊन कम्पस्तस्याहरण आरोपकः | कतैरि
हयुद । रण: प्रववते प्रवृत्तः ॥
अयमसो भगवालुत पाण्डवः स्थितमवाश्युनिना शशिमोलिना ।
समधिरूठमजेन नु जिष्णुना खिदिति वेगवशान्सुम॒हे गणेः ॥९॥
अयमिति ॥ अय॑ पुरोवर्ता पुमानसो भगवान्प्रसिद्धो देवः । तदुक्तम--इृद्मः
समक्षरूपं समीपतरवार्ति चेतदो रूपम् | अद्सस्तु धिग्रकृष्ट तदिति परोक्षे
३ 'उत्यितों इति पाठःः २ 'करयुगेन” इति पाठः-. है “आयुधयोरुभयोः इति पाठ+
अशंदर्शः सगे | ५६१
विजानीयात् ॥! इति । उत पाण्डवः । अर्य हि तिष्ठद्वेस्थायां अम इति वेदित-
डयमस्। अथ पतनावस्थायामाइ---मुनिनावागधः स्थितमुत शशि मौलिया । अजेन
देवेन नु समघिरूठमुपरि स्थितमथ जिष्णुना स्विदजुनेन वा समघिरूठमिस्येते
गण: प्रमयैवेंगवशान्सुमुद्दे भान्तम्। 'मुह वैचिस्ये? । भावे लिद ॥
ग्रेचलिते चलितं स्थितमाखिते विनमिते नतमुन्नतमुच्नतों ।
वृषकपिध्वजयोरसहिष्णुना मुहुरभावभयादिव भूभृता ॥ १० ॥
प्रचलित इति ॥ असहिष्णुना तयोर्भारमसहमानेन भूभ्टता शेलेनाभावभया-
द्विनाशभयादिव मुहुददपश्च कपिश्व ध्वजे ययोघ्तयोर्वेषकपिध्वजयो: अचलिते
चलने सति चलितं प्रचेले। भास्थिते तृष्णीमवस्थाने स्थितं तथेव तस्थे | बिन-
मित्ते सम्यगाक्रमणे सति नतं नम्नीभूतम् । अनामीति यावत्। उच्नतावुन्नमने
सत्युन्नतमुदनामि । सर्वत्र भावे क्तः ॥
करणशड्लनिःसृतयोस्तयो! कृरतभ्रुजध्वनि वल्गु विवल्गतोः ।
चरणपीतनिपातितरोधसः प्रससृपु; सरितः परितः खलीः ॥११॥
करणेति ॥ करणानि करचरणबन्धविशेषास्तान्येव झुद्धुलानि तेभ्यो निःख्तयो: ।
मुहुस्वक्तबन्धयो रित्यर्थ: । कृतो भुजध्वनिर्भुजास्फोटनशब्दो यस्मिन्कमेणि तत्तथा
वल्गु सुन्दरं॑ च यथा तथा विवल्गतोरुष्छवमानयोस्तयोहरपार्थेयोश्वरणपातिः
पादक्षेपेर्निपातितानि रोधांसि यासां ताः सरितो नद्यः स्थकीः परितः स्थलीषु
भ्रससपुः प्रस्ताः । “अभितःपरितः-? इत्यादिना द्वितीया । 'जानपद-! इत्यादिना
कृत्रिमार्थे डीष् । कूलपातक्षो भादुद्वेठसलिलाः सरितः स्थछानि प्रामजय पश्षित्यर्थ: ।
एुतेन तयोभोर उक्तः ॥
वियति वेगपरिष्ठुतमन्तरा समभिसृत्य रयेण कपिध्वजः |
चरणयोथ्रणानमितशक्षितिर्निजगृहे तिसृणां जयिन पुराम् ॥११२॥
वियतीति ॥ वियत्यन्तरिक्षे वेगेन परि्ठतमुत्पतितं तिर्णां पुरां जयिने
त्रिपुरान्तकम् । . “जिदक्षि-! इत्यादिनेनिप्रययः । कपिध्वजो<जुनश्रणाम्याँ
वादाभ्यामानमितक्षिति: सन् । रयेण वेगेन सममभिस्त्याभिद्दुद्यान्तरा मध्येमाो
चरणयो: पदयोनिजगुद्दे निगृद्वीतवान्। उत्पतितस्थ भगवतश्ररणों स्वकराभ्यां
सम्राहेत्यथे: 8
विसितः सपदि तेन कर्मणा कर्मणां क्षयकरः परः पुमान् |
क्षेत्रुकाममवनो तेमक्ृम निष्पिपेष परिरभ्य वक्षसा ॥ १३ ॥
विस्मित हति ॥ तेन कमेणा चरणअद्टणरूपेण सपदि विस्धितः सबविस्मयः
कमेणां क्षयकरः । मोक्षप्रद इत्यथें: । परः पुमान्दरो 5वनो क्षितीौ झेप्तु कामो यर्य
१ 'प्रचलित॑ चलिते!'; 'प्रचकछने चलितम्”; 'प्रचलितं चलने” इति पाठाः. ३ विन-
मने! इति पाठःः ३ 'विज्वम” इति पाठ: ४ 'आइति! इति पाठः- ५ गतछुमम
इति पाठ: 2)
२६४ ' किराताजुनीये:
सम् | 'तुं काममनसोरपि! इति मकारछोपः | अकृममहुास्त ते पार्थ वक्षसा
बरिरभ्य निष्पिपेष | गाठमालिलिज्ञेयर्थे: । रथोद्धतावत्तम् ॥ ह
तपसा तथा न मुदमसख ययो भगवान्यथा विपुलसच्वतया |
गुणसंहतेः समतिरिक्तमहो निजमेव सच्तम्मुपकारि सताम् ॥१४॥
तपसेति ॥ भगवान्देवो उस्थाजुनस्थ विपुलसत्ततया बहुसस््त्वसंपदा । जैयेसं-
पत््येति यावत् । यथा मुर्द ययो तथा तपसा मुर्दे न ययो। तथा हि सता गुणसं-
इतेस्तपःसेवादिगुणसंघातात्समतिरिक्तमतिशयितं निर्ज सत्तमेवोपकायुपकारक-
महो | प्रमिंताक्षरातृत्तम् ॥
अथ हिमशुचिभसभूषित शिरसि विराजितमिन्दुलेखया ।
खबपुरतिमनोहरं हर॑ दधतमुदीह्य ननाम पाण्डवः॥ १५॥
अथेति ॥ अथ हिमछुचिना हिमझुओण भस्मना भूषित शिरसीन्दुलेखया
बिराजित शोभितमतिमनोहरं सुन्द्रं स्ववपुदेधत किरातरूपं विह्वाय निजविश्नद
दुधान हरमुदीक्ष्य पाण्डवो ननाम प्रणतवान् । अपरवक़् वृत्तम--“अ्रयुजि
ननरका गुरु: समे तदपरवक्रमि्द नजो जरो” इति लक्षणात् ॥
सहशरधि निज तथा कार्सुक वपुरतनु तथेव संवर्मितम् ।
निहितमपि तथेव पदयज्नसिं वृषभगतिरुपाययो विस्यम् ॥१६॥
सद्देति ॥ छृषभस्यद् गतियेस्य सो5जुनसस्मिन्समये सट्ठ शरधिभ्यां बतेत इति
सहशरधि सनिषक्षम् । “वोपसजेनस्थ” इति विकस्पात्सद्रशब्द्य न सभावः ।
निज कामुक गाण्डीवं तथेव पूर्ववदेव संवर्भितं सम्यक्रवचितमतनु महसश्निजं
वुस्तथेव बिहित यथापूर्व स्थापितमसिमपि खज्ज॑च तथेव पश्यन्विस्मयमुपा-
ययो । कचित्तु वृषभगतिम्” इति पाठः। तन्न वृषभगर्ति शिव च पह्यन्विस्म-
यमुपाययावित्यथे: । प्रमुद्तिवदना वृत्तम--'प्रमुदितवदना भवेज्नो ररो! इति
रूक्षणात् ॥
सिपिचुरवनिमम्बुवाहाः शनेः सुरकुसुममियाय चित्र दिवः ।
विमलरुचि भूश नभो दुन्दुभेध्वेनिरखिलमनाहतस्यानशे ॥१७॥
सिषिचुरिति ॥ अस्बुवाहाः शनेरवर्निं सिषिचुरुक्षांचकऋ्रुः । दिवोन्तरिक्षाश्रित्रं
विचित्र सुरकुसुस मन्दारकुसुमानि । जातावेकबचनम् । इयायाजगास । श्रनाह-
तस्थाताडढितस्थ दुन्दुसेः । जातावेकवचनम् । ध्वनिः शब्दों विमकरुचि प्रसन्न-
मखिले नभो ग्वशमानशे ब्याप | अताढिता एव दुन्दुभयों नेदुरिस्यर्थें: । सर्वे-
मिदमस्व सर्वलोकहितार्थिस्वादिति वेद्तिव्यम् ॥
आसेदुषां गोत्रभिदो5नुश्ृच्या गोपायकानां शुवनत्रयस। . -
रोचिष्णुरलावलिभिविंमानेरधौराचिता तारकितेव रेजे ॥ १८॥
३ तथा” श्ति पाठः- .
अष्टादशः सगे; । २६५
: आसेदुषामिति ॥ गोतज्रमिद हम्दस्थानुबृस्यानुसरणेनासेदुबामासभानों सुवन-
अयस्यथ गोपायकानां रक्षकाणां लोकपाछादीनाम् | “गुपूधप-! इत्यादिनायप्रत्ययः ।
सद॒न्ताण्ण्वुद । रोचिष्णव: प्रकाशनशीलछा रज्ावलयो येषां तेः । “अछ्ंकृम-!
इत्यादिनेष्णुव्प्रत्ययः । विमानेः पुष्पकैराचिता ध्याप्ता चोस्तारकिता संजाततारकेद
रेजे । डत्प्रेक्षारंकारः ॥ अत पर
हंसा इृहन्तः सुरसबवाहाः ; पतन्तः ।
चक्र! प्रयलेन विकीयंमाणेव्योम्नः परिष्वद्धमिवाग्रपक्ष)॥ १९ ॥
हंसा इति॥ बहन्तो महान्तः सुरसझानि विमानानि वहन्तीति सुरसझ्वाहाः ।
कमेण्यण् । संद्वादीनि निहादीनि मुखराणि कण्ठाभरणानि किज्लिण्यो येषां ते ।
पतन्तो धावन्तो इंसाः प्रयल्ेन विकी यंमाणर्विक्षिप्यमाणरपपक्षै: पक्षाग्रेज्योश्नः ।
परिष्वज्ञमा लिज्नन चक्ररिवेस्युस्प्रेक्षा ॥
झुदितमधुलिहो वितानीकृताः ख्रज उपरि वितत्य सांतानिकीः ।
जलद इव निषेदिवांस बृषे मरुदुपसुखयांबभूवेश्वरम् ॥ २० ॥
सुदितेति ॥ अथ मरुद्वायुजेलदे मेघ इव बृषे निषेद्वांसमुपशिष्टमी श्वरं मुद्ति
मधुलिद्दो भ्ज्ञा याभिस्ता वितानीकृता उल्लोचाकाराः कृताः | “अख््री घितानमु-
छोच:” इत्यमरः । सांतानिकीः संतानकुसु मविकारा: स्तजः । मन्दारमाला इत्यर्थ:।
संतानशब्दाद्विकाराथें 58 । 'संतानः कव्पवृक्षश्र' हृत्यमरः । उपरि वितत्य
विस्तायों पसुखयांबभूव प्रह्मदयामास ॥
कृतशति परिवन्दितेनोचकैर्गणपतिभिरभिन्नरोमोदमेः ।
तपसि कृतफले फलज्यायसी स्तुतिरिति जगदे हरेः खनुना ॥२१॥
कृतेति ॥ अभिन्नरोमो द्रमेरविरछरोमाखेगेणपतिभिः प्रमथमुख्येरुबकेः परिव-
निद्तेन साधु साध्विति संस्तुतेन । 'वदि अभिवादनस्तुत्यो:ः | कमैणि क्तः। हरेः
सूनुनाजुनेन तपसि कृत फू भगवस्साक्षारकारलक्षण येन तस्मिन् । कृतफले
सतीत्यर्थ: । कृतछ्ति कृतसंतोष यथा तथा फलज्यायसी फलाधिकेति बर्दय-
माणा स्तुतिजगदे कथिता ॥
शरणं भवन्तमतिकारुणिक भव भक्तिगम्यमधिगम्य जनाः ।
जितमृत्यवो5जित भवन्ति भये ससुरासुरस्य जगतः शरणम्॥।२२॥
शरणमिति 0 हे अजित अपराजित हे भव, अतिकारुणिकमतिदयालुम ।
धतद॒स्य प्रयोजनस! इति ठक् । भक्तिगम्य भक्तिमाश्रसुछभ भवन्त रक्षकम-
घिगम्य जितम्तत्थवो विगतमरणाः । अमरा भुस्वेत्यर्थ:। जनाः ससुरासुरस्य जगतो
भय आपकदि झरणं स्वयं रक्षितारो भवन्ति । “शरण गृहरक्षित्रो:” इति विश्व: ।
प्रमिताक्षरादत्तम् ॥
विपदेति तावदवसादकरी न च कामसंपदभिकामयते ।
न नमन्ति चेकपुरुषं पुरुषास्तव यावदीश न नतिः क्रियते ॥२३॥
३ 'वितानाकृती* इति पा5$-
२६६ किराताजुनीये -
विपदिति ॥ हे ईशा, यावत्तव नतिः भ्रणामों न क्रियते। पुरुषेणेति शेषः।
शावदेवेक पुरुषमेकाकिन सन््तमवसादकरी क्षयकरी विपदेति प्राग्नोति । काम-
संपन््मनोरथसंपच्च नामिकामयते नेच्छति । पुरुषाश्वान्ये लोकासतमेकं पुरुष तव
स्तुतिमकुरवांण न नमन्ति न वो व्तेन्ते । नानिष्टनिवृत्तिनोपीष्टग्राप्तिरित्यथे: ।
यदा तु सवा प्रणमन्ति तदैव सर्व लभ्यत इति भावः ॥
संसेवन्ते दानशीला विमुक्त्ये संपंश्यन्तो जन्मदुःखे पुमांसः |
यत्रिःसदुस्त्वं फलस्थानतेम्यरतत्कारुण्यं केवल न खकायेम् ॥२४॥
संसेवन्त हति ॥ दान शीर्लू खमावो निजधर्मो येषां ते दानशीलाः । त्वामे-
वोहिश्य दान कुर्वन्त इत्यर्थ: | “तस्माद्वानं परम वदन्ति” इति श्रुतेरिति भावः
कुतः | ततो जन्मदुःख संपइयन्तो5नुभवन्तः पु्मांसो विमुक्त्ये मोक्षाय संसेवन्ते ।
भवन्तमिति शेष: । न च तब्चिश्नम् । किंस्वानतेभ्यः प्णम्नेभ्यों निःसज्ञो निःस्पृह-
स्व यरफलसि फछ दुदासि । तेषां फलार्थित्वादिति भावः । तस्केवर्लक निरुपाधिकक
कारुण्यं करुणा । स्वार्थ ब्यजू । 'कारुण्य करुणा घृणा” इत्यमरः | न स्वकायेम् ।
एतदेव चित्रम् । केवर्ल पराथेत्वादिति भावः । शालिनीबृत्तम् ॥
ग्राप्यते यद्ह दूरमगत्वा यत्फलत्येपरलोकगताय ।
तीर्थमस्ति न भवार्णवबाद्यं सावंकामिकमते भवतस्तत् ॥ २५ ॥
प्राप्यत इति ॥ यत्तीथेमिहास्मिंलोके दूरमगत्वा प्राप्यते | स्खतिमात्रसुलभ-
मित्यर्थ: | गज्जादिकं तु न तथेति भावः । .यत्तीथमपरछोकगताय फछति फर्क
अयच्छति । अन्नापि स्मरणमात्रादेवेति भावः । भवः संसार: स एवार्णवस्ततो बार्ड
बहिभंव संसारातीतम् । मोक्षपद्मित्यर्थ: । “बहिदेवपश्चजनेम्यश्रेति वक्तन्यम्!
इति स्यप्रत्ययः । सर्वे कामाः प्रयोजनमस्थेति सार्वकामिकम् । 'तदुस्य प्रयोजनम्!
इति ठक् । तत्तारक्तरन्त्नेनेति तीर्थ तारकं॑ भवतस्त्वदते । “अन्यारात्-! इत्या-
दिना पदञ्चमी । जन्यश्नास्ति। ओपच्छन्दसिक वृत्तम् ॥
ब्रजति शुचि पदं त्वयि प्रीतिमान्प्रतिहतमतिरेति घोरां गतिम्।
श्यमनघ निमित्तशक्तिः परा तव बरद न चित्तभेदः कचित् ॥२६॥
प्जतीति ॥ हे वरद, त्वयि प्रीतिमान्नरः शुचि निर्मे् पदं केवल्य मुर्क्ि
चजति । “मुक्तिः केवड्यनिवोण-? इत्यमरः । प्रतिहृतमतिरुपहतबुद्धि: । स्वष्टे-
पीलथथे: । घोरां गति तीत्र नरकमेति प्राम्मोेति । न चेतावता तब रागद्वेषकलडू-
पक इत्याहई--हयमिति । हे अनध मनिष्कछकू, इयम्। भक्तामक्तयोरिति शेषः |
विधेयप्राधान्यास्खीलिज्ञता । परा दुखतरा निमित्तशक्तिनिमित्तभूता शक्तिः स्वचे*
ट्विसमहिसा । तव कविद्धक्ते ढ्वेषिणि वा कुत्रापि चित्तमेदों बुद्धिविषम्य नाखि।
स्वकमेणेव जन्तुस्तरति पतति वा । त्वे साक्षितया सर्वश्न सम इत्यथेः ॥
दक्षिणां अ्रणतदक्षिण मूर्ति तत्ततः शिवकरीमविदित्वा ।
रागिणापि विहिता तब भक्त्या संस्मृतिभव भमवत्यमवाय ॥२७॥
२ सपत्सन्तः इति पाठः: २ अमर॒लोक इति पांठः- . - ५
अष्टादशः सगेः। २६७
: दक्षिणामिति ॥ हे भव, हे प्रणतदक्षिण प्रणतेषु दाक्षिण्यसंपन्ष, दाक्षिण्य
परच्छन्दानुवर्तित्वम् । 'दुक्षिणः सरछावामपरच्छन्दानुवर्तियु” हइति विश्वः |
शिवकरीं श्रेयस्करीम् । 'कृजो हेतु-” इत्यादिना टप्नत्यये छीप्। तब दक्षिणां
मूर्ति तत््वतो याथार्थ्येनाविद्त्वापि रागिणा रागद्वेषवतापि भक्तया विहिता तब
संस्मृतिः सम्यक्ससरणमभवाय संसारनिद्तत्तये । प्रसज्यप्रतिषेघे5पे नम्समास
इष्यते । भवत्ति । तत्त्वज्ञानं विनापि भक्तिपूर्विका तव संस्छतिरेव सुक्तिनिदान०
मिल्यर्थ: | स्वागतावृत्तम् ॥
इृष्ठा दृश्यान्याचरणीयानि विधाय
ग्रेज्ञाकारी याति पद मुक्तमपाये! ।
सम्यग्दृष्टिस्तस्य परं पश्यति यस्त्वां
यश्रोपास्ते साधु विधेयं स विधत्ते ॥ २८ ॥
इष्ठेति ॥ प्रेक्षया बुच्या करोतीति प्रेक्षाकारी विम्दश्यकारी दृह्यानि वृष्टप्यानि
इृषट्ठा ज्ञात्वा भाचरणीयानि कतेब्यानि च बिधाय कृत्वाउपायेमुंक्त नाशवर्जित पढ़
याति । “अविद्यया म॒त्युं तीत्वाँ विद्ययाउस्॒तमश्लुते' हति श्रुतेः। ज्ञानकम्म रभ्यां
मुक्तिरित्यथे: । किंतु तेडपि ज्ञानकमेणी त्वद्धिषय एवं मुक्तिसाधन नान्यविषय
इत्याशयेनाह---सम्यगिति । यः पुमान््परं पुरुषोत्तमत्वेन सर्वोत्कृष्ट व्वा. पश्यति
तस्य सम्यग्द ष्टिः सम्यग्ज्ञानम् । यश्व त्वामुपास्ते सेवते स एवं विधेयं विधत्ते ॥
साधुकारीदर्थे: । मत्तमयूरं वृत्तम् । लक्षण तृक्तम् ॥
युक्ताः खशक्त्या मुनयः ग्रजानां हितोपदेशैरुपकारवन्तः ।
समुच्छिनत्सि त्वमचिन्त्यधामा कर्माण्युपेतय दुरुत्तराणि ॥२९॥
युक्ता इति ॥ मुनयो व्यासादयः स्वशक्तया निजयोगमहिन्ना युक्ताः। तथा
हितोपदेशर्विधिनिषेधवाक्ये: स्छितीतिहासपुराणमुखेन प्रजानामुपकारवन्तः झू-
तोपकाराश्र । मोक्षप्रदस्तु तेषामन्येषां च त्वमेवेत्याइ--समिति । अचिन्त्यधा-
माचिन्त्महिमा त्वमेवोपेतस्य शरणं प्राप्तस्थ प्रपन्नस्य संबन्धीनि दुरुत्तराणि
सुदुस्तराणि कर्माणि बन्धकानि पुण्यपापानि समुच्छिनत्सि नाशयसि। ते त्व-
शआासमर्था एवेति भावः ॥
संनिबद्धमपहतुमहाये भूरि दुगेतिभयं श्रुवनानाम् |
जे $ श्5
अद्भुताकृतिमिमामतिमायस्त्व॑ बिभर्षि करुणामय मायागर् ॥३०॥
संनिवद्धमिति ॥ अतिक्रान्तो मायां बन्धरूपामतिमायः । “अत्यादयः क्रान्वा-
धर्थे द्वितीयया' इति समासः । हे करुणामय हे कृपाकों, संनिबर््ध स्वकर्मणा
इृढबद्धमत एवाह्ययंमन्येरनुच्छेय भूरि प्रभूत भुवनानां दुर्गेतिभय नरकमयस्।
'स्थाज्ञारकस्तु नरको निरयो दुर्गेतिः स्थियाम! इत्यमरः । अपइतुमदुताकृतिं
विलित्ररूपामिमां मायां इश्यमानां लीछाविग्रहरूपां बिभाषें। अन्येषां कर्मानु-
धन्धी विप्रह्वपरिग्रहः भवतस्तु परोपकारा्थे इत्यर्थः ॥
१ 'मुक्ता: इति पाठः- २ 'सुदुस्तराणि! इति पाठः ह “अद्भताकृतिमयीमतिचित्राम?
इति पाठः. ५ ह
२६८ किराताजुनीये
न रागि चेतः परमा विलासिता वधू! शरीरे5स्ति न चार्ति मन्मथः
नमस्क्रिया चोषसि धातुरित्यहो निसगेदुर्बोधमिदं तवेहितम्॥३ १॥
न रागीति ॥ है देव, चेतस्तव पित्त रागि रागयुक्त न। परमयोगित्वादिति
भाव: । तथापि परमा निरतिशया बिछासिता शद्भारादिचेष्टाशीलता | भिक्षाटना-
दिपु विदरणन तोर्यत्रिकब्यसनितया चेति भावः । किंच । शरीरे<र्घाड़े वधूरस्ति ।
असिद्ध चतदिति भाव: । तथापि मन््मथः कामश्र नास्ति । तस्य भस्मीकरणादिति
भाव: । किच । उषसि प्रातःसंध्यायां धातुब्रेज्षणो नमस्क्रिया वनदनम्। स्वर
जगद्न्थस्यापीत्यर्थ: । इतीर्थ विरुद्धमिदमुक्त तवेहित चेशित निसगेतो
डुर्बोध॑ दुराकलनीयम् । दुर्भदमित्यर्थ: । भद्दृष्टपूर्वल्वादिति भावः । वंशरस्थं
वृत्तम् ॥
तवोत्तरीयं करिचर्म साइज ज्वलन्मणिः सारसन महानहिः ।
स्रगास्यपड्धि! शवभस्र चन्दनं कला हिमांशोश्व सम चकासति ३२
तवेति ॥ हे देव, तब साब्ज सलोमकं करिचर्मोत्तरीय संव्यानम् । दुःस्पशे-
म्रिति भावः । 'संव्यानमुत्तरी्य च! इत्यमरः । ज्वलन्मणिज्वलद्वलो मद्दानहिः
सारसन कटिभूषापिशेषः । योअन्येषां प्राणहर इत्यथेः । 'कीबे सारसन चाथ
पुंस्कव्यां झड्डल त्रिषु' इत्यममरः । आस्यपक्धिः कपालमाका खड्याल्यम्। शवभस्स,
चन्दनम् । उभयत्राप्यस्पृश्यममड़ल् चेति भावः | किंच एतानि वस्तूनि हिमांझो:
कछा व सम तुल्यतया चकासति दीप्यन्ते । त्वदाश्रयवश्ाद्रम्यस्थापि रम्यतेति
किमशक्यं तवेति ॥
अविग्रहस्वाप्यतुलेन हेतुना समेत्भिन्नदयमूर्ति तिष्ठतः ।
तबेब नान्यस्थ जगत्सु ईश्यते विरुद्धवेषाभरणस्थ कान्तता ॥३३॥
अविग्रहस्पेति ॥ अ्रविग्नहस्य वस्तुतो5शरीरस्यापि सतो3तुलेन दुर्बोधत्वादस-
इशेन हेतुना । केनापि कारणेनेत्यथे: । समेता संगता भिन्ना विलक्षणा व द्यी
द्विविधा स्रीपुंसात्मिका मूर्तियेस्मिन्कमेणि वत्समेतभिन्नद्ययमूर्ति यथा यथा
तिष्ठतः । अशरीरस्य शरीरसेव विरुद्धमू | तदपि नारीनरास्मकमिति किंसमतश्नि- .
श्रमस्तीति भावः । एवंविधस्य तवेध जगत्सु विरुद्ध वेषाभरणे पूर्वोक्ते यस्थ तस्य
विरुद्धवेषा भरणस्यापि सत: कान्तता रमणीयता इृश्यते | अन्यस्थ न इश्यते ।
तस्मादुचिन्त्यो $सो तव महिमेति भाव: ॥
आत्मलाभपरिणामनिरोधैभूतसंघ इब न त्वमुपेतः ।
तेन सर्वक्षवबनातिग लोके नोपमानमंसि नाप्युपमेयः ॥ ३४ ॥
आत्सेति ॥ हे देव, सव॑ भूतसंघ इव शरीरादिसंघात इव | आत्मछाभपरि-
णामनिरोपैजेन्मजरामरणरुपेतो युक्तो नासे | तेन कारणेन द्वे सर्बभुबनातिग
१२ 'शरीरेण तवास्ति?ः इति पाठः- २ 'समेत्य' इति पाठः- ३ जनस्थ” श्ते पाठः-
४ “विद्यते! इति पाठ5ः: ५ 'पि! इति पाठः.
अष्टादशः सगे: । २६९
सर्व कोकोत्तर उपमीयते<नेनेत्युपसान नासि । उपमीयते यत्तदुपमेयमपि नासि ।
न कब्रिस्वाइशो5स्ति । त्वमपि नान््यसइ॒शः । अनन्यसाधारणस्वादिस्यर्थः |
बत्तमुक्तम् ॥
त्वमन्तकः स्थावरजड्भमानां त्वया जगत्माणिति देवेविश्वम् ।
त्वं योगिनां हेतुफले रुणत्सि त्व॑ कारणं कारणकारणानाम्॥३५॥
त्वप्रिति ॥ हे देव, त्वे स्थावरजड्रमाना मन्तकः संहतो । त्वया द्वेतुना विश्व
सर्व जगव्माणिति जीवति। त्वं योगिनां ढेतुः प्रवतेके कर्म फल भोगश्र ते
हेतुफले रुणत्सि निवतेयासि । तेषां त्वमेव बन्धविमोचक हइल्यर्थ: | कि च | त्यं
कारणानि भूतानि तेषां कारणानि भूतसूक्ष्माणि परमाणवों वा लेषां कारणकार-
णानां कारणं प्रकृत्यादिद्वारोत्पत्तिस्थानम् । अन्न सर्वत्र 'यतो वा इमानि भूतानि
जायन्ते। येन जातानि जीवनित । यव्पयन्द्यभिसंविशन्ति! इति श्रुति: प्रमाणमिति
भावः ॥
रक्षोमिः सुरमजुजेर्दितेः सुतेवा
यैल्लोकेष्वविकलमाप्तमाधिपत्यम् ।
पाविन्याः शरणगतार्तिहारिणेतेन्-
माहात्म्यं भव भवते नमस्क्रियायाः ॥ ३६ ॥
रक्षोभिरिति ॥ रक्षोमी राक्षसः सुरमनुजैः सुराश्च मनुजाश्व तेदेंवमनुष्येर्दितेः
सुवैदेल्वा छोकेषु यद्विकर्ल संपूर्णमाधिपत्यमाप्त प्राप्त तद्े भव, शरणगताना-
मारतिहारिणे दुःखनाशकाय भवते तुभ्यं नमस्क्रियाया: | “नमःस्वस्ति-! इत्यादिना
चतुर्थी । पाबिन्याः पापहारिण्या माहात्म्यं सामथ्यंस् । “न कस्या उन्नत्य भचति
शिरसस्त्वय्यवनतिः” इति भाव: । प्रहरषिणीवृत्तम् ॥
अथाष्टमू्िपु काश्रित्स्तुवन्वायुमूति तावदाहइ---
तरसा झुवनानि यो विभर्ति ध्वनति ब्रह्म यतः पर पविन्रम् ।
परितो दुरितानि यः पुनीते शिव तस्ते पवनात्मने नमस्ते ॥६७॥
तरसेति ॥ यः पवनस्तरसा बलेन । 'तरसी बलरंहसी” इति विश्वः | भुवनानि
बिभर्ति प्राणात्मना घारयति । यतो यत्मेरणात्पवित्र पर॑ परम बह्म वर्णात्मकं
ध्वनति नद॒ति । 'सोदीर्णों मूध्येभिहतो वक्त्रमापद्य मारुतः । वर्णाअ्षनयते' इति
वचनात् । यः पवनः परितो दुरितानि पातकानि पुनीते शोधयति । नाशयतीति
यावत् । हे शिव, तस्मे पावयतीति पवनो वायुः स एवात्मा यस्थ तस्ते पवना-
त्मने ते तुभ्य नमः । बृत्तमुक्तम् ॥
३ नाथः इति पाठः... २ 'सर्वमः इति पाठः ३ यम? इति प्राठःः ४ पावन्या?
इति पाठःः ५ ते! इति पाठः ६ तब भव तल” इति पाठ:
छ श्डड
२७० किराताजुनीये
. अथाप्रिमूर्ति खोति--
भवतः सरतां सदासने जयिनि त्रह्ममये निपेदुषाम् |
भवबीजसंतेर्ति २
दहते भवबीजसंतर्ति शिखिनेड्नेकशिखाय ते नम ॥ ३८ ॥
भवत इति ॥ जयिनि जयशीले सर्वोत्कृष्टे अह्ममये अद्य>ख़ाने । तलआह्युपा-
यत्वात् । सदासने सम्यगासने । योगासन हत्यर्थ: | निषेदुषाज्गुपविष्टानों भवतः
स्मरतां भवन्त ध्यायताम् । “अधीगर्थे-! इत्यादिना शेषे कमेणि षष्ठी । भवबी-
जसंतर्ति संसारनिदानसमूह भवनिदानकमेसंघातं दहते भस्मीकुर्षतेडनेक शिखाय
बहुज्वालाय शिखिने वहि्विमूतये ते तुम्ये नमः ॥
अथ जलमूर्ति स्तोति--
आबाधामरणभयार्चिषा चिराय
परष्टेभ्यों भव महता भवानलेन ।
निबाणं सम्ुपगमेन यच्छते ते
बीजानां प्रभव नमोउस्तु जीवनाय ॥ ६९ ॥
आबाधेति ॥ हे भव, बीजानां प्रभव कारणभूत । “जीवानाम' हृति पाठे तेषां
त्वचप्रतिबिम्बत्वादिति भावः । आबाधाध्यात्मिकादिदु:्ख मरणं पद्चत्व॑ ताभ्याँ
भय तदेवाचियस्य तेन महता भवानलेन संसारापिना चिराय चिरं छुट्टेभ्यो
दग्घेभ्यः समुपगमेन संसेवया निर्वा्णं संतापज्ञानित यच्छते ददुते जीवयतीति
जीवन तस्मे जीवनाय जलात्मने ते तुम्यं नमः ॥
इृदानीं नभोमूर्ति स्तोति---
य; सर्वेषाभावरीता वरीयान्सेवेंभोवनोव्रतो5नादिनिष्ठ:
मार्गातीतायेन्द्रियाणां नमस्तेअविज्ञेयाय व्योमरूपाय तसे ॥४०॥
य इति ॥ भवेत्यनुवतंते । भवल्यस्मादय प्रपश्च इति भवस्तत्संबुद्ो । सकलू-
जगज्नकेति यावत् । वरीयानुरुतरः । विभुरित्यर्थ:। “प्रियस्थिर-! इत्यादिनोरुश -
डद॒स्य वरादेशः । यर्त्व॑ सर्वेषां वस्तूनामावरीताच्छादयिता । दणोतेस्तृच्प्र्ययः ॥
स्वेभोवेः पदार्थनाद्वतः केनापि कदाचिद्प्यनादृत: स्वये व्यापकत्वादिति भावः |
अविद्यमाने आदिनिष्टे उत्पत्तिनाशों यस्यासावनादिनिष्ठो नित्यः | “निष्ठानिष्पत्ति-
नाशान्ता: इत्यमरः । इन्द्रियाणां चक्षुरादीनां मार्गातीतायातीन्द्रियाय | अत
शवाविज्ेयायापरिच्छेथ्ाय तस्मे व्योमरूपाय ते तुभ्ये नमः ॥
_ अणीयसे विश्वविधारिणे नमो नमोडन्तिकथाय नमो दवीयसे ।
अतीत्य वाचां मनसां च गोचरं खिताय ते तत्पतये नमो नमः ॥
१ अद्यापद! इति पाठः २ 'संहतिम” इति पाठः ३ शिव इति पाठः- ४ 'जीवानां
प्रसवः इति पाठः- ५ सर्वश्व त्वम्', सर्वे: शाश्वत) इति पाठो-
अष्टादश; सगः | २७९
अणीयस इति ॥ हे भवेत्यजुवतेते | हे भव, अणीयसे सूक्ष्मतराय तथापि
घिश्रविधारिणे जयछरकाय ते तुभ्य नमः । अन्तिकस्थायान्तयामितया संनिकृ-
श्ाय सते । तथापि दवीयसे दुर्महत्वादरतराय ते तुभ्ये नमः । वाचां मनसां च
गोचरं विषयमतीत्य स्थितायावाद्यमसगोचराय । तत्पतये तेषां वार्मनसामध्य-
क्षाय । तदध्यक्षस्तेरेव न इृदयत इति विरोधः । ते तुभ्यं नमो नमः । चापले
द्वे भवत इति वक्तव्यम! इति द्विरुक्तिः | 'संअ्मेण प्रवृत्तिश्रापलम! इति का-
शिका । भक्तयुद्वेकाब् संभञ्रमः । विरोधाभासो5लंकारः ॥
असंविदानस ममेश संविदां तितिक्षितुं दुअरित त्वमईसि ।
विरोध्य मोहात्पुनरभ्युपेयुषां गतिभेवानेव दुरात्मनामपि ॥ ४२॥
असंविदानस्थेति ॥ संबिदां ज्ञानानामीश । 'हैशानः सर्वेविद्यानाम इृति
श्रुतेरिति भाव: | '्रेक्षोपलब्धिश्वित्संवित! इत्यमरः । असंविदानस्थाज्ञानस्थ ।
“समो गम्युच्छि-! इत्यादिना बिदेः संपूर्वादकरमेकाच्छानच्यत्ययः । मम दुश्वरित
शक््रप्रयोगरूप॑ दुश्चेष्टित तितिक्षितुं सोहुम् | तिजेः सब्नन्तात्तमुन्प्रययः | त्वम-
इंसि योग्योडईसि । ननु तव महानपराधः कथ्थ सोढ्ब्यस्तन्नाह--घिरोध्येति ।
मोहादज्ञानाद्विरोध्य वेरमुत्पाद्य पुनरभ्युपेयुषां पश्चाच्छरणागतानां दुरात्मनामपि
भवानेव गतिः । ते हि शरणागतानामपराध न गणयसीलयथे: ॥
संप्रति वरं याचते--
आस्तिक्यशुद्धमवतः प्रियधर्म धर्म
धर्मात्मजस्य॒ विहितागसि शज्ुवर्गे ।
संग्राप्तुयां विजयमीश यया सम्ृद्ध्या
तां भूतनाथ विश्वुतां वितराहवेषु ॥ ४३ ॥
आस्तिक्येति ॥ हे प्रियो धर्मों यस्येति प्रियथर्म । 'समासान्तो विधिरनितद्य:/
इृति न समासान्तोडनिच्प्र्ययः । परकोके मतिरस्तीत्यास्तिक: पारलीकिकः ।
“अखिनास्तिदिष्टम्ू-! इति ठकू । तस्य भाव आस्तिक्य विश्वासस्तेन शुद्ध विमले
धर्म वेदिकाचारमवतः पाछयतो धर्मात्मजस्थ युथिष्टिरस्थ विहितागसि कृताप-
राघे शज्रुवर्ग विषये हे इंश, यया सम्थ्यास्रवेभवेन विजय संप्राम्र्यां भजेयम ।
हे भूतनाथ, आहवेषु तां बिभुतां विभूतिमख्रविद्यां वितर देहि ॥
इति निगदितवन्तं छलजुमुचेर्मघोनः
प्रणतशिरसभीशः सादर सान्त्वयित्वा।
ज्वलदनलपरीतं रौद्रमञ्र॑ दधान
धनुरुपपदमसे वेदमम्यादिदेश ।। ४४ ॥
१ “बिरुष्यः इति पाठः- ३२ विहितापदि' इति पाठः दे लोकनाथ' इति पाठः-
४ 'करालहूम्? इति पाठः- |
२७२ किराताजुनीये
इतीति ॥ हत्युवै्निंगद्तवन्त प्रणतशिरसं मघोन इन्द्रय सूनुमर्जुनमीशो
महादेवः सादरं यथा ठथा सान्त्वयित्वोपसान्त्व्यास्मा अजुनाय ज्वलतानलेन
तेजसा परीतं व्याप्त रौद्ं रुददेवताक॑ पाकुपतमर्त दुधान धनुरुपपद घनुः-
शब्दोपपद वेदम् । घलुरवेद्मित्यथः । अभ्यादिदेश दुदो | अध्यापयामासेल्थथे: ।
“घनुरुपपर्द वेदम' इत्यन्न धनुरुपपदत्व वेदशब्दस्थ न तु संशिनस्तदर्थेस्पेति
संज्ञाया: संज्िगतत्वाभावादवाच्यवचनदोषमाहुरालंकारिकाः । तदुक्तम्--“यदे-
वावाच्यवचनमवाच्यवचन हि तत”! इति | समाधान तु धनुःशब्दविशेषितेन
वेदशब्देन । शब्दपरेणेत्यर्थ: । परोपदेशयोग्यो धनुर्वेदी लक्ष्यत इति कर्थचित्सं-
पायथम् ॥
स पिज्ञाक्ष: श्रीमान्शुवनमहनीयेन महसा
तनुं भीमां बीश्रत्रिगुणपरिवारप्रहरणः ।
परीलयेशान॑ ९ स्तुतिभिरुपगी चर
परील्ेशानं त्रिः तः सुरगणः
+ ३९३ हे
सुतं पाण्डोबीरं जलदमिव भाखानभियया | ४५ ॥
स इति ॥ पिज्ञाक्ष: पिज्ञलाक्ष: श्रीमान्छोभावान्भुवनमहनीयेन लोकपूज्येन
महसा तेजसा भीमां तज्लुं बिअत् । त्रिगुणस्तिशिखः परिवारः आकारो यस्थ
तश्रमिगुणपरिवारं त्रिशूल तदेव प्रहरणमायुर्थ यस्य स तथोक्तः । सूर्यपक्ले तु
गुणन्रयपरिवारखणय्यात्मक इति योज्यम्। स धनुर्वेदः सुरगणः स्तुतिभिरुपगीत:
सन् । हेशानं शिव ज़िस्थरिवारम्। 'द्वित्रिचतुभ्य: सुच” इति सुच्प्रत्ययः। परीत्य
प्रदक्षिणीकृ्य वीरं पाण्डो: सुतमजुनम् । भासवान्सू्यों जलदमिव अभिययो ।
शिखरिणीबृत्तम् ॥
चटे
अथ शशधरमोलेरम्यनुज्ञामवाप्य
ि
त्रिदशपतिपुरोगाः पूर्णकामाय तसे ।
अवितथफलमाशीवादमारोपयन्तो
विजयि विविधमस्न॑ लोकपाला वितेरु। ॥ ४६ ॥
अथेति ॥ अथ शशघरमोलिवरप्रदानानन्तरं त्रिदशपतिपुरोगा इन्द्रादयो
कोकपाछा: शशधघरमौलेः शंभोरभ्यजुज्ञामवाप्य पूर्णकामाय तस्मे पाण्डवाया-
वितथफलममोघफलमाशी वादमारोपयन्तः प्रयुज्ञाना विजयि जयशीले विधि9े
नानाविधमसतमेन्द्रादिक वितेरुदेदुः । मालिनीवृत्तम् ॥
असंहार्योत्साह जयिनप्ुदय॑ ग्राप्य तरसा
धुरं गुर्वी वोढं स्थितिमनवसादाय जगतः ।
खधाम्ना लोकानां तमुपरि कृतथआानममरा-
दीप॑ त्रोचेरु
स्तपोलक्ष्म्या दीप दिनकृतमिवोचेरुपजगुः ॥ ४७ ॥
३२ 'उपगीतम” इति पाठः-
अष्टादशः सगे; | २७३
असंद्वायोत्साहमिति ॥ तरसा बलेन वेगेन च जयिन जयशीलमुद्यमखलाभ-
रूपमभ्युदयम् । अन्यत्रोदयाद्वि च । प्राष्यासंहायोत्साह संहर्तुमशक्यमुश्ोगे
जयगतो$नवसादाय क्षेमाय गुर्वी घुरं दुष्टनिग्रहभरं तमोपसंहाररूप च भारं बोदुं
स्थितम् । स्वधाज्ना सवतेजसा छोकानामुपरि कृतस्थान कृतपदम् । अन्यत्रोपरिव-
तैमानम् । तपोलक्ष्म्या दीप ते पाण्डवममरा इन्द्रादयों दिनकृतं सूर्यमिवों-
जेरुपजगुः साधु महाभाग्यो5सीति तुष्टवुः । शिखरिणीवृत्तम् ॥
व्रज जय रिपुलो्क पादपद्मानतः स-
न्गदित इति शिवेन छापितो देवसंघेः ।
निजगृहमथ गत्वा सादर पाण्ड्पुत्रो
धृतगुरुजयलक्ष्मीधेर्मसनुं ननाम ॥ ४८॥
इति भारविकृतों महाकाव्ये किराताजुनीयेडशदशः सगेः ।
घ्रजेति ॥ शिवेन ब्रज सखपुरं गच्छारिछोकं जयेति गदित उक्तः | यतः
पादपञझ्ानतः शिवपादपह्लजानतः संम्तथा देवसंबेः ऋ्लाधितः स्तुतोइत एव
ता गुर्वी जयलूद्ष्मीयेन स पाण्डुपुत्नोउजुनो निजगृह स्वाश्रस गत्वा प्राष्याथ
सादरं यथातथा धम्मसूनुं युधिष्ठिरे ननाम नमश्रक्रे ॥
इति श्रीमहामहोपाध्यायकोला चलमछिनाथसूरिविरचितायां किराता शुनीय -
काव्यव्याख्यायां घण्टापथसमाख्यायामष्टादशः सर्गः समाप्तः ॥
॥ समाप्तमिद किराताजुनीयं नाम मदहाकाव्यम्॥
१२ 'उदित? इति पाठ: २ 'भवेन” इति पाठ:
४ ऑल मलातक अल अल काका हक
किरांताजुनीयल १५ सर्गे ध्तानां चित्रबन्धानामुद्धार/ |
गोमृत्रिकाबन्ध: । ( १२ फ्लोकः । )
क् ना सु रो य॑ न वा ना गो ध र से सस्थो न रा क्षसः
ना सु खोयंन वा भो गो ध रणि स््थो हि रा ज सः
| सर्वतोभद्रः । ( २५ क्ोकः । )
जायायओा व बायायाओ .... ॥ 2 2080 88 के
हि (का स्व स्व का | हि | वा
| मी मल जज अक क
नि स्व भ ऋ व्य [व्यू | भ ्व््नि
नि
का | का (रे |भ भ [रे का |का|
| | सत्र [भव्य [ब्य (भ।स्व
का । का ; रे भ् । भ । रे का । का
। का | स्व । स्व का । हि
चार । का नि नि का चा | है|
. किराताजुनीयव्याख्यायां प्रमाणत्वेन सममुपन्यसानां
ग्रन्थानां ग्रन्थकाराणां च नामानि ।
+--८55९$ ९.-६०----.«
अगस्तथः १२॥४०
अमरः १॥१, १२, १।७, इद्यादि.
आगमः १।४६, ३।३७, ९।३ इत्यादि.
आलूंकारिकाः: १११, १८।४४-
कामन्दकः १॥३१, २।६, २।१० इत्यादि,
काव्यप्रकाश: १।८,१।१२,१।३९इत्यादि.
काशिका १॥३, १।६, १।११ इत्यादि.
केशवः २२१, ८।२४, ९।११ इत्यादि.
कैयटः १३१, ११०, ८॥११ इव्यादि.
क्षीरखामी १॥९, १२१, १०।३.
गणब्याख्यानम् २१७, २।३०, ३६.
दण्डी ११४६, ८।४४-
दशरूपकम् ८॥१३ ९१२६, ५।४५.
धन्वन्तरिः ४२८.
नारदः १।१३.
निरुक्तम् ७४१०
नीतिवाक्यामतम् १॥२, १॥४, १।२६
इत्यादि.
जृतद्यविलासः ८।५३.
नेषधम् ८।४९.
न्याय: १॥२४, २॥५.
न्यासोहथोतः २।१७.
पालकाप्यम् ७४८.
पुराणम् २२६.
प्रकाशवषे: ४।१०.
भारतम् ५१३०, १३।१०, १४१०.
भाष्यकार: १॥१, १।१०, ८।११ इत्यादि.
सनुः २६, १।१७, १४॥६ इत्यादि-
माघः ५॥३, ८।४९.
मसातबः ४३३.
मातेण्ड:ः ८।१५,
यादवः १।३४, ३।१९, ७४ इत्यादि.
रघुवंशम् ८।४९.
रघुवंशसंजीविनी ११।७६.
रसरल्ाकरः ९।७२.
रसिकाः १२।४०«
रामायणम् १॥९.
रुद्रट: ५४८.
वाग्भटः ५१८६
वात्यायनः ९।४७.
वामनः २२७, २३७, ४॥२४ इत्यादि.
विद्याधघर: ४॥३८.
विश्वः ११९, १॥८, १।२४ इत्यादि.
वेजयन्ती १११३, २।८, ४३६ इत्यादि.
वेबकम् ५॥११.
व्यक्तिविवेक: ३।२१-
शब्दारणवः ८।३१.
शाकटायनः ३॥३५.
शाश्रतः २२२, ३॥५, ७२७ इत्यादि.
श्रुतिः
सजनः १३१४५, १४१२७, १६॥०९.
सर्वेखकार: १॥१८, ९१५.
सामुद्विकाः ६॥१.
स्मरणम् (स्ट्रतिः) १।१३, ६।२५ इत्यादि.
हलायुध: २१३, ४॥३८, ७१३,
हैमः ११२९, ५७४५, १०।३.
किराताजंनीयछोकानां मात॒कावर्णक्रमेणानुक्रमणी ।
अद्ीत्रिमग्रेमरसाभिरामं
अखण्डमाखण्डल ...
अखिलमिद्ममुष्य ..«
अगूढह्ासस्फुटदन्त .... «»««
अग्रसानुषु नितानन््त. ४४४
अचकमत सपक्ववां .««
अचित्ततायामपि ...
अचिरेण परस्य
अजन्मा पुरुषसावत्. ...
अजिह्ममोजिप्ठममोघ
अणीयसे विश्वविधा. «--
अणुरप्युपहन्ति
अतिपातितकाल
अतिशयितवनान्तर
अतीतसंख्या विहिता
अल्यरथ दुरुपसदाडुपेत्य
अथ कृतकविलोभन॑. ««
अथ क्षमामेतर
अथ चेदवधि:
अथ जयाय लु मेरुमही ...
अथ दीपितवारिवाहवर्त्मी .««
अथ दीघतम तमः...
अथ परिमलजामवाप्य ..-
अथ भूतभव्यभवदीश
अथ मूतानि वान्नेन्न
अथ वासवस्थ वचनेन
अथ विहितविधेये -..
अथवेष कृतज्ञयेव पूर्व
अथ शशघरमोडेरभ्य
अथ स्फुरन्मीनविधूत ..
अथ ख़मायाकृतमन्दिरो
तु
००० ०००
७७
स्० शो ०
३७
२०
जजज+ क्या ूदैपयाभझइ पथ प/प।ैफ भ्+5+ौौौ"-+ीओ+ ७ फ्कक्न--ड+- एपैपभ।भ//भमाे+्त।ै
अथ द्मशुचिभस्म... «.«
अथाग्रे हसता साचि
अथापदामुद्धरणक्षमे पु
अथाभिपश्यन्निव... . ..«
अथामपष ज्षिसगांच ..... ...
अधोच्चकैरासनतः ...
अथो शरस्तेन मर्द्थ ...
अथोष्णभासेव सुमेरु
अदीपितं वेद्युतजातवैदसा . ..
अद्य क्रिया: कामदुघा: ...
अधघरीचकार च विवेक...
अधिगम्य गुह्यकगणादिति . .«
अधिरुद्य पुप्पभरनम्रशिखे ...
अनादरोपात्तइतेक ..«
अनाप्तपुण्योपचये ... -««
अनाम्शन्तः क्विदेव
अनायुधे सत्तवजिषांसिते
अनारतं तेन पदेषु .««
अनारतं यी मणिपीठ
अनिजयेन द्विषतां -.«
अनुकूलपातिनमचण्ड._ «««
अनुकूलमस्थ च विचिन्त्य «««
अनुचरेण घनाधिपतेरथो «.«
अनुजगुरथ दिव्य -.-
अनुजानुमध्यमवसक्त
अनुद्धताकारतया ..... «*«
अनुपालयता मुदे ... «««
अनुभाववता गुरु स्थिर «««
अनुशासतमित्यना ०... «*«
अनुसानु पुष्पितलता ०
अनुद्देमवप्रमरुणैः समतां ..«
40०७
१८
१५
« १७
स० खो०
१५
उ
१
अनेकराजन्यरथाशव . .«
अनेन योगेन विद्वद्ध
अन्तकः पर्येवस्थाता
अन्तिकान्तिकगतेन्दु. «««
भन्यदीयविशिखे न हर
अन्यदोषमिव स खक॑ ...
अन्योन्यरक्तमनसा ... ««-
अपनेयमुदेतुमिच्छता . «-«
अपयन्धनुष: शिवान्तिक
अपरागसमीरणे
अपवजितविष्ठवे .... «««
अपवादादभीतस्थ . .
अपरव्यद्धिरिवेशान ... ...
अपहस्येष्थवा सद्धिः ...
अप्राकृतस्माहव
अभितस्त घथासूनुः
अभिद्रोह्देण भूतानामू «-
अभिनयमनसः ...
अभिभवति मनः कदम्ब .««
अभिभवोदितमन्यु «««
अभिमानधनस्य
अभिमानवतोी . &««
अभिमुनि सहसा ...
अभियोग इमान ...
अभिरश्मिमालि विमलस्थ...
अभिलषत उपाय॑ ... ..-
अभिवषैति योघ्नु,... . -«-
अभृतमासज्य विरुद्ध
अभ्यघानि मुनिचापलछात् ..«
अभ्यायतः संततधूम. ..«
अमर्षिणा कृत्यमिव ...
अमी प्ृथुस्तम्बदतः
अमी समुद्भूतसरोज
अयथार्थक्रियारम्मैः
०७
०
स० श््छो ०
१०
१२
« १७
१४
3३
१६
१४
११
अयमच्युतश्च वचनेन
अयमसो मगवानुत
अयमेव मगव्यसत्रकाम ...
अय॑ वः छ्लैब्यमापन्नान
अलकाधिपश्ल्यदर्शितं
अलकृतानागम्जुता «««
अलच्दय॑ तत्तदुद्वीक्ष्य
अलख्ूाघत्वाजनः ..-
अलमेष विलोकितः
अलसपदमनोरमं पकृत्या «««
अवचयपरिभोगवन्ति
अवदन्पतन्रिणः शंभो:
अवधूतपद्ुजपराग -.-
अवधूयारिभिर्नीता ...
अवन्ध्यकोपस्य
अवरुग्णतुन्न सुरदारु ..«
अवलीढसनाभिरशसेनः
अवहितहृदयो विधाय
अविप्रहस्थाप्यतु लेन
अविज्ञातप्रबन्धस्य ...
अवितृप्ततया तथापि
अविभावितनिष्क्रम ...
अविमृष्यमेतद्भिलष्यति
अविरतोज्श्षितवारि, ..
अविरलफलिनीवन . .«
अविरलमलसेषु ..«
अविलच्च्यविकषेणं ..-
अविवेकबृथाश्रमा .««
असकलनयमनेक्षितानि
असक्तमाराधयतो ...
असमापितकृदय
असावनास्थापरया . ««
असिः शरा व धनुध्
अखडुदीनामुपचीय . ..
०0
स० शछो०
१२
१८
3३
१५
११
११
१०
१७
पे
कस
आर]
१
११
१३
१८
११
१३
१०
१०
१३
१०
३२५
९
१५९५
"५
२५
६०
०
१७
६०
३७
८
३३
११
जद
रेरे
डरे
२५
२
है.3.4
२८
डरे
धऊ
२९,
प्र
१ ११
१४
१६
४८
४
१०
स० खछो०
असंविदानस्थ ममेश . ... १८ ४२
असंशर्य न्यस्तमुपान्त ... ८ ३८
असंशयालोचितकार्य ... ३ ३३
असंहायेत्साहं जयिन ... १८ ४७
अश्नवेदमघिगम्य तत्त्वत: ... १३ ६२
अख्वेदबिदय मही «० १३ ६७
अलब्नेः समानामति ... ..- १७ ३४
आसक्तभरनीकाश
आसक्ता धूरियं. «««
आसन्नद्विपपदवीमदा
आसादिता तत्प्रथर्म
आसुरे लोकविश्रास
आसेदुषां गोत्रभिदो
आस्तिक्यशुद्धमवतः
अस्मिन्नगृद्यमत पिनाक «« ५ ३३ | आस्थामालम्ब्य नीतेषु
अस्मन्यशः पोरुष.... ... १६ ५९ | आस्थितः स्थगित ...
अंशुपाणिभिरतीव «««ऋ. «« ९ ३
अंसस्थलेः केचिद ... «.« १६ ३०
अंसाववश्ब्धनती ... «.« १६ २१
आकारमाशंसितभूरि. «.« ३ २७
आकीण बलरजसा ... ... ७ ३६
आकीर्णा मुखनलिने.. ... ७ १८
आकुमारमुपदेष्ट «.. «-«« १३ ४३
आकुलश्वलपतत्रि «.. «« ९ ८
आक्षिप्तवापावरणेषु. ... १७ ७५९
आक्षिप्तसंपातमपेत ६६०६ ४१
आक्षिप्यमा्ण रिपुमिः «.« हे ५०
आघध्यामास गता «० १७ ३८
आप्राय क्षणमतितृष्य. ««« ७ रे४
आतपे घतिमता -.. -.. ९ ३०
आतिथेयीमथासाय *«*० १) ९
आत्मनीनमुपतिष्ठते. ..« १३ ६५
आत्मछाभपरिणाम ... ««« १८ ३४
आदहता नखपदे: «... ««« ९ ४९,
आबाधामरणभया «-.. ,.« )7< ३५९५
आमत्तश्रमरकुलछा..... ««« ७ १०
आमोदवासितचला ०० ९ ७७
आयसः सुरसरिदोधष. ««« ७ ३२
आरोहुएः समवनतस्थ «« ७ ३३
आशंसितापचिति ... ««« ६ ४६
आशु कान्तमभिसारित ««« ९ रे८
।
।
आहिते नु मधुना «««
इच्छतां सह वधूमि
इतरेतरानभिभवेन ..«
इति कथयति तत्र ...
इति गां विधाय विरतेषु
इति चालयन्नचलसानु
इति तानुदारमनुनीय
इति तेन विचिन्त्य चाप
इति दर्शितविक्रिय ...
इति निगदितवन्त ...
इति ब्रुवाणेन महेन्द्र
इति विविधमुदासे . .«
इति विषमितचक्षुषा
इति शासति सेनान्यां
इतीरयित्वा गिरमात्त
इतीरिताकूतमनील
इत्थ विहत्य वनितामि
इत्युक्तवन्तं परिरभ्य
इत्युक्तवन्तं ब्रज साधये
इत्युक्तवानुक्तिविशेष
इत्युकत्वा सपदि हित
इदमीदग्गुणोपेत॑
इमान्यमूनीत्यपवर्जिते
इमाम वेद न तावकीं
इयमिश्गुणाय रोचर्ता
७००
0 न0 -9० 9
स्छए #्ए >ए /ण 0
ब्न््ि
4
9००
बी
१
न
कन्नी
0
न्]
न्-0
न 90 ऐ 0 ४ व ७ 29 ९
च्न्गयँ ब्ज
न ०9
ब्ज्छ
७ का १ ५१ ५४०
२६
ग्ड
5५
४
१०
०१
४१
अं
र्ररू॑॑खढ
इयथे च दुवारमहारथानां «««
इये दिवाया नियते.. «««
इह दुरधिगमः किंचिदेवा ..«
इह वीतभयास्तपो5नुभावा ...
इह सनियमयो: सुराप «««
इशार्थमम्भसि चिराय
उच्यतां स वचनीयम
उज्ञझती शुचमिवाशु
उज्झत्सु संहार श्वा
उत्फुछस्थलनलिनी ...
उत्सज्ले समविषमे सम
उत्सश्थ्वजकुथकडटा. ...
उदस्य घैये दयितिन .. ...
उदारकीर्तेरुदय॑ ...
उदाहरणमाशीःषु... . -««
उदितोपलस्खलन ...
उदीरितां तामिति ... «««
उदृढवक्षःस्थगितेऋ
उद्गतेन्दुमविभिन्न ..-
उन्मजन्मकर इवा... .«
उपकार इवासति ...
उपकारकमाहते ... «««
उपजापसहान्विल ...
उपपत्तिरुदाहृ॒ता «.« ««०
उपलबभ्य चश्चलतरज्ञ. «.-
उपलाहतोद्धततरच्न,,,... «««
उपाधत्त सपल्लेषु ... «««
उपारताः पश्चिमरात्रि. ..
उपेयुषीणां वृहतीरधि. «««
उपेयुषीं बिश्रतमन््तक ...
उपैति सर्स्यं परिणाम
उपैत्यनंन्तद्युतिरप्य डे
उपोडकल्याणफलो ... ...
उमापतिं पाण्डुसुत ...
स्० श्ठो स० छो०
१६ १७ | उरसि शूलभ्भतः प्रहिता ... १८ ५
४ २१ | उरू सत्त्वमाह.विपरि ... ६ ३५
५ १८ | ऊच्च तिरश्वीनमधथ्व॒ ... १६ ५०
१३ ४ | ऋषिवशजः स यदि. ... ६ ३६
५ ४० | एकतामिव गतस्य «.. «« ९ १२
५ २९ | एवं प्रतिद्वन्द्रिष्ु तस्य -.- १७ १८
९५ ३९ | ओजसापि खल नून --«- ९ ३३
९ १८ | ओष्ुपल्लबविदंश «.. «« ९ ५७
१६ १६ | ओषसातपभयादप »« ९ ११
५ ३५ | ककुदे वृषस्य कृत ... ... १३ २०
७ २१ | कच्छान्ते सरसरितो. ««« १२ ण्ड
७ ३० | कतिपयसहकारपुष्प "०० १० ३०
< ७५० | कथमिव तव संमति ... १० ३६
१ १८ | क्थ वादीयतामबोढू. ... ११ ७६
११ ६५ | कथाप्रसब्नेन जन ... ... १ २४
६ ४ | कपोलसंश्ेषि विलो ४.० ४: «
३ ७५० | करणशह्ुलनिःसतयोः ... १८ ११
१४ ३१ । करिष्यसे यत्र सुदुश्व ३२९
९ २४ | करुणमभिहितं त्रपा «-« १० ५८
१७ ६३ | करोति योष्शेषजनाति -.. ३ ५१
१३ ३३ | करो धुनाना नवपकृवाकृती
२ ४३ [ पयस्थगाघे ८ ४८
२ ४७ | करों धुनाना नवपह्वाकृती
२ २८ [बथा कृंधा «« ८ ७
६ १४ | कलत्रभारेण विलोल. «».. ८ १७
६ १० | कबच स बिअ्रदुपवीत १२ ९
११ ५० | कषणकम्पनिरस्तमद्धा .... ५ ४७
४ १० | कान्तदूत्य इव कुड्टम ५ ६
८ १२ | कान्तवेश्म बहु संदिशती ... ९ ३७
१४ ३८ | कान्तसंगमपराजित न्न् ९ ७२
४ २२ | कान्ताजनं सुरतखेद ९. ७६
१६ ६१ | कान््तानां कृतपुलकः «.« ७ ५
१७ ५४ | कि गतेन न हि युक्त»... ९ ४०
१७ १२ | किं व्यक्तापास्देवत्व ... १५ २१
प्र
स्० खो घ खण छोण
किमपेक्ष्य फर्ल. <.. «« २ २१ | क्षोभेण तेनाथ गंगा. «.. १७ २२
किमसामयिकं, वित... ... २ ४० | खण्डिताशंसया तेषां. ... १५ १
किमुपेक्षते कधय ... «.. १३२ ३१ | गणाधिपानामविधाय - पैड ४४
किरातसेन्यादुरुवाप ... १४ ४५ | गतवति नखलेखा ... ... ९ ७८
कुप्यताशु भवतानत «० ९ ७५३ | गतान्पशूनां सहजन्म « हें १३
कुररीगणः कृतरवस्तरवः .... ५ २५ | गतेः परेषामविभाव ... १४ ५२
कुरू तन्मतिमेव «« २ २२ | गतेः सहावेः कलहंस ... ८ २९
कुरु तात तपांस्थमा्ग १३ १३ | गन्धमुद्धतरज: कण... »--« ९ ३१
कुसुमनगवनान्युपेतु « १० ३१ | गभीररन्प्रेषु मर मही ... १४ ४६
कुसमितमवलम्ब्य .«- « १० ५३ | गम्यतामुपगते नयनानां ... ९ ४
कृतधृति परिवन्दिते « १८ २१ | गुणसंपदा समधिगम्य ... ५ २४
कृतप्रणामस्य महीं ... १ ३२ | गुणानुरक्तामनुरक्त... »»«» १ ३१
कृतं पुरुषशब्देन ,,. ««« ११ ७२ | गुणापवादेन तदन्य,.. «»«« १४ १२
कृतवानन्यदेहेषु »- ११ २६ | गुरुक्रियारम्भफले .... «»«« १४ ४२
कृतानविव्यौहतसा ..- ३ ३१ | ग्रं्स्थिराण्युत्तम .... «-« 3६ रे८
कृतान्तदुईत्त इवा ... --« १६ २९ | ग॒रुन्कुबेन्ति ते वंश्यान् ... ११ ६४
कृतारिषड्डगजयेन ..- १ ६ | गूढो$पि वधुषा राजन, ««« ११ ६
कृतावधान जितबदि डे ३३ ग्रसमानमिवाजांसि ... ««« ११ ७३
कृतोरमिरेखं शिथिलत्व -.. ४ ६ | ग्रदविमानगणानभितोी ««« ५ १४
कृष्णद्वेपायनादेशात् « ११ ४६ | घनपोत्रविदीर्णशार न ३7. 8
कोन्विमं हरितुरज्ञ «० १३ ७० | घनं विदायोजुन... +»«« १५ ५०
को5पवादः स्ठुतिपदे . « ११ २५ | घनानि काम कुसमानि ... < ४
क्रान्तानां ग्रहचरितात्प ७ १२ | चच्चलं बसु नितान््त ««« १३ ५३
क्रामद्भिधनपदवीमनेक --- ५ ३४ | चतंरुष्वपि ते विवेकिनी -.. ३ ६
क्रियास युक्तैटेप -- १ ४ | चमरीगणगेणबलस्थ. ««« १२ ४७
क्रोबान्धकारान्तरितो ., १७ ५ | चयानिवाद्रीनित्र ««« १६ ५२
क्लान्तोडपि त्रिदशवधू ड ७ २९ चलने5वनि श्वलति . .« १९ २८
क्व चिराय परिग्रहः न्_ब रे ३९ चारचुशुथिरारेची ब्् ० ])५ ३८
क्षत्रियस्तनयः पाण्डो: «» ११ ४० चिचीषतां जन्मवतां ब्न्न. है ११
क्षययुक्तमपि खभावजं २ ११ | चित्तनिशेतिविधायि ९. ७१
क्षितिनमःखुरलोक .... »«« ७ ३ | चित्तवानसि कल्याणी ..« १ १४
क्षिपति योइनुवन -.. »-« ५ ४५ | चित्रीयमाणान्नति «« «»»« १७ ३१
क्षीणययावकरसो5प्यति ... % ६३ | चिरनियमकृृशो5पि « १० १४
क्षुमिताभिनिःखत ... ««« १३ ४५ | चिरमपि कलितान्य._ ««* १० ४८
कि० २५
स० श्छो ७
च्युते स तरिमिन्रिषुषी ««« १७ ३७
छायां विनिधूय तमोमयीं ... १६ ३२
जगतीशरणे युक्तो ««« -*«« १५
जगतपरसूतिजगदेक »,... «».- ४
जटानां कीर्णया केशैः - ११
जनरुपग्राममनिन्य ०23. #
जम्प्रवेषतपर्सा विरोधिनीं ... १३
ज़न्मिनो5स्य स्थिति « ११
जपतः सदा जपमुपांझ. ..« १३
जयमत्रभवाक्षन॒.... «--« ११
जयारवक्ष्वेडितनाद « १४
जयेन कब्िद्विससेद्य ... १४
जरतीमपि बिश्राण ००४६ पै पु
जलदजालघनेरसिता. -«- ५
जलोघसंमूच्छेनमूर्च्छित -.. १६
जद्दातु नेने कथमर्थ - ३
जहार चास्मादचिरिण. ..- १७
जहिहि कठिनतां ,.. «.« १०
जहीहि कोपं दयितों... «.« «
जिह्नाशतान्युद्तल,... ««« १६
जीयन्तां दुजेया देहे. ..« ११
जेतुमेव भवता ... ««« १३
ज्वलतस्तव जात .« «»»« २
ज्वलतोइनलादनुनि --« १२
ज्वलितं न ह्रिण्य ... «« २
तत उद्ग्न इव द्विरदे « १८
ततः किरातस्थ वचो. ««« १४
ततः किराताघिपते. ..« १६
ततः पअ्रजहे सममेव ... १५
ततः भ्रयात्यस्तमदा ०» १७
ततः शरछन्द्रकरा ... .... ३
ततः सकूजत्कलइंस डे
ततः सदपे प्रतनुं ... «.« १४
ड५
३२
डे
१९
दडं
३०
८
१८
२९
धरे
७
डट
५९
१४
ड़
५१
८
३७
३२
णड
२४
स० खो०
ततः स संप्रेक्य शरहुण ... ४ २०
ततः सुपर्णेत्रजपक्ष..... ««« १६ ४४
ततस्तपोवीयेसमुद्धतस्स.... १७ ३५
ततो5्ग्रभूमिं व्यवसाय. ,.« १७ ७५५
ततो धरिश्रीधरतुल्य ... १६ ५५
ततोडइनुपूवायतब्रत्त ..... .... १७ ७०
ततोष्पवादेन पताकिनी ... १४ २७
तत्तदीयविकज्ञिखा ... ... १३ ७७
तत्तितिक्षितममिद ... ... १३ ६८
तत्र का्मुकरृत ... ... १३ ३५
तथा न पूर्व कृतभूषणा ... ८ ४१
तथापि जिह्म:स ... ... १ «८
तथापि निम्न हृप ... «« ३ १२
तदनघ तनुरस्तु ,... ... १० ७०
तदभूरिवासरकृतं ... -.. ६ २५
तदल प्रतिपक्ष ... »«- २ १५
तदा रम्याण्यरम्याणि ,.. ११ २८
तदाशु छतु त्वथि ... ,... १ २७५
तदाशु कुर्वैन्तचचन ... .,,. ३ ५४
तदुपेत्य विप्नयत ... ६ ४३
तद्णा ददशुर्मीम॑ ... .».. १५ ३५
तनुमवजितलोझ ... ... १० १५
तनुवारभसो भाखान् « १५ २३
तनूरलकारुणपाणि ... ... «< ५
तपनमण्डलदीपितमेक «.. ५ २
तपसा कृश वपुरुवाह «.. १२ ६
तपसा तथा न मुदमस्य ... १८ १४
तपसा निपीडितक्ृश् ..« १२ ३९
तपोबलेनेष विधाय. ... १४ ६०
तप्तानामुपदधिरे विधाण ... ७ १३
तमतनुवनराजिश्यामितो ... ४ ३६
तमनतिशयनीयं सर्वेत्तः ५ ७५२
तमनिन्यबन्दिन इवेन्द्र ६ २
तमाशु चक्छुःभ्रवर्सां ४०४
तमुददीरितारुणजठांशु.. «««
तरसा भुवनानि यो
तरसैव को5पि भुवनेक
तवोत्तरीय करिचर्म
तस्मे हि भारोद्धणे. «««
तस्यातियलादति ... «««
तस्याहवायासविलोल
त॑ शंभुराक्षिप्तमहेषु ..-
तान्भूरिधाम्न ख्वतुरो5पि
तापसोषपि विभुता...
तामक्षन्त क्षण सभ्या
तावदा भ्रीयते लक्ष्म्या ५
तिरोहितश्वश्ननिकुज कर
विरोहितान्तानि नितान्त -.-
तिरोहितेन्दोरथ शंभु हि
तिष्ठतां तप॑सि पुण्य...
तिष्टद्धिः कथमपि ...
तीरान्तराणि मिथुनानि
तुतोष पश्यन्कमलस्य
तुल्यरूपम सितो त्पक्क
तुषारछेखाकुलितो ...
वेजः समाभ्रित्य परे...
तेन व्यातेनिरे मीमा
तेन सूरिरुपकारिता
तेनानिमित्तेन तथा... «««
वेनानुजसहायेन ..-
अयीमतूनामनिला ... «««
श्रासजिह्म॑ यतश्वेता
त्रिश्सप्तकृत्वो जगतीप
त्वमन्तकः स्थावरजज्ञमानां , .«
त्वया साधु समारम्नि
त्रविषां ततिः पाठलिता
दुक्षिणां प्रणतदक्षिप . «.«
ख० ञ्छो ]
१६
१२
डरे
पड
३७
२६
३२
१
३२३
४३
५
३५९
५१
६१
३३
४७
३१
डे
५६
६१
३६
डरे
६०
8४५०
४८
४८
१८
३५
१०
शेर
२७
दरशे5थ सबिस्मयं ... . ..«
दधत इव विल्ासशालि ...
दघतमाकरिभिः करिमिः ...
दधति क्षती: परिणत. ...
दनुजः खिदय क्षपा. ...
दरीमुखैरासवराग ,..
दिडागहस्ताकृतिमुद्द॒हृद्धि ...
दिवः प्रथिव्या: ककुमां
दिव्यस्नीणां सचरण...
दिशः समूहन्निव ... «««
दीपयज्नथ नभः «««
दीपितस्त्वमनुभाव ...
दुरक्षान्दीव्यता राज्ञा
दुरासदवनज्यायान् ,.. «««
दुरासदानरीलुग्रान् ...
दुवैेंच तदथ मा सम...
दुःशासनामपैरजो ... «««
दूनास्तेइरिबलादूना ..«.. «««
दृश्यतामयमनो कहा ४५
दृश्शवदानाब्यथते 5रि
दृष्ठा दृश्यान्याचरणीयानि ...
देवाकानिनि कावादे
यां निरन्धदतिनील , ««
युति वहन्ती वनिता
द्युवियद्वामिनी तार...
यौरुन्ननामेव दिशः..-
द्रतपदमभियातुमिच्छतीनां
द्वारि चछुरधिपाणि ...
द्विरदानिव दिगखि «««
द्विषतः परासिसिषु ..«
द्विषतामुदय: 2४४
द्वितता विहित॑ ..... «««
द्विषन्निमित्ता यदियं
द्विषां विधाताय
966 कह
स० शो०
१३ १७
५ रे२
है स॒० छो०
द्विषां क्षतीया: प्रथमे. ... १४ ५५
घनुः प्रबन्धध्वनितं. ... १६ २३०
धर्मात्मजो धर्मनिबन्धि ... ३ ३४
धार्तराष्ट्रे: सह श्रीति. «-« ११ ५५
घाष्यलद्वडितवथोचित ... ९ ७२
धूतानाममिमुखपात्रिमिः ७. ७ ३
घृतबिसवलयावलि ७... ««« १० २४
धृतबिसवलये निधाय « १० ४६
भृतह्ेतिरप्यध्ृवजिह्य......- ग्ड
घृतोत्पछापीड इंच ... --. १६ १५
थेयावसादेन दुतप्रसादा ... ३ ३८
घयेण विश्वास्यतया ... ३ ३४
श्र॒ुव॑ प्रणाशः प्रहितस्य -«. १४ ९
ध्वनिरगविवरेषु ... «»«« १० ४
च्वंसेत हृदय सद्यः.... ... ११ ७७
न ज्ञातं तात यत्रस्प « ११ ४२
न तेन सज्य क्चिदु. . १ २१
न ददाह भुरदवनानि «-« १२ १६
न दलति निचये ... «.« १० ३९०
ननु हो मन्थना राघो. ... १५ २०
न नोननुन्नो नुज्ोेनो. -. १५ १४
न पपात संनिद्दित ... ... १२ ४
न प्रसादमुचितं गमिता २ २७५
न मृगः खलु कोष्प्यय॑ .« १३ ६
नयनादिव शुलिन: «.. ««« १३ २२
न रामि चेत:ः परमा ... १८ ३१
नवपल्नचाश्नलिझ्तः ... «« ६ २३६
न वर्त्म कस्मेचिदपि. ... १४ १४
नवविनिद्रजपा कुसुम न णज ८
नवातपालोहितमा द्वितं ४ ८
न विरोधिनी रुषसियाय ... १२ ४६
न विसिस्मिये न विषसाद ... १२ ५
न समयपरिरक्षणं ... -.« १ ४५
न सुख प्रार्थये नार्थ
११
६६
न स्रजो रुधचिरे ...
नानारल्ज्योतिषां ...
नान्तरज्ञाः श्रियो जातु
नाभियोेक्तुमनतं
नासुरोडय न वा नागो «««
निचयिनि लव॒ली ...
निजप्मिरे तस्य दरेषु
निजेन नीत॑ विजितान्य
निद्राविनोदितनितान्त ...
निपतिते5घिशिरो घ
निपीयमानस्तबका ...
निबद्धनिःधवासविकम्पिता
निमीलदाकेकरलोल
निरज्ञने साचिविलोकितं
निरत्यय साम न दान ४
निरास्पदं प्रश्नकुतूहलित्व «-«
निरीक्ष्यममाणा इव «««
निरीक्ष्य संरम्भनिरस्त
निर्याय विद्याथ दिनादि ..««
निवृत्तदत्तोरुपयोधर ...
निशम्य सिद्धि द्विषतां
निशातरोद्रेषु विकासतां
निशितासिरतो भी को
निःशेष प्रशमितरेणु.. «««
निःशेषं शाकलित -... «««
निःश्वासधूमः स्थगितांझु
निषण्णमापत्मतिकार
निषादिसंनाइमणि ...
निसगंदुबोधमवोध ... . -««
निद्दते विडम्बित ..
निहितसरसयावके ...
नीतोच्छाय॑ मुहुरशिशिर ...
नीरन्ध्र पथिषु रजो रथाह...
। नीरन्ध परिगमिते ..,
ही
ख्० शो (
० 0 व नर न नि 0०
(६ ०१ ७ & ० -«&«€ /७ ० «< «४०
बन ए आए बज ७८६ ० 9 (४ ९ ०८ (४
न्न्जि ज्ज्ति.. करे... 0. न नि न
रे बन0 #॑ेए0 ७६ #ी ८ 6८ >> «
३५
३६
२४
८
२९
२६
३९
७५
१५
जुडे
२
१२
२१
रण
३०
२२
३८
द्रे
३९५
३७
१२
३८
३१
रण
नीलनीरजनिमे हिम
नुनोद तस्य स्थलपश्चिनी ...
नूनमन्नरभवतः शराक्रतिं
नपतिमुनिपरिमरहेण
नृपसुतमभित: «««
न्यायनिर्णीतसारत्वा
पतत्सु शज्नेषु वितत्य
पतन्ति नास्मिन्विशदाः
पतितरपेतजलदान्न
पर्ति नगानामिव ..«
पथश्युतायां समितो
पपात पूर्वा जहतो ...
परमास््रपरिभ्रहो रुतेजः
परवानर्थसंसिद्धो ...
परस्य भूयान्विवरे ...
पराहतध्वस्तशिखे ...
परिकीण्ण मुय्यतभु जस्य
परिक्षते वक्षसि दन्ति
परिणामसुखे गरीयसि
परिणाहिना तुहिनराशि
परिभ्रमन्मूध जषट्पदा
परिश्रम छोहित
परिमोहयमाणेन «««
परिवीतमंशुभिरुदस्त
परिसरविषयेषु लीढ
परिसुर॒पतिसूनुधाम
परिस्फुरन्मीनविघटष्ठितो
परीतमुक्षावजये . «««
परोषवजानाति यदज्ञता
पश्चात्किया तूणयुगस्य
पाणिपल्नवविधूनन ..«
पातितोत्तुन्नमाहात्म्यैः
पातुमाहितरतीन्यभि
पार्थबाणा: प्रशुपते ..-
सण० श्छो ७
हि
ड
१३
«7 9
छ १ ०
«०० ११
१४
४
न्न्जि
5. ४!
१ ३४
« १५
« १२
*- १०
* १४
१७
* १५
१५
१९
जु
४
६
४४
३५९
४९
२३
२७
णु
१५
१८
३३२६
रेरे
श्३े
५६
११
११,
४
र्३
१४
३६ ,
१८
३८
२० |
डणु
११
२३
४२ ।
०
१३
५१
डण ।|
४
स० छो०
पुरःसरा घामवर्ता ..« १ ४३
पुराधिरुढः शयन ,.. «.« १ ३८
पुरोपनीत रूप १ ३९
पुंसः पद मध्यममुत्त ... १६ १५९
पृथग्विधान्यस्रविराम « १६ ३४
पथुकदम्बकदम्बकराजितं ,... ५ ९
घ्रथुधाम्रि तत्र परिबोधि ,... ६ ४५
पृथूरुपयेस्तवृहक्कता ... १४ ३४
प्रक्ममनुससार नाभि. «.. १० ४१
प्रचलिते चलित॑ १८ १०
प्रणतिप्रवणान्विहाय २ ४४
प्रणतिमथ विधाय ... ६ ४७
प्रणिधाय चित्तमथ ... ६ ३९
प्रणिधाय तत्र विधि. ««»« ६ १५९
प्रतप्तचामीकरभ!सुरेण १६ ४०
प्रतिक्रियाये विधुरः १७ ४१
ग्रतिप्नतीभिः कृत ,.« १६ ४३
प्रतिदिशमभिगच्छता १० २१
प्रतिदिश छवगाधिप १४ ६४
अतिबोधजुम्मणविभिन्न ६ १२
प्रद्याद्वीक्ततिलकासुषार -« ७ १५
प्रद्याइतीजा: कृत ... --- १७ १५
प्रनृत्तशववित्रस्त «.. «»«« १५ २६
प्रपित्सो: कि च ते मुर्क्ति ... ११ १६
' प्रबभूव नालमवलोंकमितुं ... ६ ६
प्रभवाति न तदा परो. «««- १० ३५
प्रभव: खलु कोश «««.. ««« २ १२
प्रमाष्टमयराःपह «०० ११ ६७
| प्रयच्छतोचैः कुसुमानि ... ८ १४
प्रयुज्य सामाचरित.._ «« १४ ४
प्रलीनभूपाठलमपि ... ««« । रेरे
प्रवद्नतेषदथ मद्दाहव ... १८ ८
प्रवालभज्ञारुणपाणि २.५८: -रै१
प्रविकर्ष निनादभिन्न ००० १३ १६
१०
खछठ ख्हो०
प्रविततशरजालच्छाज्न ««« १४ ६५०
प्रविविश गामिव «« «««० १२ १०
ग्रवृत्तनक्तदिव. ««« १६ ४७
प्रडृद्धसिन्धूर्मिचय ... १६ ६०
ग्रशान्त्रमामिभवः ८ २८
ग्रश्योतन्न्मद्सुरमीणि «.. ७ ३५
ग्रसक्ततावानक -.. ... १६ २६
प्रसह्य योषस्मासु परेः ३ ४४
अ्रसादरम्यमोजखि ... ««« ११ ३८
प्रसादलक्ष्मीं दधतं ... ३२
अ्रसेदिवांस न तमाप « १७ २३
प्रस्थानश्रमजनिताँ .... «.. ७ ३१
अस्थिताभिरधिनाथ ब्गन्ः “दु 25६
प्रहीयते कायेवशा -.. --- १६ २२
प्राशलावप जने ... ««« ९ १०
ग्राप्तोईभिमानव्यसनाद .,७ रे ४५
ग्राप्यते गुणवतापि ..« ९२ ७५८
ब्राप्पते यदिह दूर .... «« १८ २५
प्रियेषपरा यच्छति ... ««« < १५
प्रियेण संग्रथ्य विपक्ष ८ ३७
प्रियेण सिक्ता चरम॑ < पण्ड
प्रियेषु येः पार्थ विनोप ३ ७२
प्रियेः सलील करवारि ... ८ ४९
ग्रीते पिनाकिनि मया - ११ ८४१
ब्रेरितः शशधरेण करोघ: ... ९ २८
प्तमालतीसितकपाल .«« १९ २४
बदरीतपोवननिवास॒ «.« १३ ३३
बद्धकोपविक्ृतीरपि ००० ९ ३४
बभार शुन्याकृति .«« « १७ ३९
बलवदपि बल मिथो - १० ३७
बलवानपि कोपजन्मनः ... २ ३७
बलशालितया यथा तथा ««« १३ १२
बहुधा गतां जगति. ... ६ ४२
बहु वहिंचन्द्रकनिभ -« ६ ११
( बहुमिश्व बाहुमिः )
बहुशः कृतसत्क्ृतेविंधातुं ..
बाणच्छिदस्ते विश्विखाः
बिभरांबभूवुरपदत्त
वृहदुद्दह॒ज्ललद॒नादिं «०
भयंकर: प्राणझ्तां ..-
भयादिवाश्िष्य झषाहते
भतृभिः प्रणयसंश्रस
भतृपूपसखि निशक्षिप
भवतः स्मरतां सदा
भवद्धिरधुनाराति ...
भवन्तमेत्हिं मनस्ि
भवन्ति ते सभ्यतमा
भवभीतये हतबृहत्तम
भवादशेषु प्रमदा «««-
भव्यों भवन्नपि मुने
भित्त्वेव भामिः सवितु
भुजगराजसितेन
भूभतु: समधिकमादघे
भूयः समाधानविरुद्ध
भूरिप्रभावेण रणामि
| भ्रेणुना रासभधूसरेण
भृशकुसुमशरेषु..««
अ्रविलाससुभगाननु . ..
मर्मां द्विषच्छझनि ...
मणिमयूखचरयांशुक
मतिभेदतमस्तिरों ...
मतिमान्विनयप्रमाथि
मथिताम्भसो रयविकीर्ण ...
सदमानसमुद्धत॑ ...
मदसिक्तमुखसगा «००
मदखतिश्यामित «««
मधुरैरवशानि
सखछण श्छो छ
»««« १ रेक्षेपकः
« १३
ब्न्न ७
१२
*& * हें
११
नगद ४८
१०
२०
डर
डर
१७
४डप्
रण
2
डि
७७०७ र्
8७ रु
मध्यमोपलनिमे लसदंशा ..- ६
९५ ६६
३८
१७
३२
है.
४१
२८
५६
३९
रेरे
५२
५१
४९
१८
जज
३
मनसा जपैः प्रगतिमिः
मनःशिलाभद्गनिमेन
मनोरम प्रापितमन्तर्
मन्दमस् न्निषुलतां
भया झूगान्हन्तुरनेन
मरुतः शिवा नवतृणा
मरुतां पतिः खिद
महता मयूखनिचयेन
महते फलाय तदवेक्ष्य
महत्त्वयोगाय महा ...
महपेभस्कन्धमसनून . ..
महानले भिन्नसिताभश्र
महारथानां प्रतिदन्तय
महान्वदुर्गे शिथिल
महिषक्षतागुरुतमाल
महीझता पक्षवतेव
महीमता सचरिते ...
महेषुजलथी क्रो «.«
महोजसो मानधना
मा गमन्मदविमूढ
मा गाश्िरायेकचरः . .«
मानिनीजनविलोचन
मा भूवन्नपथह्ृतसतवे
माया खिदेषा मति
मार्गणगरथ तव «««
मा विहमसिष्ट समर
महेन्द्र नगमभितः
मित्रमिष्टमुपकारि «««
मुकुलितमतिशय्य «««
मुक्तमूललूघुरुज्ञित
मुखेरसो विद्वमभन्न
मुखतीशे शराजिष्णो
मुदितमधुलिद्दो वितानी
मुनयस्वतो 5मिमुख
११
स्० खछो० स०् छो०
*« ६ २२ | मुनिदनुतनयान्विकोभ्य ... १० १६
--* १६ ४५७ मुनिममिमुखता ... --- १० ४०
४ ७ मुनिरस्मि निरागसः « १३ ७
»०» १५ १३ | मुनिरूपोष्नुरूपेण ... «« ११ २
« १४ २५ [ मुनीषुदहनातप्ताँ. .... «-« १५ ३०
«« ६ ३३ , मुनेविवित्ररिषुभिः --« १७ १९
««« १२ १५ युने: शरोघेण तप... १४ ७९
*** १३ १३ | मुहुरनुपतता विधूय «० १० ३३
बन्द र२े८ | सुहुश्चलत्पछ्वलोहिनी «-« १६ ५३
»« रे रे३ | मूलं दोषस्थ हिंसादे गन ११ २०
»»* १४ ४० मगान्विनिप्नन्मगयुः. ««« १४ १५
« १६ ५७ | मणालिनीनामनुरकअित ... ४ २७
«« १६ १४ | सदितकिसलयः सुराज़्नन। ... १० ९
- १६ ३६ | यच्छति अतिमु्ख ... «« ६ १४
« १२ ७० यथा निजे वर्त्मनि « १७ ७५७
«०» १६ १३ | यथाप्रतिज्ञ द्विषतां »«« ११ उ४
«० १ २० : यथायथ्थ ताः सहिता ८ ३२
**« १५ ३२२ | यथाखमाशंसित «-.. ««« १४ ४३
»** । १५९ | यद्वोचत वीक्ष्य ..« २ २
»* 3 ४० | यथदात्य काम॑ भवता. --« १४ १८
**« हे ५३ | यदा विगृह्नाति इतं « १४ २४
९ २६ | यदि ग्रमाणीकृतमाये. --- १४ ११
*«* ४ ५० | यदि मनसि शमः किमज्ञ ... १० ५७०
*** )६ १4 | यमनियमइझशीकृत ««. «»«« १० १०
*«* १३ ५९ यया समासादित .«, ३ २२
** )५ ८ यशसेव तिरोदधन्मुहु. «« ३ ५८
«« ७५ २० | यशोष5धिगन्तुं सुख... ३ ४०
«« १३ ५१ | यथ्टुमिच्छसि पितृन्न १३ ६५
«« १० २७ | यस्मिननैश्वयक्ृत ««« ३ १९,
»« ९ ५७ [यः करोति वधोदकोी. ... ११ १९
«० ४ ३६ | यः सर्वेषामावरीता ... ««« १4 ४०
«०» १५ रे४ या गम्याः सत्सहायानां «« ११ २२
-० १८ २० | यातसथ ग्रथिततरह्ज -«« ७१६
«« १२ २५ युक्तः प्रमायसि हिता ११ २९
युक्ताः खशक्तया मुनयः
युयुत्मुनेव कवर्च
येनापविद्धसलिल:ः -.«
योग च त॑ योग्यतमाय
योषितः पुलछरोधि
योपषिदुद्धतमनो भव ...
रक्षोमि: सुरमनुजः
रजनीषु राजतनयस्य
रक्षिता नु विविधा .--
रणाय जैत्रः प्रदिशज्निव
रथाहज्ञसंक्री डितमश्व
रम्या नवदुतिरपति
रयेण सा संनिदधे
रहितरल्नचयान्न शिलो
रागकान्तनयनेषु ...
राजड्िः पथि मरुता
रात्रिरागमलिनानि ...
रामाणामवजितमाल्य
रिक्ते सविश्चम्भमथा
रुचिकरमपि नार्थ ...
रुचिरपछवपुष्पलता . . .
रुचिराकृति: कनकसानु
रुजन्महेषून्बहुधा «..
रुन्धती नयनवाक्य . ..
लघुबृत्तितया भिदां ...
लभ्यमेकसुकृतेन «««
लभ्या धरित्री तव ...
लिलिक्षतीव क्षयकाल
लेखया विमलविद्गुम
लोक॑ बिधात्रा विहितस्य
लोचनाधरकृता
लोल्दष्टि वदने
बदनेन पुष्पितलतान्त
बनान्तशय्याकठिनी
है
संण० श्छो० स्० श्छो०
« १८ २९ | वनाश्रयाः कस्य मगाः »«« १४ १३
. १९ १५ | वनेषचने वनस्रदां «.. -»-« १७ १०
७५ ३० | वपुरिन्द्रियोपपपनेषु.. ... १२ ३
३ २६ | वपुषा परमेण भूधरा १३ १
< ४१ | वये क वणोश्रमरक्षणो १४ २२
« ६८ | बरें कृतध्वस्तणुणा .«« १५ १५
१८ ३६ | वरोरुभिवारणहस्त ... ». ८ २२
१२ १२ | वसूनि वाणब्छन्न वशी ११३
९ १७ | वेशलक्ष्मीमनुद्धत्य .... «-- ११ ६९
१७४ २८ | वेशोचितत्वादइभिमान_... १७ ४
१६ ८ | वाजिभूमिरिभराज ... --- १३ ५५
७५ ३७ | वाससां शिथिलतामुप . ९५ ६५
१७ ५२ | विकचवारिरुहं द्धत॑ »«« ५ १३
५ १० | विकसितकुसुमाधर् ... ««« १० ३
९ ६३ विकामुकः कर्मस शोच. ... १७ ७३
७ ६ | विकाशमीयुजगतीश - १७५ ७२
९ १६ | विकोशनिधाततनों ... -.. १७ ४५
७ ७ | विगणय्य कारणमनेक ,.. ६ ३७
१७ ३६ | विगाढमात्रे र्मणीमि «« ८ ३१
१० ६२ | विचकर्ष च संहितेषु १३ १८
७ १५९ | विचित्रया चित्रयतेव १६ ३
६ १ [| विच्छिन्नाश्रविलाय ..« ११ ७९
१५ ५१ | विजहीहि रणोत्साइं « ११ ३१
९ ६७ विजिगीषते-यदि जगन्ति ,... १२ ३०
२७३ विजित्य यः फ्राज्य ... १३५
१३ ५७२ | विततशीकरराशिभि ५ १५
३ १७] वित्तन्वतस्तस्य शरा «० १७ २०
१६ ७५४ विदिताः प्रविश्य विहिता ... ६ ३०
९ २२ | विद्रपातेन भिदामुपेयु <८ १०
३ ४१ | विधाय रक्षान्परितः ११७४
« ९ ६० विधाय विष्वंक्षमनात्म «« ३ १६
९ ४७ | विधिसमयनिशय्ोगा .,. ... १ ४६
« १२ ४१ विधुरें किमत:परं न्न्नरे ७
१ ३६ विधृतकेशा: परि ... ».. «८ ३३
विधूनयन्ती गहनानि
विनम्रशालिप्रसवोध
बिनय॑ गुणा. इव विवेक
बिनिर्य॑तीनां गुरुखेद
विपक्षवित्तोन्म थना
विपत्रलेखा निरऊक्तका
विपदेति तावदवसाद
विप्रदोषभिभवन्त्य «««
विपाण्डुभिम्लीनतया
बिपाण्डु संव्यानमिवा
विफलोकृतयक्नस्थ ..«
विबोधितस्य, ध्वनिना
विभिन्नपयन्तगमीन
विभिन्नपातिताश्वीय
विमेद्मन्तः पदवी ...
विमुक्तमाशंसित
विमुच्यमानरपि तस्य
वियति वेगपरिछुत ...
विरचय्य काननविभाग
विरोधि सिद्धेरिति ...
बिल पत्रिणां पहँ
विलम्बमानाकुलकेश
विवरे5पि नेनमनिगूढ़
विवखदंशुसंशलेष
विविक्तदर्णाभरणा ...
विविक्ते-स्मिन्नगे
वेशइसानो भवतः...
विशद भ्रूयुगच्छन्न ...
विषमो5पि विगाद्यते
विसारिकाश्वचीमणि ...
विस्फायमाणस्थ ततो
विस्मयः के इव वा«««
विस्मितः सपदि तेन
विदृस्य पाणो विध्वते
सक० श्छो ०
- १४
३०
है
१२
८
€
८
१८
्
है
ड
* १५
« १७
८
* १५
१०
१७
जल १ ढ़
है?
१८
१२
७ १ ढं
१५
८
७ १ र्
- १५
» ४
११
« ११
« १७
छः है। रे
१८
४७
२
१७
२६
३४
०
२३
१४
श्ं४ड
२८
४६
४६
३ <
२४
२७
७१
१२
१२
डड
<
है. है. $
१८
३७
ड़
8०
१३
७५१
नजज-+--+-+-+++ज++++-++++_जप++++त-++ततम_______+____+_++...."हह.ह नश्
डरे
बिहाय वाञुछामुदिते
विद्ाय शानित न्प....
विहरभूमेरमिधोष .. .
बिहितां प्रियया . «««
वीक्ष्य रक्नचषके
वीक्ष्य रन्तुमनसः ...
वीतजन्मजरसं पर...
वीतप्रभावतनुरष्य ...
वीतीजसः संनिधि ...
वी्यावदानेधु झृता ...
वेत्रशाककुजे
व्यक्तोदितस्मितमयूख
व्यथितमपि भ्रश मनो
व्यथितसिन्धुम नी रशनेः
व्यधत्त यरिमिन्पुरसुच्च
ब्यपोहितुं लोचनतो
व्यानशे शशधघरेण ..«
व्याहृत्य मस्तां पद्मा
ब्रज जय रिपुलोक ...
ब्रजति शुचि पद त्वयि
बजतो 5स्य वृहत्पतत्र
व्रजन्ति ते मूढधियः
ब्रजाजिरेष्वम्बुदनाद
ब्रणमुखच्युतशोणित
ब्रीडानतैराप्तजनोप ...
शक्तिर्थपतिपु खर्य॑
शक्तिवेकल्यनम्रस्थ ..«
शह्डिताय कृतबाष्प
शतशो विशिखानवयते
शमयन्धतेन्द्रियशमे क
शरण भवन्तमति ...
शरदम्बुधरच्छाया ..«
शरब्ष्टिं विधूयोवी .«-
शरानवयन्ननवद्य «««
०७
न
र जम बच आए ० ६ २ १ ७ ७
सख्० श्हो ७
नर
न
*
को
09
रन
भी
« ११
« १८
« १4
« )३
१८
न रे
०“.
- १५
००.६ ७
का है| €
११
ल्
नह
डर
३१
५९,
श्र
६४
४९
डरे
१८
५५
२२
११
३५
१५
१७
३७
४८
२६
२१
३०
१६
3
६१
९
४३
४८
२०
२२
१२
.क।
कि
शंभोधेनुर्मण्डलतः ,..
शाखावसक्तकमनीय
शानन््तता विनययोगि. ...
शारतां गमितया शशि ...
दिरसा हरिन्मणिनिभः ...
शिलाघनेर्नाकसदा ... ...
शिवध्वजिन्यः प्रतियोष ...
शिवश्रणुन्नेन शिलीमुखेन ...
शिवभुजाहतिभिन्न ...
शिवमोपयिक गरी ...
शीधुपानविधुरासु ...
शीधुपानविधुरेपु «.-
शुक्कम॑यूखनिचये: «.«
शुचि भूषयति श्रुत॑ ...
शुचिरप्सु विद्ुमलता
शुचिव॒ल्कवीततनुरन्य
शुभानना: साम्बुरुद्देपु
शुन्यामाकीर्णतामेति 2
ध्योतन्मयूखेडषपि हिम. «««
श्रद्धेया विप्रलबर8ार:. ...
स्रियः कुरुणामधिपस्थ ...
श्रियं विक्षेत्यपहन्त्य
थ्रिया दसद्धिः कमलानि ...
श्रीमद्धिर्नियमितकन्धरा ...
श्रीमद्धिः सरथगज:
श्रीमछताभवनमोषघयः
श्रुतमप्यधिगरम्य ...
श्रुति सुखमुपवी णित्त
प्रेय्सी तव संप्राप्ता
श्रेयसोध्प्यस्य ते तात
शिष्यत: प्रियवधूरुप
श्वसनचलितपह्नवा ..«
ब्स्त्वया मुखसंवित्ति: ...
७०७५
१५
3
१३
हि."
६
८
१४
१७
ब्ज0
9]
न १ 6 4०
0
न्0
० 0७ 6 ८6 &€ €७ #ए७ए «0 9 ० ७ (४६ - 40 ४)
ब्ज्जि नि नी
नर 0
« १०
११
१७
स० श्हो०
शबझशाधर इव लोचनासि ««« १० ११
४९
हैं०
३७
२९
२३
३२
५८
८
रे
२५
डर
७३
डर
३३
१३
३१
डर
र्ऊ
८
३७५
है।
हि]
४डड
३७
पे
२८
४१
३८
११
ड़
र्छ
३४७४
£8.
कि आजा अज5ल अजब भ २ का शा कमान अा अरूण ८७ ना ८ तन थ 29 रा] णणाल्ऋ ७ ७छ ७ हज
>-..........>----+-०९००.बलब०_६००००५.५.२०००- ० ननन+मन-+-+मननननननईनननन-नीनि नानक ५>---नननकनन- नयी बनना मीनानानीनीनीनी नवीन 3५ निनान-ी जिननऊीनीयनन-क--ऊ-- ०-3.
स किंसखा साधु न
सक्ति जवादपनयत्य
स क्षत्रियश्लाणसहः 22
स खण्डण प्राप्य पराद ...
सखा स युक्त: कथितः
सखि दयितमिद्दानयेति ...
सखीजन प्रेम गुरूकृता
सखीनिव श्रीतियुजो
स गतः क्षितिमुष्ण
सचकितमिव विस्मया
स जगाम विस्मयमुदीक्ष्य .
सजलजलघरं नभो ...
सजनो5सि विजहीहि
सज्यं धनुर्वहति यो
स ततार सैंकतवतोरभितः ..-
स॒ तदोजसा विजित
स तमालनिमे रिपौ
स तमाससाद घननील
सदृशमतनुमाकृतेः.... »««
सदयनां विरचनादित . -...
सद्वादितेवाभिनिविष्ट
स धनुर्महेषुधि
सध्चानं निपतितनिझरासु ...
सनाकवनितं नितम्ब
सपदि प्रियरूपपवेरेखः
सपदि हरिसखैरवधू., ««
स पिन्नाक्ष: श्रीमान्
स पिशज्जटावलिः
स पुमानर्थवजन्मा . .«
स प्रध्वनय्याम्बुदनादि
स प्रयुज्य तनये ...
स बभार रणपेतां ... «««
स बिभर्ति सीषण ...
स भवस्थ भवक्षयैक. «.«
७
कक
स> शछो०
« ११
5
१३
जा
डेप
ड८
६०
२१
ड७
११
0
३१
१५
१५
६१
७१
८
पर
है. श् ९
र्ड
जु ३
१३
रेड
११
२७
२२
२७
१८
डण्
४७
१०
३६५
३३
३२
१९
स भोगिर्सघः शम
समदश्िखिरुतानि ...
स॒ मन्धरावल्गित «««
समदृत्तिर्पति....
समस्य सेपादयता ...
समानकान्तीनि तुषार
समुच्छूसत्पइुजकोश
समुज्थ्ििता याबदराति
समुन्नतेः काशदुकूल
समुल्सत्प्रासमद्दोरमिं
स॒ योवराज्ये नवयौ
सरजसमपहाय
सरभसमवलम्ब्य ..-
सरोजपत्रे नु विलीन
सललितचलित
सलीलमासक्तलता ...
सल्ेशमुब्लिज्ञितशान्रवे
स वंशस्थावदातस्य «««
सविनयमपराभिख्त्य
सश्पध्वजसायकावभिन्नं
सव्यली कमवधीरित
सव्यापसबव्यध्वनितो
सत्रीडमन्देरिव....
ससत्त्वरतिदे निल्य॑ ...
स समुद्धरता विचिन्त्य
ससंप्रधायेवमहाये ...
ख सायकान्साध्वस.. .
स सासिः सासुसूः .««
ससुरचापमनेकम णि
सहशरधि निर्ज तथा
सहसा विदधीत
सद्सोपगतः स
सँक्रान्तचन्दनरसा ,.«
संतरत निशमयन्त ,.«
१५
सण० ञ्छो ७
१६
१०
डे
र्
१४
८
ड्ट संनिबद्धमपहतु स्००
3
१७५
३८
६
२५
< रेढ
१४
५६
५
ड
२२
२६
णजुढ
३२५
जुर्
संपर्यतामिति
संप्रति रूब्धजन्म «.«
संप्रीयमाणो5नुब भूव
संभिन्नामविरलपातिभि
संभिनेरिभतुरगावगाह
संभोगक्षमगहनामथों
संमूच्छेतां रजतभित्ति
संरम्भवेगोज्म्ित ..«
संवाता मुहुरनिलेन ..«
संविधातुमभिषेक ...
संसिद्धावितिकरणीय
संसेवन्ते दानशीला
संस्क्ारवत्त्वाद्रमयत्सु
साचि लोचनयुग ...
साद््य गतमपनिद्र ..,
सादरर्य दधति गभीर
साफल्यमस्ने रिपु
सामोदाः कुसुमतरु. ..
साम्यं गतेनाशनिना
सावलेपमुपलिप्सिते
सितच्छदानामपदिश्य
सितवाजिने निजगदू
सिन्दूरे * कृतरुचय:
सिपिचुरवनिमम्बुवाद्यः
सुकुमारमेकमणु मर्मे
सुखेन लभ्या ददतः
छुगेयु दुर्गेषु च तुल्य
सता न यूये किसु ..«
सुरक्ृत्यमेतदवगम्य
सुरसरिति परं तपो
खुलभे: सदा नयवता
सुदृदः सहजा
ख़० छो०
००० १८ २०
०० १५ ५३
गन 3 ढंरे
००० १७ १३
ब्न्न ७ रेहे
बन 3 ११
ग्न्न. ७3 २६
००० “ ४१
गगन १७ ४५९
नन् 3 १४
श्र ९ ३२
"७. ७ १७
"०० १८ रेड
ब्न्त)3 ६
« ९ ऐड
०००७ २६
७ २३९
*००० ै)६ ४९
डे ७ र८
००० १७५ ५१
»« १३ ५६
डे रे
बग्न्न ५ ३
बन 3 ८
बन )८ १७
०-००. है ४०
न्न्न ॥ १७
“० ४ ३३
ग्न्न 4 रे
बन पैर ३
-० १० १
ब्न्न हे ७
० +*
खसजन्तमाजाबिषु ... «« रे
सेतुरत्व॑ दयति' पयोगुवां... ७
सोढवान्नो दशामन्यां ««« .११
सोढावगीतप्रथसा ... ..« १७
सोत्कण्ठेरमरगण ... -- ७
स्तुवन्ति गुवींमभिधेय. ... १४
स्थितमुन्नते छुह्िन .... -«-«- १९
'स्थितं विशुद्धश नमसीव ..-.-१७
स्थि्यतिकान्तिभीरूणि «.« ११
स्रपितनवलतातरू ... «»-« ५
स्पहणीयगुणैसहा ... ... २
स्फुटता न पदैरपा ... ... ३
स्फुटपीरुषमापपात »»- १३
स्फुटबद्धसठोन्नति <.. ..« १३
स्फुरत्पिशज्षमीबीक .... »-« १५
स्मयेते तनुझ्तां सनातनं॑ ... १
ज्र
पा
९८ व्ःऊ्ज
१६
स० शो
२०
१९
५३
6
२्
७
२१
४८
णजड
४
३४
२७
2२
हि
३९,
डर
स्न्न्दना नो चतुरगाः
स्वकेठुभिः पाएडुर ....
खगोचरे सद्यपि वित्त
सखधघमंमनुरुन्धन्ते ,,,
सखय॑ संराध्येद्र शतमख
खादितः खयमयधित
हताहतेत्युद्धतमीम
हरप्रथासतयी, «««
हरसैनिका: अतिभये
हरिन्मणिश्याममुदग्र
हँसा बृहन्तः सुरसदः
हता ग्रुणरस्त भयेस
हतोत्तरीयां प्रसमे ...
हृदाम्भसि व्यस्तवधू
हीतया गलितनीवबि
हेपयन्नहिमतेजस ...
खण० श्हो०
१५ १६
१६ ५८
८ १३
«» १) ४७८
१० ६३
५ ५
« १२ ४८
« १४ ४१
१४ ६१
४९
डरे
४१
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11